Реферат мавзулари

---

11-MA’RUZA 
Mavzu.Yuqori solishtirma elektr qarshilikka ega bo‘lgan quymalar. O‘rash va elektromontaj 
simlari. Kabel va simlarning markalanishi. 
Yuqori qarshilikli o‘tkazgich materiallar. Issiqbardosh ko‘mir aralashmali materiallar 
Manganin – 84-86% mis, 2-3% nikel va 12-13% marganes qotishmasi. Och-pushti rangli 
qotishma zichligi 8400kg/m
3,
erish temperaturasi 960*C. IKK = 1,8 10 1/*S manganinning 
solishtirma elektr qarshiligini 1,5-2mk om.m. gacha oshirish uchun tarkibiga 60 67% marganes, 
16-30% nikel qo‘shilib, mis miqdori kamaytiriladi. Elektr qarshiligi temperaturaga deyarli 
bog‘liq emas. Mis bilan kontaktida issiqlikdan e.yu.k. juda oz xosil bo‘ladi. (0,9-1mkv/S) 
manganindan diametri 0,02-6mm bo‘lgan sim, qalinligi 0,08mm gacha, kengligi 270mm bo‘lgan 
lenta o‘tkazgichlar yasaladi. 
Konstantan – 58 – 80% mic, 32-40% nikel, 1-2% marganes qotishmasi.. Sarg‘ish – kumush 
rangli zichligi 8900kg/m
3 
erish temperaturasi 1260*S IKK=1,4 10
-7
1*C bo‘lgan metall. 
Konstantanning elektr qarshiligi temperatura o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi 0,03-5mm 
diametrli simlar, 0,1mm qalinlikdagi lenta o‘tkazgichlar yasaladi issiqbardosh materillarga nikel, 
xrom, va boshqa komponentlarning qotishmalari kiradi. Yuqoro temperaturalarda katta zichlikda 
bu materiallar sirtiga o‘xshash oksid plyonkalar bilan qoplanib qoladi, shu sababli ular 
issiqbardosh bo‘lib qoladi. Bu materiallar sim va lentalar shaklida reostat, qarshiliklar, elektr 
isitgich priborlarni yasashda ishlatiladi. 
Issiqbardosh o‘tkazgich materiallar haqida ma’lumotlar 
X–xrom
H– nikel
Yu- alyuminiy
T– titan
x 20 n 80 bo‘lsa 20%–xrom, 80% nikel bo‘ladi.
1000-1400*C temperaturalarda pishirilgan presslangan metall kukunlari metallokeramika 
deb ataladi. Pishirish paytida tez eruvchi kukun materiallar erib, keyin eruvchi metall 
zarrachalari oralig‘idagi bo‘shliqlarni to‘lg‘azib bir butun metallokeramik material hosil bo‘ladi. 
Ba’zan metall kukunlari bilan no- metallar masalan: grafit aralashtiriladi. 
Bunday aralashmalardan hosil qilingan metallografit shchyotkalar elektrodvigatellar
kontaktlarida ishlatiladi. Metallokeramik kontaktlar mis kukunlari va grafitdan yasalib, ular 
nihoyatda turg‘un bo‘ladi. Elektrografit materiallar 100-300 MPa bosimda presslanadi, 1200-
1300*C temperaturada pishiriladi, koks yordamida sementitlanadi. Qo‘shimcha ravishda bu 
materiallar 2400-2800*C temperaturalarda termik ishlov beriladi. Ba’zan bu materiallar 80-
200*C temperaturalarda qalayi yoki qo‘rg‘oshin atmosferasida shimdirilib elektr 
o‘tkazuvchanligi oshiriladi elektr shchyotkalari ko‘pincha 10-15mkm qalinlikda mic qatlami 
bilan qoplanadi. Shular asosida shchyotkalar bir necha turda bo‘ladi. 
Grafit shchyotkalar natural grafitdan yasaladi. Shovqin qilmasdan ishlaydi, yumshoq 
bo‘ladi, 25-30m/s tezlikda ishlatiladi.

---

Ko‘mir grafit shchyotkalar – grafit koks bog‘lovchi smolalardan tuzilib qattiqligi, mexanik 
mustahkamligi 
yuqori 
bo‘ladi, 
aylanish 
tezligi 
10-30m/s 
bo‘lganda 
ishlatiladi.

