Referat mavzulari
Download 5.99 Kb. Pdf ko'rish
|
1.4.
Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.5. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.6. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish Gigenik nuktai nazardan karaganda suv xaet manbai.salomatlik garovi va usimlik dunesi uchun muxim ahamiyatga ega bo‘lgan tashki muhit omillaridan biridir.AKShdagi kaliforniya universiteti siesatshunoslarning fikricha.mabodo urush boshlanadigan bulsa.u neft konlarini bosib olishuchun emas balki oddiy ichimlik suvi manbalariniegallab olish uchun kechishi mumkin ekan ekispertlarning taxminiga kura yarim asirdan so‘ng ichimilik suvi etmay kolishi saeramiz mikyosida aloxida ziddiyatlarni vujudga keltirishi mumkin. BMT ozik- ovkat tashkilotining xisob kitobiga karaganda 2030 yildayok dune bo‘yicha ichimlik suviga bo‘lgan talab xozirgiga nisbatan 60 foizga oshadi, vaziyat esa shundayki, suv havzalariining ifloslanishi, atrof muxutning umumiy ekologiyasi buzulishi,ayniksa urmonlarning bexad miqdorda ko‘p kesilishi ichish uchun yarokli suv manbalarining kiskarib ketishiga olib keladi. Xozirning uzidayok ichimlik suvi bilan ta‘minlash miqdori zarur me‘yorlaridan past bo‘lgan xududlarda 2,3 mlrd kishi yashaydi. Er yuzida xar yili 3 mln kishi suv etishmasligidan boshqacha aytganda chanqoqlikdan xalok bulmokda. Ayniksa suv etishmasligi bo‘yicha ogir axvol Kuvayt (kishi boshiga bir yilda 11 kub.m. suv to‘g‘ri keladi) Misr (43 kub.m) Birlashgan Arab Amirliklari (64 kub.m). Xatto, rivojlangan mamlakatlarda ham sifatli ichimlik suvi etishmovchiligi seziladi. Xar uch (3) nafar shaxarlikdan bittasiga ichimlik suvi etmayapti. Butun jaxon sog‘liq saqlash tashkilotining ma‘lumotiga kura Evropa aholisining 15%umuman ichimlik suvi bo‘lmagan joylarda istikomat kilar ekan.Garbiy Evropada ichimlik suvining eng yaxshi manbalari Skandinaviya yarim oroli mamlakatlari va Alp toglariga yondashgan davlatlardagina mavjud. Ichimlik suvi ta‘minoti muammosini xal qilish uchun ayrim mamlakatlar aysberg (suvda suzib yo‘rgan muz togi ) dan foydalanadi. Ularni pulat arkonlar bilan sudrab xatto Arab Amirliklariga ham olib ketadilar. Afsuski bu usuldan faqat dengiz yulida ega mamlakatlar foydalanishi mumkin. Ichimlik suvini dengiz suvidan xosil qilish usullari ham mavjud bunday kurilmalar suv osti kemalari neft platformalari va ko‘pgina kemalarga urnatilgan. Mazkur texnalogiyalar uchun juda ko‘p energiya sarflanib ular asosan ilojsiz xollarda qo‘llaniladi. Xattoki kuyosh energiyasidan foydalanish ham muammoni zarur 137 darajada xal etish imkonini poydo kilmaydi. Olimlar iklimning isib borishi muzliklarning erib ketishiga olib kelishini ta‘kidlashmokda. Muzliklar nafaqat Arktika yoki Antarktidada.balki tog chukkilarida ham kamayib ketmokda, bu esa ko‘plab mamlakatlarni ichimlik suvidan maxrum etishi mumkin Bu holat ayniksa Janubiy Osiyo mamlakatlari uchun ogir okibatlarga olib kelishi mumkin. Mazkur davlatlarda butun Dune aholisining uchdan bir kismi yashaydi Ulardagi ichimilik suviga bo‘lgan extiyojning koplanishi Ximolay togi muzliklarida boglik. Lotin Amerikasidagi Ekvador, Peru, Boliviya mamlakatlari uchun And toglari muzliklari ichimlik suvining yagona manbai xisoblanadi. Dunyo olimlari vaziyatga ta‘sir ko‘rsatib, uni uzgartirishga urinmokdalar Xozirgi paytda Afrikaning eng baland togi- Kilimanjoro chukkisidagi muzliklarni saqlab kolish bo‘yicha tajribalar o‘tkaziliyapti. Zimbabvelik bir gurux mutaxassislar muzni kuyosh nuridan asrash uchun uni maxsus plastik tusiklar bilan yopishayapti. Chunki ana shu muzliklarning er yuzida birinchilardan bo‘lib yukolish xavfi bor. Buning uchun 2020 yillar oxiri zamon bo‘lishi mumkin ekan. Ichimlik suvini plastik idishlarda sotish industiriyasi dunyoda judayam rivojlanib borayotgan tadbirkorlik turiga aylanib koldi. Xozirgi paytda Dune mikiyosida yiliga 100 mlrd litirdan ziyod ichimlik suvi sotiliyapti. Angliyaning EKONOMIST jurnalida yozilishicha suv sotishdan kelayotgan daromad yiliga bir tirilion dollorga etar ekan .Bu esa neft kompaniyalari daromadining 40% tashkil etadi. Un yildan so‘ng bozorda besh trillion dollor miqdorida suv sotila boshladi. Xozirgi paytda kun tartibida ichimlik suvi etishmovchiligini Milliy masshtablarda xal qilish uchun ichimlik suvining kata bozorini yaratish masalasi turibdi. Suvni sotish uchun neft kazib chiqarishga ketgani kabi xarajat qilish talab etilmaydi. Demak yakin kelajada ichimlik suvi manbaiga ega mamlakatlarda neft sotuvchi davlatlardan ham ko‘prok boyish imkonityalari paydo buladi. «Suv uzi kam toza suv undan kam » Jaxon sog‘liqni saqlash tashkiloti baholashicha 1.1 milliard kishi toza ichimlik suvidan maxrum, jami 2,4 milliard odam oddiy sanitariya sharoitlari bilan ta‘minlanmagan. Ayniksa kishlok joylarida buning Erkin misolini kurish mumkin. Bu xududlarda aholining 29 % toza suvdan 62 % sanitariya sharoitlaridan bebaxra. Shaxar aholisining keskin ko‘payib ketishi suv tansikligini ko‘paytirib yubormokda, Ayni paytda shaxarda 6% odam toza ichimlik suviga 14% esa sanitariya sharoitiga muxtoj. Suv ona tabiatning Er yuzidagi xar bir tirik joneot mavjud bo‘lishini ta‘minlovchi mukaddas in‘omdir. Suv tabiatda eng ko‘p tarqalgan moddalardan biri, er yuzining 71% ni suv egallaydi, odamzod tanasining 65% suv tashkil etadi, inson ishlab chiqarish faolitining ajralmas komoponenti xisoblanadi, O‘rta Osiyo mintakasi xalki, shu jumladan shaxar aholisi. Barcha zamonlarda suvni ariklardan yoki suv yigish va tindirish uchun muljallangan maxsus moslama xovuzlardan olishgan, birok 20 asr 30 yillarida urbanizatsiya sur‘ati usishi shaxarlarni birinsi navbatda Toshkentni toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash muammosini keskin qilib kuydi. Jushkin sanoat va turar joy, kurilish, aholi soni tez usishi suv manbalarini toza saqlab kolishga imkon bermasdi, bu narsa shaxarda murakaab sanitariya epidemiologik vaziyatni yuzaga keltirdi, faqat suv o‘tkazgich tarmoklari tabiiy manbalardan suv olish, uni tozalash, zarazsizlantirish, tashishi hamda aholi sanoat korxonalari va boshqalarga uzatishni ta‘minlovchi muxandislik inshoatlari va kurilmalari majmuini kurishgina bu muammoni xal etadi, Toshkent shaxar Sirdaryoning ung irmogi bo‘lib, Chirchiq daryosini shakllantirgan sugorish tizimi markazida joylashgan, uning uzunligi 174 km, suv yigadigan maydoni 142,4 ming kv,km, daryo suvi ta‘minlanishi rejimining xossasi-kor yakkol ustun bo‘lgan korli muzlik bo‘lib, bu narsa yil davomida suv sarflashda keskin uzgarishlarni keltirib chiqaradi 19 asrning oxirida artizian kuduklaridan suv tortuvchi bir qancha suv inshoatlari kurilgan edi, 1909 yilda xususiy Ds Pantioti va K shirkati Salar tor kuchasi adogida Salarning jarli kirgogida suv kutargich minorasi bo‘lgan artizian kudugi kuradi va uning debiti soatiga 1500 metrga etadi, Shaxar suv o‘tkazgich tarmoklari kurilishi zarurligi 1915-17 yillardayok Toshkent shaxar dumasida bir necha bor muxokama kilingan. Toshkent suv o‘tkazgich tarmoklari birinchi navbati bir kismi 1931 yil birinchi mayda ishga tushdi, 1932 yili birinchi navbati tulik ishga tushib, ikkinchi navbati kurilishi boshlandi va ushbu davrda Toshkent sutkali suv chiqarish kuvaati 3800 metr kub Buzsuv va kuvvati 360 metr kub bo‘lgan shaxar vadakachka tomonidan suv bmilan ta‘minlanar edi, 1969 yil 19 avgustda ishga tushirilgan Kadiriy bosh ichimlik suv inshooti bir 138 sutkada 225 ming metr kub, 1974 yilda 575 ming metr kub, 1984 yilda 1171 ming metr kub, 1990 yilda 1375 ming metr kub suv bergan. Xozirda Toshkent shaxrini ichimlik shaxrini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda ikkita satxiy. Va olti er osti inshshoti bor. 1. Buzsuv bosh ichimlik suv inshootlari 2. Kibray ichimlik suv inshootlari 3. Janubiy ichimlik suv inshootlari 4. Kodiriy bosh ichimlik inshootlari 5. Korasuv ichimlik suv inshootlari 6. Sirgali ichimlik suv inshootlari 7. Bektimir ichimlik suv inshootlari 8. Kuylik ichimlik suv inshootlari Uzatilayotgan suvning 74% foizi satxiy, 26% esa er osti suv manbalariga to‘g‘ri keladi. Xayotning uzi hamma joyda sarfiyoti xisobotini joriy etishni va uni xal etishni vositasi sifatida suv ulchash asboblari-suv ulchagichlar urnatishni birinchi galdagi vazifa tarikasida ilgari surdi. 