Referat mavzu: Kapitalni joylashtirish undan oqilona va samarali foydalanishni baholash Majidov Xurshid

Ayon bo‘lgan haqiqatlar
Inson kapitali o‘z-o‘zidan yuzaga chiqmaydi, u davlat tomonidan rivojlantirilishi lozim. Xususan, ko‘pincha inson kamoloti uchun investitsiya kiritish va bu sarmoyaning boshqalarga ham tarqalishi omili inobatga olinmaydi.
Masalan, ota-onalar o‘z farzandining gijjasini davolash haqida qaror qabul qilar ekan, avvalo, uning salomatligi haqida qayg‘uradi. Biroq bu harakatlar boshqa bolalarning kasallanish xavfini kamaytirishini eslamaydi.
Yoki farzandning bog‘chadayoq ko‘proq bilimga ega bo‘lishi uchun pul sarflayotgan ota-onalarni olaylik. Ular shu orqali kelajakda jinoyatchilikning kamayishi va mahbuslar sonining qisqarishi singari yanada kengroq ijtimoiy ahamiyatga ta’sir ko‘rsatayotganini e’tiborga olmaydi.
2010-yilda Michiganda ishlab chiqilgan maktabgacha ta’lim dasturlaridan birining samaradorligi o‘rganilganda sarflangan har bir dollar jamiyatga 7 dollardan 12 dollargacha foyda bo‘lib qaytgani aniqlangan.
Ba’zi hollarda jamiyatda qabul qilingan normalar ota-onalarni o‘z farzandiga sarmoya kiritishdan qaytaradi. Ota-onalarning o‘g‘liga qiz farzandidan ko‘ra ko‘proq e’tibor qaratishi avvaldan ma’lum. Biroq ushbu kamsitish ta’siri kelgusida kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Masalan, Hindiston hukumatining hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakatda 21 millionga yaqin ana shunday “istalmagan qizlar” mavjud. Bu qizaloqlar ham salomatlik, ham ta’lim nuqtai nazaridan ota-onasidan kamroq e’tibor ko‘radi.
Boshqa holatlarda oilalar o‘z bolalariga sarmoya kiritishni istaydi, biroq bunga qurbi yetmaydi. Kambag‘al ota-onalarda iste’dodli bolalarini maktabda o‘qitishga pul to‘lashi uchun kredit olish imkoni yo‘q. Hatto ta’lim bepul bo‘lgan taqdirda ham ular transport va maktab xarajatlari uchun pul topishi zarur. Bola oilaga qo‘shimcha daromad keltirishi uchun ishlashi va shu boisdan maktabda o‘qiy olmasligi bilan bog‘liq holatlarni aytmasa ham bo‘ladi.
Hukumatlarning inson kapitaliga investitsiya kiritishi muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, siyosatchilar ko‘pincha bunga qarshi turadilar. Amaldorlarda o‘zini oqlashga bir necha o‘n yillar talab etadigan dasturlarni qo‘llab-quvvatlash uchun rag‘batning o‘zi yo‘q.
Misol uchun, epidemiya mavjud bo‘lmagan holatda siyosatchilar jamiyatdagi sog‘liqni saqlash ahvoliga e’tiborni susaytirishi mumkin. Aholi salomatligini ta’minlash bo‘yicha loyihalar soliqlarni oshirish yoki yanada muhimroq xarajatlar, xususan, infratuzilma yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratilgan mablag‘lardan bir qismini olish yo‘li bilan moliyalashtirilganiga misollar juda kam.
2012-yilda Nigeriya hukumati onalik va bolalikni muhofaza qilish uchun ko‘proq mablag‘ yo‘naltirish maqsadida mamlakatdagi yoqilg‘i mahsulotlariga subsidiyalarni bekor qilganida jiddiy qarshilikka uchragan edi. Ushbu masalani OAVda yoritishda bor e’tibor subsidiyalarning to‘xtatilishiga qaratilgan va jamiyat uchun o‘ta zarur bo‘lgan birinchi tibbiy-sanitar yordamni kengaytirish masalasiga kam ahamiyat berilgandi. Keng miqyosdagi ijtimoiy noroziliklardan so‘ng subsidiya qayta tiklangan.
