Referat jumısı Tema: Milliy ekonomikaniń Oraylıq Aziya ģarezsiz màmleketleri transformaciyasi Orinlag'an

Oraqyliq Aziyadaģi integracion processlerdiń geosiyasiy analizi
Regionlıq integraciya processleri, keyingi jıllarda dúnyanıń túrli regionlarına tán bolǵan jaģday bolıp qaldı. Buǵan mısal etip Evropa kontinentindegi, Arqa Amerika, Aziya hám Tınısh okeanı, sonıń menen birge basqa regionlar daǵı integratsion processlerdi keltirip ótiw orınlı bolıp tabıladı. Bul tendentsiya Oraylıq Aziya mámleketlerin ham shetlep ótpedi jáne bul jerdegi integraciya processleri jáhán ekonomikalıq hám siyasiy mákanında qáliplesip qalıwdıń barǵan sayın quramalılasıp baratırǵan shárt— sharayatlarına bul mámleketlerdiń juwabın sáwlelendiretin edi.
Qazaq siyasatshisi O. Kasenov pikrine qaraǵanda, region ishindegi óz-ara siyasiy integraciya bólek mámleketlerdiń suverenitetti bekkemleydi. Atap aytqanda ol « Oraylıq Aziyada mámleketlik suverenitettiń bekkemleniwi burınǵı respublikalardıń rawajlanıwları olar ortasındaǵı mámleketliklerara integraciya menen birgelikte alıp barilsagina múmkin boladı. Oraylıq Aziya integraciyası hám siyasiy muwapıqlastırıw mákemeleriniń nátiyjeli iskerligi xar bir mámlekettiń ekonomikalıq rawajlaniwin jedellestiriwge múmkinshilik beredi hám usınıń menen bir waqıtta olar ortasında ámeldegi bolǵan hám payda bolıw múmkinshiligı bar bolǵan qarama - qarsılıqlardı sheshiwge sharayat jaratadi»- degen edi.
Oraylıq Aziya mámleketleri túrli xalıq aralıq shólkemler, jetekshi mámleketlikler menen eki tárepleme hám kópyoqlama usılındaǵı siyasiy hám sawda - ekonomikalıq baylanıslardı bekkemlespekte. Atap aytqanda, region respublikalarınıń barlıǵı BMSh, EXXT, ĜMD, EKO sıyaqlı xalıq aralıq shólkemler aǵzası bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı, region mámleketleri sırtqı siyasiy hám ekonomikalıq xızmetlerdiń zárúrli baǵdarlarınan biri retinde siyasiy hám ekonomikalıq tarawlardı qamtıp alıwshı regionlıq shólkemlerdi jaratılıwma úlken itibar qaratdılar. Buǵan baylanıslı olardıń iskerligin eki basqıshqa bolıw múmkin boladı.
Birinshisi, 1991 jıl aqırlarınan 1994 jıl iyulĝa shekem bolǵan dáwir. Bul dáwirde ĜMD kólemindegi oraydan shaǵılısıw tendentsiyaları menen birge, Oraylıq Aziya mámleketleri region ishinde óz-ara sheriklik háreketlerdi jolǵa qoyıw hám muwapıqlastırıw mexanizmin qáliplestiriw boyınsha islerdi basladı. 1994 jıl yanvarında Kazaxstan ham Ózbekstan birden-bir ekonomikalıq mákandı jaratıw haqqındaǵı Shártnamanı qol qoyıwdı. Oradan bir ay ótkennen bul shártnamaǵa Kirgizstan da qosıldı hám 1994 jıl 30 aprelde Cholpan - Otada (Kirgizstan ) Kazaxstan, Ózbekstan hám Kirgizstan mámleket basshıları úsh mámleket ortasında birden-bir ekonomikalıq mákan jaratıw tuwrısında shártnama qol qoyıwdı.
Sonnan keyingi jıllarda integraciya processleri rawajlanıwınıń eń zárúrli dástegi Kazaxstan, Ózbekstan ham Kirgizstan respublikalarınıń Mámleketlikler ara Keńesi bolıp qaldı. Mámleketlikler ara Keńes aǵzaları dáslepki waqıttan baslap óz maqsetleri haqqında járiyalawdı, yaǵnıy ekonomikalıq, social, siyasiy, materiallıq, xuquqiy, áskeriy hám basqa sohaarda jaqınnan sheriklik qılıw ; regionlıq hám xalıq aralıq dárejedegi sırtqı siyasiy iskerlik salasında bir —biri menen kelisken túrde háreket qılıw. Lekin bul daǵaza etilgen maqsetlerdiń barlıǵına da erisildi dep tolıq aytıp bolmaydı.