1995 yildan boshlab bu masala Respublika xukumati va uning joylardagi organlarning kat‘iy e‘tibori predmetiga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 1995yil 26 mayda 185-son Turar joy fondi va ijtimoiy-madaniy maqsaddagi ob‘ektlarda suv va gazni xisoblash asboblarini urnatish va ishlash haqidagi koidalarni tasdiklash to‘g‘risidagi qaror qabul kildi. Toshkent shaxar Xokimi 1998yil 17 martda ko‘p kavatli uylarda va yakka tartibda kurilgan uylarda ichimlik suvini xisoblash sabablari urnatish to‘g‘risida qaror qabul kilingan edi. Suv ulchash aspoblarining urnatilishi suv real tijalishiga imkon beradi. Suvning tejamli sarflanishi xisobiga tejalgan suvni esa xozirgi kunda ulkan isrofgarchiliklar tufayli suv bormaydigan uylarga yunaltirish imkonini beradi.Butun Dunyo sog‘liqni saqlash uyushmasining xozirgi va kelajakdagi maqsadi sog‘liqni saqlash siyosati va uning dasturi er yuzi aholisini 2005yilgacha faqatgina davolash profilaktika ishlari bilan ta‘minlabgina kolmay balki aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashni ham kuzda tutgan.Butun Dunyo sog‘liqni saqlash uyushmasining xujjatlarida shunday deyiladi:Kaerda bo‘lmasin aholini sogligini saqlash uning yuqumli kaslliklar bilan kasallanishini oldini olishda toza ichimlik suvi bilan taminlash orqali erishiladi! Deyiladi. Aholini suvga bo‘lgan extiyojini Tula tukis kondirish maqsadida shaxa rva boshqa turar joylarda katta katta suv tarmogi inshoatlari kurilmokda.Asosiy maqsad aholini markazlashtirilgan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashga karatilgan.Keyingi yillarda regionlar uchun guruxlashtirilgan suv tarmoklari kurilmokda suvning tozalashning yangi-yangi texnik usullari ishlab chiqilmokda yangi yangi suv havzalari suv omborlari paydo bulmokda. So‘ngi yarim asr mobaynida sanoati rivojlangan davlatlar ishlab chiqarish va kishlok xujaligi extiyojlariga sus xarajati samoradorligini oshirishga erishgan xususan tomchilab sugorish tizimining kiritilishi suvni tejashda muxim boskich buldi. Suv ovkat maxsulotlarni tukimalarga tarqatishga teri va najas yullarida Bug holatida chiqishi bilan tana xarorati muvozanatini saqlashda ishtirok etadi. Suv istemolini to‘g‘ri tashkil qilishda kunlik ovkat tarkibida qancha suyuklik borligini nazoratda tutmok zarur. Masalan:Yangi sabzavot va mevalarda 90% kartoshka va gushtda 75% nonda 7.7% gacha suv buladi. Ammo suvni va boshqa chankov bosdi ichimliklarni xaddan ziyod ko‘p istemol qilish zararlidir chunki bunday holatda Yurak ishining ajratish a‘zolarining (teri buyrak ) faoliyatining oshishiga olibkeladi. Bunday xollarda arganizimning teri satxidan ko‘p miqdorda suyuklik ajralishi natijasida shu bilan bir katorda teri bilan organizimda suda eriydigan vitaminlar Osh tuzi va meniral tuzlar ham chiqib ketadi. Odam bir kecha kunduz mobaynida yoshiga karab 100mldan- 3000ml atrofida suv istemol qiladi jumladan 1200-1300ml (48%)suvni suyuklik kurinishida 1000-1200 suvni ovkat tarkibida istemol qiladi.Ozika moddalarning endogen oksidlanishi natijasida organizmda 300ml atrofida suv xosil buladi. Organizimdagi suv doimo yangilanib turadi:katta yoshli odamda 15kun mobaynida bolalarda esa 3-5 kunichida barcha suv malekulalari yangilanib turadi.Inson arganizmining buyrak upka meda ichak yuli teri suv almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofdagi havo xarorati yukori bo‘lishi bilan 4-5 litr suv 139 terlash bilan birga teri orqali chiqib ketadi shu munosabati bilan organizmning suvga bo‘lgan extiyoji yanada ortadi. Yukotilgan suv miqdorining ko‘payishiga karab odam uzining yoon xis kila boradi.Organizm tarkibidagi 10% suvni yukotishi moda almashinishi jarayonlarigajiddiy ta‘sir ko‘rsatadi 15-20% suvning organizmdan chiqib ketishi esa uning ulimga olib kelishi mumkin. Havo xarorati sezilarli darajada tushib ketganda organizm uzidan 25% suvni chiqarib yuborgan bulsa bu holat ham ulim xavfini tugdirishi mumkin. Organizmda suv etishmasligi tukimalararo suyukliklardagi osmotik bosimning muvozanati bu esa arganizmda azot chiqindilari to‘planishiga va moddalar almashinuvi buzilishiga olib kelishi mumkin. Organizmning suvga bo‘lgan extiyoji chanqoqlik orqali aks ettiriladi chanqoqlik belgilari markaziy asab sistemasining chankov markazining kuzgalishi natijasida kelib chiqadi. Bir sutkada chanqoqni bosish uchun istimol kilinadigan suv miqdori ish kobilyatiga ega (xarakatdagi )kishilarda 2.5-4 litirni tashkil etadi. Katta yoshli odam tomonidan suv miqdori ogirligining taxminan 65-70% tashshkil etadi suvning asosiy kismi xujayralarda buladi xujayralardan tashkaridagi suv 18-20% ni tashkil qiladi. Sanitariya gigena jixatdan suv foizining fiziologik talabini kondirishdan tashkari anchagina suv miqdori shaxsiy gigena maishiy xujalik va ishlab chiqarish extiyojlariga sarf buladi.Suv badanni toza saqlab turish uchun Yuz kulni yuvish uchun-kuniga 5-10litr gigenik dush qabul qilish uchun 180-150litr Kir yuvish ovkat tayorlash idish-tovok yuvish uchun 5-8litr ishlatiladi. Ammo yukoridagilardan tashkari uy-joy jamoat binolarini toza saqlash kanalizasiyadan foydalanilgan holatda chiqindilarni yuvib yuborish kuchalarni yuvish yashil usimliklarni sugorish uchun ham suv kerak buladi. Yukorida aytilganlardan ma‘lum buldiki madaniy va gigenik turmush shart sharoitlarini yaxshilanishi aholini jon boshiga sarflanadigan suv miqdorlarining oshirilishiga chambarchas boglikdir.Turar joy va jamoat binolarining sanitariya texnik jixatidan obodonlashtirish darajasi (vanna itssik suv markazlashtirilgan suv taminoti kanalizasiya ) qanchalik yukori bulsa suga bo‘lgan extiyoji ham shunchalik ko‘p buladi. Ichimlik suvining istemol qilish meyorlari sog‘liqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan xolda qilish me‘yorlari va koidalari (KMK Suv taminoti ) xujjatlariga kiritilgan Mavzu: ―ICHIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI‖ Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza Ma‘ruza rejasi O‘zbekiston respublikasida suv ta‘minoti manbalarini sonitoriya holati. Suv ta‘minoti manbalari va ularning kiyosiy gigienik tavsifnomasi. Xujalik-ichimlik suv ta‘minoti uchun suv manbalarini tanlab olish koidalari. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 140 Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Ichimlik suv ta‘minoti manbalari‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.7. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.8. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.9. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: «IChIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI» 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. 3.Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. 