4-rasm. L.Frederik tajribasi
|
Nafas olishning gumoral boshqarilishi. Qon tarkibidagi kar¬bonat angidrid miqdori nafas olishning boshqarilishida muhim rol o'ynaydi. Qonda karbonat angidrid miqdori ko'paysa, u uzunchoq miyadagi nafas markazini qo'zg'atadi va nafas olish tezlashadi. Agar o`quvchilar deraza va eshiklari yopilgan sinfda uzoq vaqt o'tirsa, sinf havosi tarkibida karbonat angidrid gazi miqdori ko'payadi. Bunday havodan nafas olish natijasida ular qonida bu gaz miqdori ortib ketadi va u nafas markazini kuchli qo'zg'atib, nafas olishning tezlashuviga sabab bo'ladi. Bu hol da¬vom etaversa, o'quvchilarda bosh aylanish, uyqu bosish, esnash, umumiy holsizlik va nafas qisish kabi noxush belgilar yuzaga ke¬lishi mumkin. Bu holatlar qonda va to'qimalarda karbonat angidrid ko'payishi hamda kislorod kamayishi natijasida sodir bo'ladi.
Qonda karbonat angidrid miqdorining ko'payishi nafas mar¬kaziga qo'zg'atuvchi sifatida ta'sir ko'rsatishini L. Frederik o'z tajribasida aniqlagan. Buning uchun narkoz yordamida hushsiz¬lantirilgan ikkita itning uyqu arteriyalari va bo'yinturuq venalari¬ni kesib, bir-biriga shun day ulanadiki, bunda qon birinchi itning tanasidan ikkinchi itning boshiga, ikkinchi itning tanasidan birinchi itning boshiga oqib boradigan bo'lgan (4-rasm). Birinchi itning traxeyasini barmoq bilan bosib, uning o'pkasiga havo ki¬rishi to'xtatiladi. Shu vaqtda ikkinchi it go'yo unga havo yetishma¬gandek tez-tez nafas ola boshlaydi, holbuki, uning o'pkasiga havo kirishi to'silmagan. Buning sababi shundaki, birinchi itning traxeyasi bosilib, o'pkasiga havo kirishi to'silganligi tufayli uningqonida karbonat angidrid miqdori ko'payadi va u ulangan qon tomiri orqali ikkinchi itning qoniga o'tib, uning nafas markazini qo'zg'atishi nal;jasida nafas olishi tezlashadi.
Odam jismoniy mashq bajargan vaqtda uning qonida karbonat angidridning miqdori ko'payadi va u nafas markazini qo'zg'atib, nafas olishni tezlashtiradi. Mashqlarni bajarish tezligi qancha katta bo'lsa, nafas olish shuncha tezlashadi. Qonda karbonat angidrid miqdori kamayib, normaga kelishi bilan nafas olish sekinlashadi. Shunday qilib, qon tarkibidagi karbonat angidrid miqdorining ko'payishi yoki kamayishi gumoral yo'l bilan nafas markaziga ta'sir etib, nafas olishning boshqarilishida ishtirok etadi.
|
Sun'iy nafas oldirish
|
Odam shikastlanganda, suvga cho'kkanda va boshqa og'ir kasal¬liklarda miyadagi nafas markazining ishi buzilib, nafas to'xtab qolishi mumkin. Bunday vaqtda bemorga yordam berish maqsadida sun'iy nafas oldiriladi. Sun'iy nafas oldirish ikki usulda: «og'izdan-og'izga,) yoki (,og'izdan¬burunga» usulida amalga oshiriJadi. Og'izdan-og'izga sun'iy nafas 01¬dirish quyidagicha bajariladi:
I. Bemor tekis joyga chalqancha yotqiziladi. Uning og'zidagi ko'pik rezina balloncha yordamida so'rib olinadi yoki barmoqqa bint o'rab artib olinadi (5-rasm, I). 2. Bemorning yelkasi ostiga yupqa yostiq qo'yiladi. So'ngra yor¬dam beruvchi odam bir qo'li bilanbemoming bo'ynini orqa tomonidan, ikkinchi qo'l bilan boshining tepa qismidan ushlab, boshini orqa tomonga egadi. Uning tili orqa tomonga ketib, burun-halqumini yopib qo'ymasligi uchun u bir oz oldinga tortiladi va kuzatib turiladi (5-rasm, 2).