=100
.
300mk.om.m.
Metollografit shchyotkalar mic, qalayi, kumush aralashmalaridan hosil qilinadi. Mic 
kamroq bo‘lsa

= 5-28mk.om.m. bo‘lib, 30-40m/s tezlikda ishlatiladi. 
Elektrografit shchyotkalar– grafit, koks bog‘lavchisimonlardan iborat bo‘ladi. Grafitlash 
2500*C da amalga oshiriladi. 40-90m/s tezlikda ishlatilib

=12-75mk. om.m.
Bu shchyotkalar juda sekin oksidlanadi, yonmaydi, erimaydi-3800*C gacha erimaydi. 
Elektrovoz-trolleybuslarda mic grafit materiallar keng qo‘llaniladi. Ularning solishtirma elektr 
qarshiligi juda kichik 

= 0,02-0,05mk.om.m. bo‘ladi. 
T–titan x20n80 bo‘lsa,nikelbo‘ladi. 
1000-1400*C da pishirilgan presslangan kukunlar metollokeramika deb ataladi, pishirish 
paytida tez eruvchi kukun materiallar erib, qiyin eruvchi metall zarrachalar oralig‘idagi 
bo‘shliqlarni to‘lg‘azib bir butun metallokeramik material hosil bo‘ladi. Ba’zan metall kukunlari 
bilan nometallar masalan: grafit aralashtiriladi. 
Bunday aralashmalardan hosil qilingan metallografit shchyotkalar elektrodvigatel 
kontaktlarda ishlatiladi, metallokeramik kontaktlar mic kukunlari va grafitlardan yasalib, ular 
nihoyatda turg‘un bo‘ladi. Katta toklarni ulab-uzishda (300-100,000A) ishlatiladi. Elektrografit 
materiallar 100-300 MPa bosimda presslanadi. 1200-1300*C temperaturalarda pishiraladi, koks 
yordamida sementlanadi. Qo‘shimcha ravishda bu materiallar 2400-2800*C temperaturalarda 
termik ishlov beriladi,ba’zan bu materiallar 80 va200*C temperaturalarda kaliy yoki qo‘rg‘oshin
atmosferasida shimdirilib elektr o‘tkazuvchanligi oshiriladi, elektr shchyotkalari ko‘pincha 10-
15mkm qalinlikda mic qatlami bilan qoplanadi. Shular asosida shchyotkalar bir necha turda 
bo‘ladi.. 
Elektrogrofit shetkalar grafit koks bog‘lovchi smolalardan iborat bo‘ladi. Grafitlash 
2500*C da amalga oshiriladi 40-90m/s tezlikda ishlatiladi.
Bu shchyotkalar juda sekin oksidlanadi yonmaydi, erimaydi- 3800*C gacha erimaydi. 
Elektrovoz, trolleybuslarda mis grafit materiallar keng qo‘llaniladi. Ularning solishtirma elektr 
qarshiligi juda kichik

=0,02-0,05mk.om.m.bo‘ladi. 
Cho‘lg‘am va montaj simlari va ularning klassifikatsiyasi. 
O‘tkazgich- sim- kabel materiallar 
Elektr mashina, apparat, priborlar cho‘lg‘amida ishlatiladigan simlar cho‘lg‘am simlari 
deyiladi. Bu simlarning asosiy elementlari -ularning izolyatsiyasidir. Izolyatsiya emal plyonkali, 
tolali va emal tolali bo‘lishi mumkin. Emal izolyatsiya simi kichik diametrli 0,003-070 mm 
simlaridir. Ularni kichik hajmiga ko‘p cho‘lg‘am qilib joylashtirish orqali va apparat quvvatini 
oshirish mumkin. 
PEV–1 , PEV–2, PEM-1, MEM–2 A klass simlari emal izolyatsiyali bo‘lib, 105*C 
ishchi temperaturaga mo‘ljallangan mexanik mustahkam polivinelasetal smolasi bilan usti 
izolyatsiyalanadi, shu sababli PEV–1 PEV–2 simlar neft – yog‘ mahsulotlari ta’siriga chidamli 
bo‘ladi. Ye klass simlar –120*C temperaturaga mo‘ljallangan termoplastik emal- lak bilan 
qoplanadi. Bu izolyatsiya 160*C da yumshaydi va simlarni ishlatish oblastini chegaralaydi. 
PETV simi 130*C temperaturalarga chidamli bo‘lib, poliefir laki yordamida emallangan, 
cho‘zilishga mexanik egiluvchanlikka ega klassdagi PET- 155 simi 155 gradus selsiy 

---

temperaturaga chidaydi. Poliefemid asosidagi emal- lak bilan izolyatsiyalanadi. Emal–lak 
izolyatsiyaga ega bo‘lgan PET – 200 simi 180-200 *C temperaturaga chidaydi. Stekloemal 
qatlami bila izolyatsiyalangan simlar PEJB markazi bo‘lib, ular 300*C temperaturalarda ham 
ishlay oladi (P-provod, M- mednыy, T-teplostoykiy, L-ludyaщiysya, A-alyuminiyli, N- 
nikelli). 0,1-0,12 mm qalinlikdagi kabel qog‘oz bilan izolyatsiyalangan, yog‘ shimdirilgan 
izolyatsiya elektr mustahkamligi 80 MV/m bo‘lib, trancformator cho‘lg‘amlarida ishlatiladi. 
Qog‘ozli izolyatsiyalangan simlar emal-lak shimdirilib elektr mustahkamligi oshiriladi. Mic, 
alyuminiy simlar dumaloq va to‘rtburchakli ko‘ndalang kesimga ega bo‘lib, ular paxta, shoyi, 
lavsan, kapron, tolalar bilan bir va ikki qavatli izolyatsiyalarga ega bo‘ladilar, bu izolyatsiya 
qalin bo‘lsa-da elektr mustahkamligi mexanik xarakteristikalari yahshi hisoblanadi. Ko‘pincha 
emallangan tolali izolyatsiyalar ishlatiladi. Kremniy organik emal qoplansa issiqbardoshlik va 
elektr mustaxkamlik yanada ortadi. Elektr apparatlari priborlar ichidagi simlar montaj simlari 
deyiladi. 
Ular qalaylangan mic simlar bo‘ladi.Bir tolali va ko‘p tolali bo‘lishi mumkin. Kesim yuzasi 0,05 
– 2,5 mm kv. Gcha, kabellarniki esa 0,35-2,5 cm kv gacha bo‘lib, tolalar birdan 52 gacha 
bo‘lishi mumkin. 200-250 gradus temperaturada ishlaydigan montaj simlar nikellangan mis 
simlar bo‘ladi. Ularning izolyatsiyasi ftoroplast lentadan va steklotolalar bilan 
kombitnitsiyalashgan bo‘ladi. Montaj simlarining ishchi temperatirasi –70 dan + 70 gradusgacha
namga chidamli polivinilxlorid plastikat bilan izolyatsiyalangan, bu simlarnng elastikligi yuqori 
bo‘ladi. Ikkilangan izolyatsiyali simlar ham bo‘lib, ular plastmassali va tolali izolyatsiyalardan 
iborat. 4KV kuchlanishga mo‘ljallangan simlar izolyatsiyasi ftoroplast -4 dan qilinadi. Uy- joy 
va korxonalarda montaj simlari sifatida bir tolali va ko‘p tolali rezina yumshoq plastmassa 
(polietilen) izolyatsiyali mic va alyuminiy simlar ishlatiladi. Butil kauchuk rezinali izolyatsiyaga 
ega simlar -40 dan +65gradusgacha plastmassa izolyatsiyali simlar -50dan +70gacga kremniy 
organik rezina bilan izolyatsiyalangan simlar -60 dan +180 gacha temperatura intervallarda 
ishlatiladi. Ko‘ndalang kesimiga qarab 380 v kuchlanish uchun rezina izolyatsiya qalinligi -0,6–
1,6mm 660V kuchlanishida 0,8–1,8mm bo‘ladi (PPV–v pomeщeniyax povыshennoy vlajnosti, 
APV – alyuminiy tolali poveshennoy vlajnosti APP–alyuminiyli, bir tolali plastikat 
izolyatsiyali).