141 Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: - 4.1.O‘zbekiston respublikasida suv ta‘minoti manbalarini sonitoriya holati. 30 daqiqa 4.2.Suv ta‘minoti manbalari va ularning kiyosiy gigienik tavsifnomasi. – 30 daqiqa 4.3.Xujalik-ichimlik suv ta‘minoti uchun suv manbalarini tanlab olish koidalari. – 30 daqiqa 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish Er kurrasida suvlvrningjoylashishi turlicha.Er osti suvlarning uzi kamida uch xil chukurlikda joylashgan bo‘lib ulardan tashkari er ustida joylashgan yuza suv havzalari ham mavjud. Fan-texnika taraqqiyot etgan xozirgi davrda,kishlok va pasyolka aholisi uchun er artizan va yuza suvlardan keng mikiyosda foydalanilmokda.Aholini suv bilan ta‘minlashda kanday suv manbai bo‘lmasin suvga bo‘lgan gigenik talab kuydagichadir,ya‘ni Xox tabiiysuv bulsin Xox turli usullar bilan tozalangan suv bulsin aholi istemol kilganda xech kanday yuqumli kasallik keltirib chiqarmasin.Suv zaharli va radioaktiv moddalar bilan zararlanmagan bo‘lishi,mazasi,xidi,rangi uzgarmasligi kerak. O‘zbekiston Respublikasi shaxar aholisi markazlashtirilgan suv taminoti bilan.89,0%taminlangan Vazirlar maxkamasining №405 qaroriga asosan kishlok aholisi yashash punkitlarining ichimlik suvibilan ta‘minlash 60%dan 2003yil 68%ga usdi.2003yil respublikaDSENM tomonidan 218ta kommunal va 4105ta tashkilotlarga tegishli (vedometveinli) vodoprovodlar ustidan sanitariya nazorat olib borildi. Shulardan ochiq suv manbalaridan 50 ta va 24 ta bo‘lib, ular asosan yirik aholii yashash punktalarini aholisini suv bilan ta‘minlaydi. Kolgan vodoprovodlar ya‘ni, ko‘pchiligi (168 ta kommunal va 398 ta ) tashkilotlarga tegishli bo‘lgan suv manbalari er osti suv manbalarini tashkil qiladi. Er osti va ochiq suv manbalarining sanitariya holati xozirgi davrgacha konikarsiz bo‘lib kolmokda. Ayrim xududlarda er osti suv manbalarining sifatini konikarsizligi sanitar kimyoviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha bo‘lib, bunda umumiy minerilazitsiya darajasining yukoriligi temir, marganesh va boshqa tabiiy makroelementalrning mikdoirini ko‘pligi bilan xaraketrlanadi. Ochiq suv manbalar suvning sifatini konikarsiz bo‘lishi asosan yukori darajadagi mineralizatsiya, umumiy kattiklik hamda yukori darajada mikrobiologik ifloslanish bilan xaraketlanadi. Respublika bo‘yicha sanitar texnik meyo‘rlariga jaob bermaydigan kommunal vodoprovodlar 20 tani tashkil etib, respublika 9,28% ni tashkil qiladi. Shundan Namangan viloyatida 2 ta yoki 14.3%, Korakalpogiston Respublikasida 7 ta yoki 38.9%, Navoiy viloyatida 5 ta yoki 38.5 %, Sirdaryo viloyati 2 ta yoki 12.5 % ni tashkil qiladi. Tashkilotlarga tegishli va kishlok vodoprovodlarining 1074 tasi yoki 26.2% sanitar texnik talablarga javob bermaydi. Bunda eng ko‘pi sirdaryo viloyatida 94.9%, Toshkent viloyatida 43.4%, va Navoiy viloyatida 58.8% tashkil qiladi. Tashkilotga tegishli yoki suv ta‘minoti manbasi kurikdan kat‘iy nazar O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 16.5% suv namunalari ichimlik suviga qo‘yiladigan gigienik talbalarga javob bermaydi. Sanitar kimyoviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Shu jumladan 15.4 % orshanoleptik ko‘rsatkichlar 78.6% umumiy mineralizatsiya va 4.8% zaharli moddalar, 5.8.% mikrobiologik ko‘rsatkichlar bo‘yicha 11.3% yangifekal ifloslanish va 1.4% yuqumli kasalliklar keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarni aniqlash bo‘yicha. Shu bilan kuyidagilarni qayd etish lozim: Vodoprovod suvining mikrobiologik ko‘rsatkichlari oxirgi yillarda yaxshilanib bormokda. Er osti suvlari. Kor va yomgir suvlari kisman havoga kutariladi, bir kismi ochiq suv havzalariga kushilsa, Yana bir kismi govakerlar orqali asta sekin sizilib er katlamiga shimiladi va er osti suv havzalarini paydo qiladi.Er osti suvining Yigilishi suv havzalarini paydo bo‘lishi uning xarakati 142 trg jinslarining tuzilishiga boglikdir.Er osti tog jislari suvga nisbatan ikki xil buladi, ya‘ni suv o‘tkazuvchan va suv o‘tkazmaydigan jisimlardir.Uzbekitonda er osti suvidan juda keng va unumli foydalaniladi,chunki uning miqdori gidrogiologlarning fikricha 23.4milion km3 dir.Maskva,Denopropetrovskiy-Donesk,Garbiy sSibir Turkmaniston va Kozogiston er osti suvlari juda ko‘p miqdorda er ostida to‘plangan. Xorijiy mamlakatlar ham er osti suvlaridan keng kulamda foydalanadilar.Masalan,Yaponiyada yiliga 75 milyard500 milion tonna suv kishilar extiyoji uchun sarflanadi.undan 13 milyard 300milion tonnasi er osti suviga to‘g‘ri keladi.Ma‘lumotlar shuni ko‘rsatdiki,O‘zbekiston territoriyasidagi er osti suvning aksariyati tarkibi jixatidan,ya‘ni tinikligi ,xarorati ximyaviy tarkibi va bakteriyalarning miqdori jixatdan Davlat standarti talabiga javob beradi.Suv o‘tkazmaydigan kvutlar asosan mustaxkam jipislashgan,kattik grantdan,ko‘p kavatdan,oxaktoshlardan yoki loy kavatdan iboratdir.SUV o‘tkazgich va o‘tkazmaydigan, jipis kavatlar ko‘pincha galma gall joylashgan bo‘lib,ular orasida suv xarakati mavjuddir. Suv o‘tkazmaydigan katlam kiyaligi buylab eer osti suvlari balandan pasga okadi: tabiiy suzilish jarayonida muallak zarrachalar va mikroblardan tozalanib, mineral tuzlar bilan boyiydi. Er osti suvlari tinik sal-pal rangli,ular qanchalik chukur joylashsa,ularda erigan tuzlar miqdori oshib boradi er osti suvlari xar xil chukurlikda 1,5m-16metrgacha chukurlikda joylashadi. Mavzu: ―IChIMLIK SUVINI INSON SALOMATLIGIGA VA TURMUSh TARZIGA TA‘SIRI‖ Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza Ma‘ruza rejasi Yuqumli kasalliklarni tarqalishida suv omilining roli. Epidemiologik jixatdan suvpi xavfsizligini ta‘miplovchi ko‘rsatkichlarning asoslanishi. Yuqumli epidemiologik kasalliklarni rivojlanishida ichimlik suvining kimyoviy tarkibining ahamiyati. Ichimlik suvining kimyoviy tarkibini zararsizligini ta‘minlovchi me‘yorlarni asoslash. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan 143 o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Ichimlik suvini inson salomatligiga va turmush tarziga ta‘siri‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.10. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.11. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.12. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: «IChIMLIK SUV TA‘MINOTI MANBALARI» 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. 3.Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: - 4.1. Yuqumli kasalliklarni tarqalishida suv omilining roli. 4.2. Epidemiologik jixatdan suvpi xavfsizligini ta‘miplovchi ko‘rsatkichlarning asoslanishi. 4.3. Noyuqumli epidemiologik kasalliklarni rivojlanishida ichimlik suvining kimyoviy tarkibining ahamiyati. 4.4. Ichimlik suvining kimyoviy tarkibini zararsizligini ta‘miilovchi me‘yorlarni asoslash. 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 144 5.1.Kirish Aholini gigiena talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash kolaversa inson salomatligini va turli kasalliklardan asrash muxim rol uynaydi. Bu borada xukumatimiz tomonidai katta tadbir va choralar ishlab chiqilib qo‘llanmokda. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashda uni suv orqali tarqaladigan turli yuqumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibini uzgarishidan kelib chiqadigan yuqumsiz zaharlanishni oldini olish kuzda tutilishi kerak, chunki suvning inson organizmga ta‘siri bevosita bo‘lishi mumkin, bunga yuqumli kasalliklar, invaziyalar, zaharlanishlar, endemik noyuqumli kasalliklar kiradi. Bilvosita ta‘siriga esa suvni iste‘mol kilinganda noxush sezgilar paydo buladi, ba‘zi paytlarda bu holat shunchalik kengayib ketadiki, xatto aholi suvni iste‘mol qilishdan bosh tortadi. Boshqacha aytganda suvni salbiy ta‘siri ma‘lum sharoitlarda yuzaga chiqadi va bu sharoitlarga: suvda yuqumli kasalliklarni kuzgatuvchilars bo‘lganda, kimyoviy tarkibining ma‘lumligi bilan farkpanganda va boshqalar kiradi. Avvaldan aholining kasallanishi bilan suv ta‘minotining holatini boglikligini aniqlaganlar, kadimgi dunyoda suvning ba‘zi bir xususiyatlarini salomatlikka xavfliligi ma‘lum bo‘lgan. Suvlarni sifat va tabiiy holatini buzilishi suv tarkibida ko‘p miqdorda yuqumli kasalliklar kuzgatuvchi mikroorganizmlar bo‘lishi ski gijja tuxumlarining ko‘payib ketishi yoki suv tarkibida turli xil kimyoviy moddalarning ko‘payishi, aksincha kamayishi okibatida inson salomatligiga putur etkazishi mumkin. Suvning tarkibiy kismi doimo chiqindi okava suvlar, chiqinlilar, korxona chiqindi suvlarining ochiq suv havzalariga tashlanishidan, kollektor yogingarchilik va sel kelishi okibatida kattik ifloslanadi, buning natijasida suv mikroorganizmlar kimyoviy moddalar va boshqa zararli moddalar bilan boyiydi. Suvga tushgan ifloslik^arning suv xayvonlari va usimliklari hamda suv osti chukma loykalari uzlariga singdiradilar. Dsmak, suv xayvonlari va suvning uzi bilan turli iflosliklar ogiz orqali kishi organizmga tushishi mumkin va turli xil kasalliklar keltirib chiqarishi mumkin. Aholi yashai punktlarini markazlashtirilgan suv ta‘minoti bilam ta‘minlash aholiiing saiitariya turmush tarzini yaxshilash bilan bmrga kasallanish darajasini kamaytiradi. X I X acrdagi birinchi vodoprovodlar ochiq suv manbalaridan ta‘minlangan bo‘lib, aholining sanitariya holatini yaxpshlash urniga balkim yomonlashtirgan, bu suvni xech kanday tozalash inshoatida !ozalanmay aholiga uzatish bilan boglikdir. Buning natijasida Gamburg; London shaxarlarida korip tifi, Sankt- Peterburgda esa vabo epidemiyalari yuzaga kelgan. Butun dunyo sog‘liqni saqlash tashkilotinish bergan ma‘lumotlariga kura xar yili dunyoda ichimlik suvning sifati yomonligi sababli 5 millionga yakin inson uladi. Suv ta‘minoti bilan boglik bo‘lgan aholining yuqumli kasalliklar bilan kasallanishi yiliga 500 millionni tashkil qiladi. 120 million odam xozirgacha mikrobiologik jixatdan xavfsiz bo‘lgan ichimlik suvidan istemol kila olmaydilar. 1981-88 yillarda AKShda 248 ta utkir oshkozon-ichak kasalligi epidemiyasi qayd etilgan. Shuning uchun aholini markazlashtirilgan ichimlik suvi bilan ta‘minlash muxim rol uynaydi, chunki suv ta‘minoti tizimini ratsional tashkil qilish vodoprovoddan foydalanuvchi aholi o‘rtasida ichak infeksiyalari bilan kasallanishini 8-12 marotaba kamaytirishi tutrisida ma‘lumotlar bor. Ichak infeksiyasiga qarshi emlash esa kasallanishpn faqatgina 5 marotabaga kamaytiradi. Vabo vaksinasi emlangan kishlarning faqat 40-60 % ni immunitet xosil qilishga olib kelsa, suvning oddiy tozalash tashki muhitning uzgarishiga chidamsiz bo‘lgan vabo vibronining tulik xalok bo‘lishiga olib keladi. Suv orqali yuqumli kasalliklarning tarqalishi uchun bir vaqtning uzida uchta (3) sharoit bo‘lishi lozim. 1) Kasallik chakiruvchi mikroorganizm suv ta‘minoti manbasidagi suvga tushishi kerak. Xozirda aholi yashash puktlarining kanalizatsiyalashtiril-ganligi, yuqumli kasallarning va soglom bakteriya tashuvchilarning borligi sababli ushbu sharoit doimo bor. 145 2) Patogen mikroorganizmlar suv muhitida uzoq vaqt xayotga kobiliyatligini saqlab kolishi lozim. Ushbu sharoit xar bir mikroorganizm uchun turlicha bo‘lib, asosan patogen mikroorganizmlar suv muhitida uzoq vaqt saqlanmaydi, chunki suv ular uchun tabiiy ozika muhiti xisoblanmaydi. Bundan tashkari mikroorganizmlarning suv- muhitida saqlanishiga suvni xarorati, yil fasli, boshqa saprofit mikroorganizmlarga ham boglikdir. Bakteriyalarningsuv manbalarida yashash muddatlari (kunlarda) MAVZU: ―ICHIMLIK SUVINING SIFATINI ME‘YORLASHTIRISHNING GIGIENIK ASOSLARI‖ MA‘RUZANI O‘QITISH TEXNOLOGIYASI Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza Ma‘ruza rejasi Suvning sifatini ko‘rsatuvchi gigienik me‘yorlar va ular belgilangan me‘yoriy hujjatla Sifat ko‘rsatkichlarining gigienik me‘yorlariga baho berish. Suvda uchraydigan kimyoviy moddalarning gigienik me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy bosqichlar. Suv tarkibidagi mikroorganizmlar, bakteriyalar, viruslar va boshqalar me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy bosqichlar. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Ichimlik suvining sifatini me‘yorlashtirishning gigienik asoslari‖ 146 mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.13. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.14. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.15. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: ―IChIMLIK SUVINING SIFATINI ME‘YoRLAShTIRIShNING GIGIENIK ASOSLARI‖ 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: 4.1. Suvning sifatini ko‘rsatuvchi gigienik me‘yorlar va ular belgilangan me‘yoriy hujjatlar 4.2. Sifat ko‘rsatkichlarining gigienik me‘yorlariga baho berish. 4.5. Suvda uchraydigan kimyoviy moddalarning gigienik me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy bosqichlar. 4.6. Suv tarkibidagi mikroorganizmlar,bakteriyalar, viruslar va boshqalar me‘yorlarini ishlab chiqishdagi asosiy bosqichlar. 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish O‘z. Res. aholisini toza ichimlik va sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlash masalasi O‘z. Res. davlat standarti 950-2011 rakamli qonuniy me‘yoriy hujjatida ko‘zda tutulgan. Bu esa suvning sifatini yaxshilab, aholining turli yuqumli kasalliklar bilan kasallanishni oldini oladi. Suvning sifatiga baho berish, uning me‘yorlarini ishlab chiqish asosan 19 asrning ikkinchi yarmida amalga oshirildi. Albbata u vaqtlarda suvni tozalash uncha murakkab bo‘lmagan usullarda amalga oshirilar edi. Unda faqat suvning organoleptik xususiyatlariga ahamiyat berilar edi. Vodapravod inshoatlarini qurish hali yaxshi taraqqiy etmagan bo‘lib, undagi suvning sifat ko‘rsatkichlari ochiq suv havzalaridagi suvning sifat ko‘rsatkichlaridan kam farq qilar edi. Ammo suvning rangi,hidi, tiniqligi ma‘lum darajada yaxshilanar edi. 147 19-asrning oxirlarida suvning sifatini baholash uchun bakteriologik tekshirishlar ham o‘tkazila boshlandi. Keyinchalik suvdagi mikroorganizmlar soniga qarab,suvning sanitariya holatiga ham baho beriladigan bo‘lindi. Keyinroq esa suvning epidemik jihatdan havf tug‘dirmasligi uchun suvdagi ichak tayoqchasi mikroblari ( E. coli ) aniqlana boshlandi. Bunday ko‘rsatkich suvning koli titri bo‘lib, eng kichiq hajmdagi yoki miqdordagi suvda ichak tayoqchasining aniqlan ishini ko‘rsatadi. Keyinchalik ichak tayoqchasining indeks ko‘rsatkichi, ya‘ni 1litr suvdagi ichak tayoqchasi mikrobi soni aniqlana boshlandi. Bu ko‘rsatkich hozir ham ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q, aksincha 1982-2000- yillarda qabul qilingan davlat standartida hamasosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Demak shuncha vaqt o‘tgani bilan buko‘rsatkichlar ilmiy asoslangan. Aholini markazlashgan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashning taraqqiyoti faqat ichimlik suviga bo‘lgan talabning oshiribgina qolmay, balki suv manbalariga bo‘lgan talablarni ham oshirib yubordi. Shuning uchun ham hozir ikkita davlat standarti 1-№950-2011 «Ichimlik suvi». 2-№951-2000 «Markazlashgan xo‘jalik ichimlik suvi ta‘minoti ». mavjud. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash maqsadida suv manbalari juda sinchkovlik bilan tekshiriladi. Birinchi navbatda tanlangan suv manbalari «Davlat standarti 950-2011y «Ichimlik suvi»» talablariga sifat jihatidan to‘g‘ri keladigan yoki yaqinroq keladigan bo‘lishi kerak. Bunday talabga faqat er qatlamida chuqur joylashgan va yuqori bosimga ega bo‘lgan suvlar javob beradi. Mabodo shunday suv manbalari topilmasa, uning debiti etarli bo‘lmasa, u holda bosimi bo‘lmagan qatlamlararo er osti suvlari qidiriladi. Yuza joylashgan suv manbalari juda zaruriy hollardagina tanlanadi. Har qanday holatda ham, agar tanlangan suv manbalaridagi suvning sifat ko‘rsatkichlari gigienik talablarga javob bermasa, u holda suvlar mahsus tozalash inshoatlaridan bosqichma-bosqich qayta tozalanadi. Ichimlik suvlarini standartlash katta ahamiyatga ega. Ichimlik suvining inson salomatligiga havf tug‘dirmasligi uchun, biologik-tibbiyot fani yutuqlariga asolanib kelingan. Suvda uchraydigan kimyoviy moddalar, bakteriyalar va organoleptik ko‘rsatkichlari uchun gigienik me‘yorlar ishlab chiqish 4 bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqich. Suvning sifatini me‘yorlashtirish uzoq tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. qadimiy davrlarda olimlarning ilmiy asarlarida suvning sifatini aniqlash to‘g‘risidagi fikrlar bo‘lgan. Gippokrat-asarlarida suvga, atmosfera havosiga tegishli ko‘rsatmalar bor. Ko‘pgina faylasuflarning asarlarida toza suv bilan bir qatorda iflos suvlarga ham baho berilgan. Bunday suvlarning tashqi ko‘rinishiga qarab baho berilgan, ya‘ni bunda uning mazasi, rangiga,tiniqligiga va hidiga ahamiyat berilgan. Ya‘ni suvning organoleptik hususiyatiga qarab uning sifatiga baho berish ko‘p asrlar davomida udum bo‘lib kelgan. Albatta suvning sifatiga faqat hususiyatlariga qarab baho berish uning haqiqiy holatini ko‘rsata olmaydi. 2-bosqich. Suvning sifatiga baho berish va uni me‘yorlashning bu bosqichi M.V. Lomanosov, Lavuazelarning fandagi, ayniqsa ximiya, fizika fanidagi yutuqlar bilan bog‘lanib ketadi. Ham sifat, ham miqdoriy analiz qilish usulining taraqqiy etishi suvga va uning tarkibiy qismiga anchagina to‘la-to‘kis baho berishga imkon tug‘diradi. Bu bosqichning boshlanishi 18 asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Ushbu davrdv buyuk alloma Abu Ali ibn Sino ham suv masalasiga, tuproqqa katta ahamiyat bergan. Qurg‘oshinli quvurlardan oqqan suvlarning havfliligini oldindan bilgan. Ilm fan texnika taraqqiyotidagi katta o‘zgarishlar suv to‘g‘risidagi fikrlarini boyitdi. Uning tarkibi har tomonlama o‘rganildi. Yuza suv havzalari, er osti suvlarining tarkibi o‘rganilib, ular to‘g‘risida ko‘pdan ko‘p ma‘lumotlar yig‘ildi. Suv tarkibidagi organiq va noorganiq kimyoviy moddalar aniqlandi. Jumladan xloridlar, sulfatlar, organiq moddalarning parchalanishi oqibatida paydo bo‘ladigan oraliq moddalar ham aniqlana boshlandi. Ularning hammasi o‘z navbatida suvning tarkibi to‘g‘risidagi tushunchalarni boyitdi. Olngan dallillarning ahamiyati shunda ediki, har qanday suv havzalarning aholini markazlashgan ichimlik suvi bilan ta‘minlash imkoni bor. Faqat u albbata vodoprovod tozalash inshoatlari orqali tozalanib, davlat standarti talabiga javob beradigan darajaga keltirilishi kerak. Suv havzalari sanitariya nuqtai nazardan ishonchli bo‘lishi uchun suvning bakteriologik va kimyoviy ko‘rsatkichlari aniqlanishi 148 kerak. Bunda suv tarkibidagi mineral tuzlarga, organiq birikmalarga va uning bakteriologik ko‘rsatkichiga ahamiyat berish zarur. MAVZU: ―ICHIMLIK SUVI SIFATINI YAXSHILASH USULLARINI GIGIENIK TAVSIFNOMASI‖ Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza Ma‘ruza rejasi Xujalik ichimlik suv ta‘minoti va uning turlari. Ichimlik suvining sifatini yaxshilash usullari. Suvning sifatini yaxshilashning asosiy usullari va tozalash kurilmalariga qo‘yiladigan gigienik talablar. Suvning sifatini yaxshilashning maxsus usullari. Suvning sifatini yaxshilash usullarini gigienik va texnik samaradorligini baholash. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Ichimlik suvining sifatini me‘yorlashtirishning gigienik asoslari‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari Faoliyat 149 va vaqti ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.16. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.17. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.18. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: «Ichimlik suvi sifatini yaxshilash usullarini gigienik tavsifnomasi» 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: - 4.1. Xujalik ichimlik suv ta‘minoti va uning turlari. 4.2. Ichimlik suvining sifatini yaxshilash usullari. 4.3. Suvning sifatini yaxshilashning asosiy usullari va tozalash kurilmalariga qo‘yiladigan gigienik talablar. 4.4. Suvning sifatini yaxshilashning maxsus usullari. 4.5. Suvning sifatini yaxshilash usullarini gigienik va texnik samaradorligini baholash. 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish Xujalik ichimlik suv taminoti deganda shu tushuniladiki, bu kompleks sanitar-texnik, texnologik, qonuniy ilmiy chora-tadbirlar bo‘lib, u eng avvalo aholini toza ichimlik suvi bilan taminlashga, ikkinchidan suvni keng kulamda gigienik va xayot kechirish maqsadlari uchun foydalanishga, uchinchidan turar joy va jamoat binolarini, kommunal obektlarni obodonlashtirish va boshqa maishiy extiyojlar uchun ishlatishga imkon beradigan chora-tadbirlardir. Xujalik ichimlik suv taminotining asosiy tamoyillari shundan iboratki, suv miqdori va sifat jixatdan gigienik me‘yorlarga va talablarga javob bermogi kerak. Shundagina aholiga beriladigan suv yukimli kasalliklarni oldini olishga, aholi salomatligini yaxshilashga, sanitariya holatini tuzatishga yordam beradi. Ayniksa, toza suv, ozik-ovkat korxonalarining texnologikjarayonini tuxtovsiz ishlashga, ozik-ovkatlarni toza xolda ishlab chiqarishga, ovkatlardan kelib chiqadigan zaharlanishni oldini olishga yordam beradi. 150 Butun dune Sog‘liqni Saqlash Uyushmasining xozirda va kelajakdagi maqsadi va sog‘liqni saqlash siyosati er yuzi aholisini 2000 yil va undan so‘ng faqatgina davolash-profilaktika ishlari bilan ta‘minlabgina kolmay balki, aholini toza ichimlik suvi bilan ta‘minlashni kuzda tutadi. Shunday qilib bu uyushmaning dasturi er kurrasidagi aholini sogligini saqlashga karatilgan. Bunda toza suv ta‘minotiga katta e‘tibor berilmokda. Butun dune Sog‘liqni Saqlash Uyushmasining xujjatlarida shunday deyiladi «Kaerda bo‘lmasin aholini sogligiga turli yukimli kasalliklarning tarqalganligi xavf tugdirmasin, uning oldini olish- aholini toza ichimlik suvi bilan taminlash bilan erishiladi». Toza suv bilan aholini taminlash O‘rta Osiyo davlatlarida shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida katta muammo bo‘lib kolmokda. Keyingi yillarda markazlashgan vodoprovod ichimlik suvi bilan taminlashni Davlat tomonidan mablag ajratib keng mikyosda shaxar va kishlok aholisini suvga bo‘lgan extiyojini kondirish masalasi amalga oshirilmokda. Bu holatni yuqumli kasalliklar bo‘yicha vaziyatning ahamiyatini xar tomonlama xis qilishimiz kerak. Negaki, epidemiologik jixatdan bezarar bo‘lmagan xududga odamlar ham kelmaydi, kushma korxonalar ham kurilish va boshqa xorijiy investorlarning faoliyat ko‘rsatishi kiyinlashadi.