3. Bemorning og'ziga ikki qavat bint yopiladi. Yordam beruvchi uning yon tomonida o'tirib, bir qo'lini uning bo'ynini orqa to¬monidan o'tkazib, ikkinchi qo'Ji bilan uning bumini qisadi. O'zi chuqur nafas olib, labini bemor labiga qo'yib, bint orqali uning og'ziga bor kuchi bilan puflaydi. Shundan keyin bemoming bur¬nini qisishni to'xtatadi. Shu vaqtda bemoming ko'kragi bir oz shishsa, puflagan havo uning o'pkasiga borgan bo'ladi. So'ngra yor¬dam beruvchi odam o'zi yoki ikkinchi yordam beruvchi ikki qo'li¬ning kaftini bemor ko'kragining ikki tomoniga qo'yib bosadi. Shu vaqt uning o'pkasidagi havo tashqariga chiqadi. So'ngra bemoming burnini yana qisib, og'zini og'ziga qo'yib puflashni takrorlaydi. Puflash har 4-5 sekundda takrorlanadi, ya'ni bir minutda 12¬15 marta puflanadi va ko'kragini bosib nafas chiqariladi. Agar bemoming yuragi ishlab turgan bo'lsa, to uning o'zi nafas ola bosWaguncha sun'iy nafas oldirish davom ettiriladi (5-rasm, 3).
|
|
5-rasm. O`g`izdan - og`izga usulida sun`iy nafas oldirish.
|
|
Nafas olish a'zolarining kasalliklari
|
Nafas olish a'zolarining kasalliklari ikki turga bo'linadi: 1. Nafas olish a'zoJarining yallig'lanish kasalliklari. 2. Nafas olish a'zo¬Jarining yuqumli kasalliklari.
Nafas olish a'zolarining yallig'lanish kasalliklari. Nafas olish a'zolarining har bir qismi ichki yuzasini qoplab turuvchi shiIliq parda tashqi ob-havo haroratining o'zgarishi, havo tarkibidagi chang zarrachalari, kimyoviy moddalar ta'sirida yallig'lanishi mumkin. Nafas olish a'zoJarining ayrim qismlari, ya'ni burun, tomoq, hiqildoq, traxeya, bronxlar va o'pkaJaming har biri alohida yal¬Iig'lanishi yoki uJaming hammasi bir vaqtda yallig'lanishi mumkin. Shunga ko'rn, yuzaga keJadigan kasallik belgilari turlicha bo'ladi.
Burun ichki shiUiq pardasining yallig'lanishi (rinit) odamda aksa urish, burundan suv oqishi, burun orqali nafas olishning qiyinlashishi bilan namoyon bo'ladi. Bunda o'rta quloq bilan burun¬halqum bo'sWiqlarini tutashtirib turuvchi yevstaxiy nayining shilliq pardasi ham yallig'lanishi tufayli o'rta quloq bo'sWig'ida havo bosimi o'zgaradi. Buning natijasida ayrim hollarda quloqning no¬g'orasimon pardasi yallig'lanadi, taranglashib og'riydi, ba'zan tana harorati ko'tariladi. Tomoq shilliq pardasi yallig'langanda (jaringit) tomoqda, og'riq seziladi, ovqat yutish qiyinlashadi. Ko'pincha tomoqdagi bodomsimon bezlar ham yallig'lanadi. Bu kasallik angina deb ata¬ladi. Bunda bemor darmonsizlanadi, tana harorati ko'tarilishi mumkin. O'z vaqtida davolash tadbirlari ko'rilmasa, tomoq bez¬laridagi mikroblar limfa va qon orqali yurak, buyrak va boshqa organlami zararlashi mumkin. Hiqildoq shilliq pardasining yallig'lanishi (laringit) odamda quruq va qo'pol, og'riqli yo'tal, tovushning bo'g'ilishi bilan ifodalanadi. Traxeya va bronx shilliq pardasining yallig'lanishi (traxeit va bronxit) ko'pincha birga sodir bo'ladi. Yo'talish, yo'talgan vaqtda to'sh suyagi orqa tomonining qirilib og'rishi, shilimshiq balg'am ajralishi bu kasallikning asosiy belgisidir. O'pka to'qimasining yallig'lanishi zotiljam kasalligi deb ataJa¬di. Bunda bemor yo'taladi, nafas olishi tezlashadi, ko'krak qafasida og'riq, darmonsizlik, tana haroratining ko:tarilishi kabi belgilar yuzaga keladi. O'pkani tashqi tomondan o'rab turuvchi plevra pardasining yallig'Janishi p/evrit deb ataladi. Plevrit ikki xii: quruq va ekssudatli bo'ladi. Quruq p/evritda plevra pardalari yallig'lanishi tufayJi ko'krak qafasida og'riq seziladi. Ekssudatli (ho 'I) p/evritda ikki qavat pJevra pardasi orasiga suyuqlik to'planadi. Bu suyuqlik o'pkani qisib qo'yishi tufayli bemoming nafas olishi qiyinlashadi, uning labJari ko'karadi, umumiy holati og'irlashadi. Nafas olish a'zolarining yuqumli kasalliklari. Nafas olish a'zolarining yuqumli kasalliklaridan aholi o'rtasida ko'p uchray¬digani gripp va o'pka silidir.