Ba’zi davlatlarda bunday norozilik qisman ijtimoiy kelishuvning zaifligi bilan izohlanadi: fuqarolar o‘z hukumatiga ishonmaydi va shu sababdan, o‘zlarining fikricha, keyinchalik izsiz yo‘q bo‘lib ketadigan soliqlarni to‘lashga ikkilanadi.
O‘zligini namoyon qilish muammosi hamma joyda murakkab. Butun dunyoda haddan tashqari ko‘p bolalar o‘qishni bilmaydi, chunki ularning o‘qituvchilari yetarli darajada bilimga ega emas. “Xizmatlar ko‘rsatish darajalari” ushbu muammoning tub mohiyatini ochib bergan tashabbus bo‘ldi. U Jahon banki guruhi tomonidan Afrika iqtisodiy tadqiqotlar konsorsiumi bilan hamkorlikda Afrikaning Sahroi Kabirdan janubda joylashgan mamlakatlaridagi ma’lumotlarni to‘plash maqsadida ilgari surilgan edi.
Yettita davlat – Keniya, Mozambik, Nigeriya, Senegal, Tanzaniya, Uganda va Togoda to‘rtinchi sinf o‘qituvchilarining 66 foizigina til bo‘yicha ushbu sinf o‘quv dasturini o‘zlashtirgan, 68 foizi matematikadan dars berish uchun talab etiladigan minimal bilim darajasiga ega ekan.
Mazkur davlatlarning sog‘liqni saqlash sohasida ishlayotgan tibbiyot xodimlari faqat 53 foiz holatda bezgak, diareya, zotiljam, sil va diabet singari kasalliklarga to‘g‘ri tashxis qo‘ya olgan.
O‘zini namoyon qilish bu borada xizmat qilayotgan insonlar vazifasini sidqidildan bajarishiga yetarlicha rag‘bat bo‘lmagan joylarda ham mushkullashadi.
Yuqorida tilga olingan yetti davlatda o‘qituvchilar belgilangan dars soatlarining yarminigina o‘tgan. Ko‘p hollarda muammoning ildizi davlat xizmatchilari ma’muriy-buyruqbozlik avj olgan sharoitda, xizmat pog‘onalaridan ko‘tarilish mehnat natijasiga emas, balki tanish-bilishlar bilan aloqalarga qarab yuz beradigan sharoitlarda ishlashiga borib taqaladi.
Darvoqe, ijobiy misollar ham bor. Markaziy hokimiyat, mahalliy organlar va xizmat ko‘rsatuvchilarning maqsadlari mushtarak kelsa, mamlakatlar inson kapitalini yaxshilash borasida katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishi mumkin. 2004 yilda Argentinada Jahon banki guruhi ko‘magida amalga oshirilgan Plan Nacer dasturi ana shunday ijobiy samara keltirgan edi.
Dastur tibbiy sug‘urtaga ega bo‘lmagan oilalarga uni olishda yordamlashishni ko‘zda tutgan edi. Unga muvofiq, mablag‘lar hududlarga provinsiyadagi onalik va bolalikni muhofaza qilish xizmatlarining qamrovi hamda sifatini belgilovchi ko‘rsatkichlar, shuningdek, ushbu xizmatlarni yaxshilashga turtki bo‘luvchi yondashuvlar asosida taqsimlandi. Plan Nacer loyihasi bo‘yicha moddiy yordam olgan provinsiyalarda chaqaloq dunyoga kelganida vazni me’yordan past bo‘lishi ehtimoli 19 foizga kamaydi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda tobora ko‘proq aholi sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarining yaxshilanishini talab qilmoqda. Masalan, Peruda fuqarolik jamiyati guruhlari tomonidan tashkil qilingan tashviqot tadbirlari 2006-yilgi saylovlar davrida bolalar masalasining siyosiy munozaralarda dolzarb mavzuga aylanishiga olib keldi.
Siyosatchilar ham, o‘z navbatida, besh yil ichida bolalarda bo‘y o‘sishining sekinlashish hollarini 5 foizga kamaytirish bo‘yicha aniq maqsad qo‘yib, bunga munosabat bildirdi. Mamlakat bu murakkab vazifani hatto ortig‘i bilan uddalay oldi: 2008-yildan 2016-yilga qadar besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda bo‘y o‘sishining sekinlashish ko‘rsatkichlari taxminan 15 foizga pasaydi. Bu har qanday holatda ham o‘zgarishlarga erishish imkoni borligini ko‘rsatuvchi yaqqol dalildir.