(7 sezd matnlari 5bet) Xozirda ko‘pgina yuqumli kasalliklar bo‘yicha vaziyat barqaror. Ich terlama, ichburug, utkir oshkozon-ichak kasalliklari, salmonellyozlar va boshqa kator yuqumli kasalliklar bo‘yicha ko‘rsatkichlar mustakillikning birinchi yillariga nisbatan bir barobar kamaydi. Agar 1995yil (1000 kishiga nisbatan 2.1) 486ta korin tifi ro‘yxatga olingan bulsa, 1999yilga kelib 261 tani tashkil etdi(1.1); paratif (100000 kishiga 0.7 ni) tashkil etgan bulsa, 1999yilda 0.1 ga teng buldi. Virusli gepatitA kasalligi 1995yilda (100000 aholi o‘rtasida 607.2) tashkil kilsa, 1999yilda bu ko‘rsatkich 126.4ga teng buldi. Buning asosiy sababi sanitariya epidemiologiya xizmatiga Respublika xukumatining, joylarda xokimliklarning, moliya tashkilotlarining xar tomonlama bergan yordami tufayli erishildi. Shu jumladan, markazlashgan ichimlik suvi bilan taminlash va tozalash uslublarini takomillashtirishdan iborat. xolini markazlashgan vodoprovod suvi bilan taminlash maqsadida ko‘pincha ochiq yuza suv havzalaridan foydalaniladi, vodoprovod inshootlari daryo, suv,kul, suv omborlari, kanallar buyiga yoki malum masofa koldirilib aholii turar joylari yakiniga kuriladi. Ochiq suv havzalariga vodoprovod inshootlariga boradigan suv albatta ishlovdan utib so‘ngra aholiga vodoprovod tarmoklari orqali tarqatiladi. (Vodoprovod inshootining sxemasi: a) ochiq suv; b) er osti suvi.) Vodoprovod inshootlariga kuyidagilar kiradi: 1. bosh inshoot-suv olish joyi, tozalash inshootlari va nasos stansiyalari; 2. suvni taksimlaydigan vodoprovod trubalari, rezervuarlar, suv olish kolonkalari va boshqalardan iborat. Xar kanday holatda ham suv olinadigan joy kuyidagi talablarga javob berishi kerak: a) sanitariya nuktai nazaridan ifloslanish xavfining yukligi b) u erda doimo suvning etarli bo‘lishi v) suv olinadigan joy ximoyalangan bulmogi kerak g) suv olish joyi okava suvlar okib tushadigan territoriyadan yukori bo‘lishi lozim d) vodoprovod inshooti kurilayotganda shaxar yoki kishlokning faqatgina xozirgi chegarasi nazoratda tutilmasdan, balki bosh loyixadagi chegarasi ham nazarda tutilmogi kerak. Suv olinadigan manbaning kirgogi yuvilib ketmaydigan, chukurligi kamida 2.5 metr bulmogi lozim. Shunda trubalarga loy, kum,xas-chuplar tiqilib kolmaydi. Suv omborlarida esa suv olish chukurrok bulmogi kerak. Chunki suvning yuza kavati ko‘pincha kukaradi. Suv omborrlarida suvning yuza kavati ko‘pincha kukaradi, suv kavatlari doimo uzgarib turadi, shuning uchun suv olish uskunalari ( trubalar) sharpirlari o‘rganilgan bo‘lib, suv olish chukurligini uzgartirib turishga imkon beradi. 151 Agar suv kullardan olinadigan bulsa, iflos okava suvlar tushmasligiga ishonch xosil bo‘lgandaginaolish mumkin. MAVZU: ―ICHIMLIK SUVINI ZARARSIZLANTIRISH‖ Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza Ma‘ruza rejasi Suvni umumiy tozalash tizimida va sifatini yaxshilashda zararsizlantirishning ahamiyati. Suvni zararsizlantirishni usullari Suvni xlor birikmalari bilan zararsilantirishni mohiyati va uni samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlar. Suvni xlorlash usullari . Suvni fizikaviy usullar bilan zararsizlantirish. Suvni zararsizlantirishni samradarligini nazorat qilish usullari. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Ichimlik suvini zararsizlantirish‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari Faoliyat 152 va vaqti ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.19. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.20. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.21. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: «Ichimlik suvi sifatini yaxshilash usullarini gigienik tavsifnomasi» 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: - 4.1 .Suvni umumiy tozalash tizimida va sifatini yaxshilashda zararsizlantirishning ahamiyati. 4.2. Suvni zararsizlantirishni usullari 4.3. Suvni xlor birikmalari bilan zararsilantirishni mohiyati va uni samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlar. 4.4. Suvni xlorlash usullari . 4.5. Suvni fizikaviy usullar bilan zararsizlantirish. 4.6. Suvni zararsizlantirishni samradarligini nazorat qilish usullari. 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish Aholini markazlashgan suv bilan ta‘minlaetgan vaqtda uning inson sogligiga ziyon etkazmasligiga, yuqumli kasalliklar keltirib chiqarmasligiga ahamiyat berish kerak. Xozirgi suv tozalash inshoatlari 99% gacha bakteriyalarni ushlab kolish imkoniyatiga ega. Ammo suvni 100% bakteriyalardan ozod qilib bo‘lmaydi. Agarda i ch i m l i k suvi etarli darajada zararsizlantirilmasa suv orqali aholi o‘rtasida ichburug, gepatit, korin tifi, paratif, diareya kasalliklari tarqalishi mumkin. Suvni zararsizlantirish usullari asosan 2 guruxga bulinadi. 1. Kimyoviy usul yoki reagentli usul. 2. Fizikaviy usul yoki reagensiz usul. Reagentli usulda suvni zararsizlantirishda biror bir reagent ya‘ni kimyoviy birikma (xlor, ammiak, azon va boshqalar) erdamida zararsizlantiriladi. Suvni reagentli usulda zararasizlantirishning kuyidagi turlari tafovut kilinadi. Xlorlash , 2 marta xlorlash, super 153 yoki giper xlorlash, xlorammonizatsiya, kumushning oligadinamik ta‘siri erdamida hamda ogir metallar erdamida. Reagentsiz usulda suvni zararsizlantirish ultratovush, kaynatish, ultrabinafsha nurlari, gamma nurlari sterillash usullari orqali amalga oshiriladi. Suvni xlor birikmalari bilan zararsizlantiripshing mohiyati va uning samaradorligini ta‘minlovchi sharoitlarini ko‘rib chiqadigan bulsak xlorlash uzining arzonligi, ishlatilishning oddiyligi va ishonchligi bilan aloxida Suvni xlorlash yaxshi natija berish uchun kuyidagi xollarga rioya qilishi kerak 1. suv muallak moddalardan tozalanishi kerak. 2. xlorning miqdori zararsizlantirish uchun etarli bo‘lishi kerak. 3. xlor suv bilan tula tukis aralashishi zarur xlor suvga tushgach faqat mikroorganizmlar bilan reaksiyaga kirishmay balki organiq moddalar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Suv xlorlangandan keyin yarim bir soat utkach suvdagi moddalar xlorga tuyinadi va ortikcha xlor suv tarkibida koladi. Bunda koldik xlorning suv tarkibida 0.3-0.5 mg bo‘lishi gigienik me‘yorlarga to‘g‘ri keladi. Suvda xlorning shimilishiga suvning xarorati suvdagi kalloid va muallak moddalar ta‘sir ko‘rsatadi. Agarda suv tarkibida kolloid va muallak moddalar topilsa xlorlash samarali utmaganligidan dalolat beradi Keyingi yillarda suvni xlorlashning yangi usuli ishlab chiqildi.Bunda elektrolid sifatida maxsus tayyorlangan natriy xlorid eritmasi, yukori minerallashgan erosti yoki dengiz suvidan foydalanish mumkin. Bunda gipoxlrid| elektroliz yuli vodoprovod stansiyasida olinib suvlarni zararsizlantirish uchun ishlatiladi, iktisodiy jixatdan tejamli usul.Ichimlik suvini xlorli oxak bilan dezinfeksiya qilish uchun odatda 3 ta bak kerak. Birinchi bakda kuyuk eritma tayyorlanadi, ikkinchi bakdagi eritmaga suv kushib 2 % li ishchi eritma xosil kilinadi. Uchunchi bak dozalovchi bak xisoblanadi. Xlorli oxakdan vodoprovod stansiyalaridan foydalanish kiyin bo‘lganligi sababli sutkasiga uch ming metr kub suv beradigan va undan kata vodoprovod inshoatlarida faqat suyuk xlor ishlatiladi. Xlorammanizatsiya: Xlorlangan suv ichak kasalliklarini chakiruvchi mikroblardan (ichterlama, paratiflar, ichburug, vabo, salmapella, patogen shtampli ichak tayoqchasi) dan butunlay tozalanadi. Polimielit chakiruvchi viruslardan xoli qilish to‘g‘risida aniq ma‘lumotlar yuk, ko‘pchilik kasallik chakiruvchi viruslar xlorlangan suvda uz faolligini saqlaydi. Shu sababli suvni zararsizlantirish uchun tarkibida ko‘p miqdorda ammoniy tutgan birikma bilan kushib olib boriladi. Bu usulda xlorlashda zararsizlantirishga muljallanggan suvga ammiak kushiladi. 