Gripp. Bu kasallikni maxsus gripp viruslari qo'zg'atadi. Ular uch xii: (A, B, S) bo'ladi. Bulardan tashqari, adenovirus deb ataluvchi viruslar ham grippga o'xshash kasallikni keItirib chiqaradi.
Gripp kasalligi ko'pincha kuz va qish tasllarida tarqaladl. Ob¬havoning sovishi odamning nafas a'zolari yallig'lanishiga sabab bo'ladi. Yallig'langan shilliq pardalarda esa viruslarning yashashi va ko'payishi uchun qulay sharoit tug'iladi. Bundan tashqari, kuz va qish fasllarida odamlar ko'proq yopiq binolarda bo'ladi. Bunda bitta bemordagi kasallik virusi ko'plab odamga yuqishiga sharoit yaratiladi. Virus asosan havo-nafas yo'llari orqali yuqadi.
Gripp kasalligi yo'talish, aksa urish, burundan suv oqishi, holsizlik, bosh og'rishi, tana haroratining ko'tarilishi, qo'l¬oyoqlarning qaqshab og'rishi, ishtaha pasayishi, ba'zida ko'ngil aynishi va qusish kabi belgilari bilan xarakterlanadi.
Gripp kasalligi bilan og'rigan bemor, kasallik belgilari yuzaga kelishi bilanoq alohida xonaga yotqizilishi kerak. U ko'chaga chiqmasligi, hatto shifoxonaga ham bormasligi shart. Chunki bitta bemor o'nlab va yuzlab sog'lom odamlarga kasallik yuqtirishi mumkin. Shuning uchun shifokor uyga chaqiriladi.
Bemorni parvarish qiluvchilar og'iz-burunlariga to'rt qavatli
doka niqob tutishlari zarur. Uning idish-tovoqlari, sochiq va boshqa buyumlari alohida bo'lishi shart. Xonaning eshik dastasiga xloramin yoki xlorli ohakning 0,5% li eritmasiga namlangan doka bog'lab qo'yiladi. Uning havosini tez-tez yangilab turish lozim.
O'pka sili. Sil (tuberkulyoz) yuqumli kasallik hisoblanadi. Kasallik qo'zg'atuvchi mikrobni 1882-yilda nemis olimi Robert Kox aniqlagan, shuning uchun uning nomi bilan Kox batsi/lasi deb ataladi. Kasallikni qo'zg'atuvchi mikrob havo, idish-tovoqlar, qaynatilmagan suv orqali yuqadi. Chunki sil kasalligi bilan og'rigan bemorning balg'ami va tupuk tomchilaridagi mikroblar havoga tarqalib, idish-tovoqlarni, sochiq va boshqa buyumlarni zararlashi, ular orqali sog'lom odamlarga yuqishi mumkin. Mikroblar kasallangan sigirning qaynatilmagan suti orqali ham yuqishi mumkin. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, odam organizmiga sil mikroblari tushganda hamma vaqt ham kasallik sodir bo'lavermaydi. Odatda, zaiflashgan, chiniqmagan odam organizmida mikrob yashashi va ko'payishi uchun qulay sharoit bo'ladi. Natijada bunday odam kasallanadi.