Keyingi jıllarda da regiondaǵı úsh mámleket ortasında óz-ara integraciya processlerin tereńlestiriw boyınsha turaqlı jumıs alıp barıldı. Bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw1997 jıl 10 yanvarında Oraylıq Aziya Ekonomikalıq Jámiyetshiligi (MOIH) aǵzaları, yaǵnıy Ózbekistan, Kazaxstan hám Kirgizstan óz-ara «Máńgi doslıq tuwrısında» shártnama imzoladilar. Keyinirek bolsa, Ózbekstan, Kazaxstan, Kirgizstan hám Tadjikistan mámleket basshılarınıń 2001 jıl 27-28 dekabrde Tashkentte daǵaza etilgen Qospa bayanatında bolsa Oraylıq Aziya Ekonomikalıq Doslıq awqamın Oraylıq Aziya Sherikligi (OASh) shólkemine ózgertiw tuwrısında qarar etildi. Bunnan gózlengen maqset integraciya processleri qamtıp alıwshı tarawlardı jáne de keńeytiw hám bul processlerdi jáne de tereńlashishini támiyinlewden ibarat edi. 2002 jıl 28-fevralda Alma -ata qalasında tórt mámleket prezidentleri Oraylıq Aziya Sherikligi Shólkemin shólkemlestiriw etiw tuwrısında shártnama qol qoyildi.
Usınıń menen Oraylıq Aziya regionindagi integratsion processlerge Turkmenistannan tısqarı regiondıń barlıq mámleketleri qosıldı. Turkmenistan bolsa ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındanoq regiondaǵı qońsılasları menen munasábetlerde ádewir ózin shetke tartıw siyasatın júrgize basladı. Turkmenistandıń bunday iskerlik júrgiziwine alıp kelgen bir qatar faktorlar bar. Bul respublika burınǵı birlespeden xalıq sanına salıstırǵanda kútá úlken aymaqtı miyraslar etip aldı. Bunnan tısqarı bul aymaq tábiyiy qazilma baylıqları bolǵan neft hám gaz boyınsha úlken rezervlarga da iye. Sol sebepten da mámleket administraciyası rawajlanıwda biytàrelik siyasatın qabıl etip, Iran menen sheriklik qılıwdı ábzal kórdi.
Bular menen bir qatarda, regionǵa túrli baǵdardaǵı ekstremistik kúshlerdiń tàrepi qaratılıwı menen birge, birpara shet mámleketlikler xam bul jerdegi xızmetlerin talay janlandıra basladı. Bunnan tısqarı, region bir neshe jıllardan berli tikkeley àskeriy háreketler tinmayotgan alaǵada Afganistan menen tikkeley qońsılas bolıp, ondaǵı waqıyalar eger waqıtında aldı alinbasa Oraylıq Aziyaǵa da kóship ótiwi itimali da bar edi. Sol sebepli region mámleketleri, ásirese Ózbekstan, qawipsizlik máselesi boyınsha ĜMD mámleketleri óz-ara sherikliklerin joqarı kategoriyaģa kóteriw zárúr ekenligin atap ótilgen edi.
Region mámleketleriniń kollektiv qawipsizlikti támiyinlew maydanınan alıp baratırǵan basqa bir xızmetleri Shanxay Sheriklik Shólkemi (ShShSh) sheńberinde bolıp, bul strukturaǵa 1996 jılda Rossiya, Kazaxstan, Kirgizstan hám Tadjikistan ortasında Shanxayda qol qoyilģan shegara qasında áskeriy tarawda óz-ara isenimdi bekkemlew tuwrısındaǵı kelisimleri arqalı tiykar salınǵan edi. Keyinirek bul awqamǵa Ózbekistan da qosıldı hám 2001 jıl 15 iyunda Shanxay qalasinda bolıp ótken 6 mámleket (Rossiya, Kitay, Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan hám Ózbekstan ) basshıları ushırasıwında «Shanxay Sheriklik Shólkemi» islengenligi tuwrısındaǵı Deklaratsiya qol qoyıldı.
Sonı xam esten shıǵarmasligimiz kerek, Oraylıq Aziya geografiyalıq tàrepten okeanlıq hám qıraqbo'yi mámleketlerinen uzaqta jaylasqanlıǵı onı global máselelerden shette qalıwına sharayat jaratmaydı. Oraylıq Aziya bir waqtıniń ózinde Yevroazuyadaģi Orta Shıǵıs, Aziya —Tınısh okeanı, Qubla Aziya xamda Evropa sıyaqlı regionlardıń geosiyasiy faktorı esaplanadi. Region tábiyiy geosiyasiy shegaralarına iye, bul bir tárepden Rossiya hám Kitay ortasında «qisilip» qalǵanlıǵı, ekinshi tárepden qublada musulman mámleketlikler menen shegara qatarlıǵı.
XX ásir aqırlarına kelip dúnya siyasiy sistemasında júzege kelgen ózgerisler hám Oraylıq Aziya regioninda ǵárezsiz mámleketlerdiń payda bolıwı nátiyjesinde, bul mákan bir qatar jetekshi mámleketlikler itibarın ózine qaratdı. 90 - jıllardıń baslarında siyasatshunoslar tárepinen bul aymaqta «Úlken oyın»dıń qayta jonlanishi boljaw etińa baslandı. Jańasha talqindaģi «o'yin»nıń qatnasıwshıları retinde bolsa AQSh, Rossiya, Kitay, Evropa Birlespesi mámleketleri, sonıń menen birge Turkiya, Iran, Pakistan hám Indiyalardıń qatnasiwi aytıp ótildi.
Oraylıq Aziya regioniniń tábiyiy qazilma baylıqlarınıń (ásirese, neft hám gazdıń ) úlken rezervlerine iye ekenligi, hám aymaqtıń geostrategik tarepten jaylasqan ornı joqarıdaǵı mámleketliklerdi bul regiondaǵı processlerge qatnasıw qálewin jáne de asırıp jiberardi. Sebebi joqarıda keltirip ótilgen mámleketlerdiń tiykarǵı maqsetleri geosiyosiy tárepden YevroAziya oraylıq bólegi ústinen baqlaw bolsa, geoekonomikalıq tàrepten bolsa regiondıń resursları hám transport baylanısları ústinen qadaǵalawdı ornatıw esaplanadi. Regionda júzege kiyatırǵan náwbettegi «ulken oyın» tekǵana qatnasıwshılarınıń sanın asqanlıǵı menen, bálki olardıń bul oyınnan gózlegen maqsetleriniń túrliligi menen de ajralıp turadı. Jàne bir parq jańa oyında qaysı bolıp tabıladı jixatlar boyınsha Oraylıq Aziya mámleketleriniń ózleri xam qatnasıwshı retinde qatnasıp atırǵanlarında kórinedi, hàmde ilgeri eki dáwirde bunday jaĝday kózge taslanbaǵan.
Ulıwma alıp qaraǵanda, Oraylıq Aziya regioni basqa mámleketlerdiń itibarın ózine tartqanlıǵın tómendegi faktorlar menen túsindirme beriwimiz múmkin:
• siu mámleketlikler YevroAziyaniń Aziya bóleginde júdá zárúrli geostrategik jaylasıwına ; olar aymaǵınan eń zárúrli jer hám hawa kommunikatsion liniyalari ótedi;
• aymaq úlken muǵdardaǵı qımbatlı metallar sheki onimsi hám energetikalıq resurslarǵa iye, ásirese Kaspiydagi neft hám gaz rezervlerin inabatqa alatuǵın bolsaq;
• bul region házirgi waqitqa deyin tolıq iyelep alınbaǵan úlken kólem degi ishki bazarǵa iye;
• bu mámleketlerdiń islep shiģariw hám kommunikatsiya tarmaqların baqlaw arqalı, qońsılas mámleketliklerge de tásir ótkeriw múmkin;
• aymaq kútá úlken muǵdardaǵı investitsiyalardı ózlestira aladı, ásirese shiyki onim qazib alıw hám eksport qılıw tarmaqları ;
• ko'p jıllıq Rossiya tásiriniń tómenlewi, bul regionda basqa mámleketlikler ushın óz iskerligin aktivlestiriw hám óz tásir sheńberine alıw múmkinshiligin jaratıp atır.
Sonday etip, búgingi kúnde Oraylıq Aziya mámleketleriniń óz-ara jaqınlashuvi kóplegen faktorlardıń bir-birine tásirinleri nátiyjesinde kelip shıǵıwshı qarama - qarsılıqlar arqalı júz berip atır. Bul faktorlar taypasına — ekonomikalıq, tariyxıy — materiallıq, informaciya, áskeriy strategiyalıq, sonıń menen birge, túrli mámleketlerdiń tásirinlerin kirgiziw múmkin.