1-2 dakikadan so‘ng xlor kushiladi. Bunda suv tarkibida bakteritsidlik xususiyatiga ega bo‘lgan xloramin NH2CI - monoxloromin va NHCI2 - dixloramin xosil buladi, Bularning ichida monoxloraminning bakteritsid xususiyati ammoniy birikmasining xlorga bo‘lgan nisbatiga boglik, shuning uchun ammonizatsiya qilishdan oldin xlor va ammiak nisbati laboratoriya yuli bilan aniqlanadi. Odatda suvga ammiak va xlor 1:4,1:6 yoki 1:8 nisbatda kushiladi. Agar vodoprovod uchun olinadigan suv manbai tarkibida ammoniy tuzlari bulsa bunda oddiy xlorlash usulini kullaganda ham xloramin xosil buladi. Bu usulning afzalligi shundaki xloraminning bakteritsid ta‘siri xlorga nisbatan ancha uzoq, bu suvning yokimsiz xidi va mazasini yukotadi. Ayniksa suv tarkibida fenol va neft bo‘lganda bu usulning xususiyati kata ahamiyatga ega. Suvning organoleptik xususiyati uzgarishini oldini olish suvga xlor va ammiak kushish bilan amalga oshiriladi. Xlor ammonizatsiyaning kamchiligi shundap iboratki, xloramin bilan suvni zararsizlantirish xlor bilan zararsizlantirishga nisbatan sekin utadi, shu sababli xlor bilan tarkibida ko‘p miqdorda ammoniy tuggan birikma kushib olib borilganda suvni zararsizlantirish muddati 2 soatdan kam bo‘lmasligi kerak. MAVZU: ―ISSIQ SUV TA‘MINOTINI GIGIENIK BAHOLASH. ICHIMLIK SUV TA‘MINOTI USTIDAN DSN‖ Ma‘ruzani o‘qitish texnologiyasi Vaqt: 2 soat Talabalar soni:50-60 O‘quv mashg‘ulotining shakli va turi muammoli ma‘ruza 154 Ma‘ruza rejasi Issiq suv taminoti tuzilishining klassifikatsiyasi. Tarmoklangan issiq suv ta‘minotini ahamiyati. Issiq suv taminotida suv sifatiga qo‘yiladigan talablar. Issiq suv taminotida suvni tayyorlash usullari. Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda DSN. Ichimlik suvi ta‘minotida ogoxlantiruvchi sanitariya nazorati. Ichimlik suvi taminlanishida kundalik sanitariya nazorati. O‘quv mashg‘uloti maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda kommunal gigiena fanining maqsadi, vazifalari va qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish.Kommunal gigiena fani haqidagi masalalarni gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigiena fanida davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. Pedagogik vazifalar: -Talabalarni kommunal gigiena fani bilan tanishtirish; - Respublikadagi mavjud bo‘lgan gigienik muammolarini yoritib berish; -Mavzu bo‘yicha mavjud bo‘lgan me‘yoriy hujjatlar bilan tanishtirish O‘quv faoliyati natijalari: -Kommunal gigiena fanining tibbiyotdagi ahamiyatini ko‘rsatib beradi; -Kommunal gigiena bo‘yicha mavjud bo‘lgan muammolarni yoritib beradi; -Kommunal gigienada qo‘llaniladigan usullar haqida tushunchalarni izohlaydi; -Respublika hududida kommunal gigiena fanining tutgan o‘rni va fan bo‘yicha buyuk olimlar va ularning fanning rivojlanishiga qo‘shgan xissalariga ta‘rif beradi; -Kommunal gigiena fanining tashqi muhitning sanitar muxofazalashda va aholi salomatligini saqlashda tutgan o‘rnini asoslab beradi. Ta‘lim usullari Ma‘ruza, namoyish Ta‘lim shakli Frontal Ta‘lim vositalari Ma‘ruza matni, kompyuter Ta‘lim berish sharoiti Maxsus texnika vositalari bilan jihozlangan guruxli shaklda ishlashga mo‘ljallangan xonalar Monitoring va baholash Og‘zaki so‘rov ―Issiq suv ta‘minotini gigienik baholash. Ichimlik suv ta‘minoti ustidan DSN‖ mavzusi bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat ta‘lim beruvchi ta‘lim oluvchilar 1-bosqich. O‘quv mashg‘uloti ga kirish (10 daq) 1.22. Mavzuning nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni etkazadi. 1.23. Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar to‘g‘risida tushuncha beradi. 1.24. Mashg‘ulot rejasi bilan tanishtiradi. 1.4. Adabiyotlar ro‘yxatini beradi (ilova №1) Tinglaydilar va yozib oladilar. Aniqlashtira-dilar, savollar beradilar 2-bosqich. Asosiy qism (70 daqiqa) 2.1. Slaydlarni Power point tartibida namoyish qilish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Jalb qilinuvchi savollar beradi. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosa qiladi; eng Yozadilar Tinglaydilar, Jadvallarni daftarga ko‘chirib oladilar. Savollar beradilar 155 asosiylariga e‘tibor qaratadi va berilayotgan ma‘lumotlarni daftarga qayd qilishni talab etadi ma‘lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Xulosa: Mavzu bo‘yicha xulosa qiladi. 3.2. Mustaqil tayyorgarlik ko‘rish uchun savollar va topshiriqlar beriladi Tinglaydilar, Savollar beradilar Topshiriqni yozadilar 1. Mavzu: «Issiq suv ta‘minotini gigienik baholash. ichimlik suv ta‘minoti ustidan DSN» 2. Tibbiy profilaktika fakulteti talabalari uchun. Ma‘ruzaning maqsadi: Talabalarga belgilangan masalaning mohiyatini tushuntirish va ularda O‘zR-dagi kommunal gigiena faniga bog‘liq bo‘lgan muammolari qanday muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi tushunchani shakllantirish. Kommunal gigiena bo‘yicha shifokor keng fundamental va amaliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Kommunal gigiena fanida qo‘llaniladigan usullarning gigienik nuqtai-nazardan baholashga o‘rgatish. Shu bilan birga kommunal gigienada davlat sanitar nazoratini amalga oshirishning mohiyatini va muhimligini alohida o‘rgatish. 4.Ma‘ruza rejasi: - 4.1 Issiq suv taminoti tuzilishining klassifikatsiyasi. 4.2. Tarmoklangan issiq suv ta‘minotini ahamiyati. 4.3. Issiq suv taminotida suv sifatiga qo‘yiladigan talablar. 4.4 Issiq suv taminotida suvni tayyorlash usullari. 4.5 Aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlashda DSN. 4.6 Ichimlik suvi ta‘minotida ogoxlantiruvchi sanitariya nazorati. 4.7. Ichimlik suvi taminlanishida kundalik sanitariya nazorati. 5.MA‘RUZANING MAZMUNI. 5.1.Kirish Issiqlikk suv taminoti tizimining klassifikatsiyasi Markazlashgan issiq suv taminoti tizimi istemolchiga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ikki (2) guruxga bulinadi: Suvli va bugli tizimlarga. Suvli tizim issiq suv taminotiga ulanishi bo‘yicha uz navbatida ochiq va yopik tizimlarga bulinadi. Issiq suv taminotining yopik tizimi faqatgina issiqlikk tashuvchi sifatida qo‘llaniladi va undan suv olish katiyyan man etiladi. Issiq suv taminotiga tushayotgan suv xujalik ichimlik vodoprovodidan olinib maxsus suv isitish moslamalarida isitiladi. Ochiq tizimda aylanayotgan suv kisman yoki tulik issiq suv taminoti extiyojlari uchun ishlatiladi, ya‘ni bu tizimdagi suvni olish to‘g‘ridan-to‘g‘ri issiqlik tizimidan olinadi. Yopik tizimning asosiy kamchiliklariga kuyidagilar: Issiqlik tashuvchining uta, diametri 50 mm dan katta bo‘lgan «ruxlangan» kuvurlarning yuliga, vodoprovod suvi tarkibida kislorod borligi sababli kuvurlarning tezda korroziyaga uchrashi, Issiqlikning aholiga etkazib berish uchun energiyaning ko‘p sarflanishi xisoblanadi. Ochiq tizimning asosiy kamchiliklariga esa kuyidagilar kiradi: tarmokdagi suvning maxsus noxush xidi va sargish rangi, isitilayotgan binolar orqali isitish tizimini o‘tkazishda yukori kuvvatli IEM yoki tuman kozonxonalarini kurish lozimligi, binolarning suv taminoti tizimiga tushayotgan suvning sifat ko‘rsatkichlari ko‘pincha ichimlik suviga qo‘yiladigan gigienik talablarga javob bermasligi xisoblanadi. Issiq suv taminotini turli xil tizimini qo‘llash extimolligini loyixalashtirish tashkilotlari anilab beradi. Markazlashgan issiqlik suvi ta‘minotining gigienik ahamiyati kuyidagilardan kelib chiqadi: chumilish, yuvinish, idish tovoklarni yuvish va boshqalarda foydalaniladi. Kommunal yoki madaniy-maishiy muassasalarda (hammom, kirxonalar, sartaroshxonalar, va boshqalar) issiq suv asosan texnologik jarayonda foydalaniladi. Shu bilan birga issiq suv ayrim sanoat korxonalarida, umumjamoa ovakatlanish muassasalarida, davolash profilaktika muassasalarida va boshqa tashkilotlarda foydalaniladi. 