Sil kasalligining belgilari quyidagilar: darmonsizlik, ishtaha yo'qolishi, uxlagan vaqtda terlash, bOl-gan sari oza borish, rangning oqarib-sarg'ayishi, bo'yin, qo'ltiq osti limfa bezlarining mosh, no'xat hajmida kattalashib, barmoq bilan paypaslaganda sezilishi. Bu belgilar paydo bo'lishi bilanoq kasallik aniqlanib, unga davo qiIinmasa, asta-sekin bemor yo'talib balg'am ajrata boshlaydi. Bu esa o'pka silining chuqurlashganini bildiradi. O'pka siIidan tashqari, jag' osti limfa bezlari sili, ichak va bUyrdk siIi, suyak siIi va boshqa a'zolarning sil kasalligi bo'ladi. Sil kasalligining oldini olish uchun odam yoshlik chog'idanoq kasallikka berilmaslik choralarini ko'rishi lozim. Shaxsiy gigiye¬na qoidalariga. amal qilish, tartib asosida sifatli ovqatlanish, badantarbiya, mehnat rejimiga rioya qilish zarur. Bulardan tashqari, bolalar chaqaloqligidan bosWab to maktablli bitirgunicha ma'lum muddatlarda silga qarshi emlanadi. Har yili bir marta tibbiy ko'rikdan o'tib turishi lozim. Kasallikning yuqorida aytib o'tilgan belgilari sezilsa, zudlik bilan shifokorga murojaat etish zarur.
|
Nafas olish a'zolari gigiyenasi
|
Nafas olish a'zolarining normal rivojlanishi, ularni har xiI kasalliklardan muhofaza qiIishda gigiyena qoidalariga rioya etish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun avvalo har bir odam yosh¬likdan bosWab burun orqali nafas olishga odatIanishi kerak. Chunki burun shilliq pardasida mayda tukchalar bo'lib, ular havodagi chang zarrachalari, mikroblar, viruslarni tutib qoladi va ichki nafas a'zolariga o'tkazmaydi. Bundan tashqari, burun shilliq pardasi bir necha qavatdan tuzilganligi uchun u juda katta sathga ega (2 m'). Burun shilliq qavatining bunday tuzilishi burun bo'shlig'i orqali sovuq havo o'tayotganda uning isishiga imkon beradi. Bunday isigan havo nafas olish a'zolarini shamollashdan saqlaydi. Shuningdek, havo burun bo'shlig'i orqali o'tganda namlanadi.
Odam yoshligidan, ayniqsa yurganda, chopganda, jismoniy mashq bajarganda burun orqali chuqur nafas olish va chiqarishga odatlanishi kerak. Buning natijasida nafas harakatlarida ishtirok etuvchi qovurg'alararo muskullar va diafragma yaxshi rivojlanadi,o'pkaning tiriklik sig'imi ortadi. Organizmni turli sharoitda chiniqtirish, sovuq suvda yuvinish, ochiq havoda sayr qilish va mashq bajarish kabilar nafas olish organlari kasalliklarining oldini olishga yordam beradi.
Chekishning nafas olish a'zolariga zararli ta'siri. Chekish eng zararli odatlardan biri hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, tamaki tutuni tarkibida 3 mingdan ko'proq zaharli modda bor ekan. Shulardan nikotin, ammiak, karbonat angidrid, benzol kabilar odam organizmining barcha a'zolariga, jumladan, nafas olish a'zolariga zaharli ta' sir ko'rsatadi. Masalan, tamaki tutuni tarkibidagi karbonat angidrid qonning eritrotsitlari tarkibidagi gemoglobin bilan birikib, miya, yurak va boshqa hayotiy muhim a'zolarning kislorod bilan ta'minlanishini buzadi.
Tamaki tutuni tarkibida o'sma (rak) kasalligini yuzaga keltiruv¬chi 50 dan ortiq kanserogen moddalar bor. Shuning uchun chekuvchilar orasida chekmaydiganlarga qaraganda o'pka o'smasi 20 marta ko'p uchraydi. Chekuvchi o'z organizmini zaharlashidan tashqari, atrofdagi odamlar sog'lig'i uchun ham katta zarar yetkazadi.
|
|
|