156 Issiq suv ta‘minotidagi suvning sifatiga qo‘yiladigan talablar QMQ « Suv ta‘minoti»da Issiq suv ta‘minotida suvning sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar berilgan.Issiq suv ta‘minoti tizimidagi suvning sifat ko‘rsatkichlari xujalik ichimlik suvi ta‘minotidagi suvning sifat ko‘rsatkichlar (Davlat standarti 950-2000) ga javob berishi kerak. Issiq suv teriga allergik kitilovchi va rezorbtiv ta‘sir ko‘rsatmasligi kerak. Ochiq tizimdagi suvning sifat ko‘rsatkichlari DSENM xodimlari bilan o‘zaro elishilgan xolda Davlat standarti 950-2000 «Ichimlik suvi» dan ayrim chetga chiqishlar: rangi 70 0S, temir moddasining miqdori 1,2mgG‘l bo‘lishiga ruxsat beriladi. Issiq suvning xarorati suvning olish joylarida quyidagicha bo‘lishi kerak: A) Markazlashgan Issiq suv taminoti Issiqlik taminotining ochiq tizimiga ulangan bulsa 600s dan am bo‘lmasligi kerak. B) maraazlashgan Issiq suv taminoti Issiqlik taminotining ochiq tizimiga ulangan bulsa 500s dan am bo‘lmasligi kerak. V) yuqorida ko‘rsatilgan ―a‖ va ― b‖ puntlarda suvning xarorati 75 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Suvning sifatini taxlil qilish natijalari asosida va suvdan nima masadlarda foydalanishimizga arab suvning tozalash va qayta ishlash usullari tanlab olinadi. Issiq suv tarkibidagi mexaniq kimyoviy va organiq aralashmalar miqdori kuyidagi talablarga javob berishi kerak. Tabiiy suv tarkibidagi turli xil aralashmalar suvning ta‘m va mazasiga sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarga va vodoprovod tizimidagi tozalash inshoatlariga zararli tasir ko‘rsatadi. Bizga ma‘lumi barcha vodaprovod tizimlari u yoki bu darajada korroziyaga uchrashi bilan xaraterlanadi. Ammo issiq suv taminotida ushbu jarayon juda tez va jadal kechadi. Bundan tashkari kuvurlar devorida erimaydigan kattik tuzlar to‘planib koladi va suvning kuvurlardan o‘tishiga tuskinlik qiladi hamda koldiklarni yuvishda bir qancha kiyinchililar keltirib chiqaradi va sovun moddasining ko‘p sarf bo‘lishiga olib keladi. Suv tarkibida muallak modda sifatida saqlanuvchi aralashgmalarga tuprok, kum va boshqalar kiradi. Tabiiy suv tozalasha inshoatlarida mexaniq aralashmalardan tulik tozalanadi. Suv tarkibidagi kimyoviy moddalarning asosiy miqdorini turli xil metallarining tuzlari va ishkorlari tashkil qiladi. Issiq suv taminotida eng ko‘p korroziya kislorodli korroziya ya‘ni kislorod moddasi keltirib chiqaruvchi korroziya xisoblanadi. Suvning kislorod bilan tuyinishi uning xaroratiga va atmosfera bosimiga boglik buladi. Masalan: atmosfera bosimi 760 mm. Sm. ustuni bo‘lganda xarorati esa Q50S; Q150S; Q250S bulsa kislorodning miqdori 13; 10; 8 va 5 mgG‘l teng buladi. Shunday qilib oddiy sovuk suv tarkibida kislorpod miqdori 9-13mgG‘l ya‘ni erigan kislorod ko‘p miqdorda bo‘lishi bilan xaraterlanadi. korroziya keltirib chiqaruvchi sabablarga suv tarkibida oltingugurt vodorodining, erkin xlor moddasining, magniy xlorning va boshqalarning salanishi ham kiradi. Ilmiy tomondan issiq suv bosimi va xarorati yukori bo‘lganda korroziya samarasi ham shunchali yukori bo‘lishi ilmiy asoslangan va urnatilgan. Shu bilan birga suvning kattiligidan xosil buladigan chukmalar suv isitish moslamalarini va kuvurlar devorini korroziyaga uchrashini oldini oladi. Yukori kattilikka ega bo‘lgan suvlarda (4mgevG‘l, 6 mgevG‘l), issiq suv taminotidagi kuvurlarda korroziya yuzaga kelmaydi. Ammo tizimdagi kuvurlarni ichki yuzasida koldiklar to‘planib uning yuza xajmini kichraytirib kuyishi mumkin. Shuning uchun buni oldini olish chora-tadbirlarini kuzda to‘tish lozim. Buning uchun issiq suv taminotida suvni avvaldan tayyorlashni ikki yunalishda olib borish kerak: 1. karbonat kattiklikni kamaytirish yoki umuman yo‘qotish. 2. suvdan kislorodni chiqarib tashlash. Suvni tayyorlash. Suvni tayyorlash usullariga korroziyaga qarshi, chukma xosil bo‘lishiga qarshi va temirsizlantirish kiradi. Chukma xosil bo‘lishiga qarshi usul asosan kimyoviy (reagentli) va fizik (reagentsiz) usullarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Kimyoviy usulga suvni oxaklashtirish yoki sodali oxaklashtirish, achitish, kationlashtirish kiradi. Fizik usullarga esa suvni magnitli kqayta ishlash kiradi. 1954 yilda Zolotova E.F. tomonidan suvga geksametafosfat natriy eritmasini kushish orqali chukma xosil bo‘lishiga qarshi kurash usuli taklif etilda bu usul nafaqat 157 chukmani kamaytirish balkim kkorroziyaga qarshi ham yaxshi natija beradi. Suvning korroziyaga qarshi kqayta ishlash asosan suv tarkibidagi kislorodning miqdorini kamaytirishga karatilgan. Sulfat titrlash orqali deayratsiya qilish. Bunda suvda sulfit eritmasi kushqilib u issiq suv tarkibidagi kislorodni uziga yutib oladi. Suvni termik degazatsiya qilish. Bunda suvni 102- 1040 S gacha maxsus deaerator appartalarida kizdirqilib gaz muhitida kislorodni patsial bosimi kamaytiriladi. Suvni maxsus pulat filtrlar orqali deaeratsiya qilish. Bunda suv kizdirilgandan kkeyin istemolchiga yuborqilishidan avval maxsus pulat filtrlar orqali o‘tkaziladi. Filtrlar avvaldan yogsizlantirilgan buladi. Suvni selen orqali qayta ishlashda suvga avvaldan Selin natriy kushiladi bunda uning miqdori 40 mgG‘l dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Davlat sanitariya nazorati O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli sanitar epidemiolgik xizmat muassasalari va idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Uning vazifa va mazmnlari O‘zbekiston Respublikasining konistitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi oliy majlisining «Fukorolarni ximoya qilish» To‘g‘risidagi «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida» gi qonun, qaror va boshqa xujjatlarni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar maxkamasining qaror va qo‘llanmalari, Sog‘liqni Saqlash Vazirligining normativ xujjatlari bilan belgilanadi. Davlat sanitariya nazorati haqidagi qonun: (3 iyul 1992 yilda kqabul kilingan). Sanitariya epidemiologiya masalalarida aholining xotirjamligi va ratsional xafvsizligini ta‘minlash sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, odamning kulay atrof muhitga ega bo‘lish xukukini hamda, u bilan bogli xukuklarini va ularni amalga oshirish kafolatlarini mustaxkamlaydi. Qonun 6 ta bo‘lim 32 ta moddadan iborat. Unda DSN bo‘yicha ish mazmuni va tartibi, sanitariya epidemiologi xotirjamlini ta‘minlashdagi mas‘ullilarning barcha sub‘ektlari, barcha darajadagi tashkilotlarning xukuklari va majburiyatlari berilgan. Sanitariya epidemiologiya xizmati ishi mazmuni DSENM haqidagi instruksiyalarda berilgan. Kommunal ob‘ektlari va atrof muhit holati ustidan davsan nazorati o‘tkazish uchun DSENM shifokori yukori professional tayyorgarlikka, keng dunyo qarashga va yukori madaniyatga ega bo‘lishi, aholi yashash punktlari gigienasi, atrof muhit va aholi salomatligini ximoya qilish sohasida fundamental va amaliy tayyorgarligi birlashtira olishi kerak. Shu bilan boglik xolda umumiy amaliyot shifokori, Kommunal gigiena ob‘etlari ustidan nazorati o‘tkazishda sog‘liqni saqlash haqidagi qonunchilik asoslari va shu sohada qo‘llaniladigan direktiv xujjatlarni sanitar qonunchilikni va mexnatni ilmiy asoslar bo‘yicha tashkillashtirish asoslarini bilishi kerak. Sanitar shifokorning faoliyatida qo‘llaniladigan reglamentlovchi qonuniy xujjatlar uz ahamiyati, tarkibi va yunalishi bo‘yicha 3 guruxga bo‘linadi. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling