Referat mavzulari
Download 5.99 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
- Kommunal gigiena fanining O`QUV DASTURI
|
O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi Toshkent tibbiyot akademiyasi ―Tasdiqlayman‖ O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor prof O.R. Teshaev «___» __________ 201_ y. Kommunal va mehnat gigiena kafedrasi O‘QUV USLUBIY MAJMUA TOSHKENT 2 MUNDARIJA № Mundarija Betlar 1 Namunaviy o‘quv dasturi 1 2 Ishchi o‘quv dasturi 23 3 Ta‘lim texnologiyasi 80 4 Masalalar va mashqlar to‘plami 275 5 Test savollari 313 6 Nazorat uchun savollar (JN, ON, YaN) 343 7 Umumiy savollar 346 8 Tarqatma materiallar 354 9 Glossariy 360 10 Referat mavzulari 362 11 Adabiyotlar ro‘yxati 368 12 Tayanch konspekt 369 13 O‘quv materiallari (o‘quv qo‘llanmalar) 370 14 Xorijiy ma‘nbalar 502 15 Kurs ishi mavzulari 503 16 Annotatsiyalari 504 17 Mualliflar to‘g‘risida 505 18 Foydali maslaxatlar 506 19 Meyoriy xujjatlar 507 20 Baholash mezonlari 531 3 O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI Kommunal gigiena fanining O`QUV DASTURI Toshkent Ro`yxatga olindi №________________ 20__ yil "___" ____ O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining 20__ yil "____" _________dagi "____"-sonli buyrug‘‘i bilan tasdiqlangan Bilim sohasi: 500000 Bilim sohasi: Ta`lim sohasi: 510000 Ta`lim sohasi: Ta`lim yo`nalishi: 5510300 - Tibbiy-profilaktika ishi 4 Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi o‘quv-uslubiy birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 201_ yil «____»dagi «_____»-son majlis bayoni bilan ma‘qullangan. Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasida ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: Prof. G.T.Iskandarova TTA Kommunal va mexnat gigiena kafedrasi mudiri, professor G.F.Sherqo‘zieva TTA kommunal va mexnat gigiena kafedrasi dotsenti A.M.Yusupxodjaeva TTA kommunal va mexnat gigi ena kafedrasi katta o‘qituvchisi Taqrizchilar: Shayxova G.I. TTA ―Bolalar, o‘smirlar va ovqatlanish gigiena‖ kafedrasi mudiri,professor. Alimuhammedov D. Toshkent shaxar DSENM bosh vrachi, t.f.n. Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasi Ilmiy-uslubiy kengashida tavsiya qilingan (201_ yil ________dagi «_____» «____»-sonli bayonnoma) 5 Kirish Fanning bakalavr tayyorlashdagi o‘rni va ahamiyati. Millatning salomatligi-bu ijtimoiy-iqtisodiy, iqtisodiy, tibbiy-biologik, demografik va boshqa bir qator omillar ta‘sirining integral, millatning farovonlik, iqtisodiy va ijtimoiy, hamda turg‘unlik ko‘rsatkichlaridan biridir. Aholi salomatligining holati bunda tabiatni va atrof muhitni muhofaza qilish to‘g‘risidagi fanlar guruxini hosil qiluvchi asosiy omil hisoblanadi, chunki faqat aholi salomatligi saqlash mehnat resurslarini va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta‘minlaydi. Bularning hammasi o‘lka gigiena fanining xalq xo‘jaligi va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni dolzarbligini ko‘rsatadi. Davlatimiz rahbari I.A. Karimov, bejizga ichki siyosatimizning eng ko‘zga ko‘ringan yo‘nalishlarida tabiiy resurslaridan to‘g‘rincha va pola- partish foydalanishni oldini olish, ekologik holatni yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik, atrof muhitga va aholini salomatligiga zarar keltirishni yo‘l qo‘ymaslik choralari deb ko‘rsatdi. Kommunal gigiena fani gigiena fanlari ichida mustaqil tarmog‘i sifatida tabiat, hamda insonlarning xo‘jalik faoliyatida paydo bo‘ladigan xatarli omillarni inson salomatligiga ta‘sirini o‘rganadi va bo‘lar asosida gigienik meyorlar va sanitariya qoidalarni ishlab chiqadi. O‘quv fanining maqsadi va vazifalari Fanni o‘qitishdan maqsad-nazariy tomondan tayyorlash va amaliyot tomonidan uddalay olishini va ko‘nikmalarni vujudga keltirish asosida bitiruvchilarga aholini salomatligi mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqlik va antrapogen omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya sharoitlarni yaxshilash uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni ilmiy asoslab berishdan iborat. Fanning vazifalari: 1. Suv va ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi sohasida ichimlik suvining sifati, tozalash qurilmalarini joylashtirish va ishlatish, aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlovchi tarmoqlarga qo‘yiladigan gigienik talablarni ishlab chiqishni va tadbiq etishni o‘rgatish. 2. Suv ob‘ektlarini sanitariya muhofazalash gigienasi bo‘yicha suv havzalari suvlarining sifati, ularni ichimlik-xo‘jalik suvi manbasi sifatida ishlatish mumkinligi, hamda suv havzalari suvining sifatini turg‘un saqlash maqsadida chiqindi (oqava) suvlarni suv havzalariga tashlash sharoitlarini aniqlash bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishini ta‘minlash. 3. Tuproq muhitini sanitariya himoyasi va aholi turar joylarini sanitariya tozalash gigienasi bo‘yicha tuproqni kimyoviy va biologik moddalar bilan ifloslanish shart-sharoitlari o‘rgatish. Ifloslantiruvchilarni tuproq muhiti orqali er osti suvlarga, atmosfera havosiga, o‘simliklarga o‘tib inson salomatligiga va turmush sharoitiga ta‘sir ko‘rsatishini asoslash. 4. Atmosfera havosini sanitariya muhofazalash gigienasidan, uni ifloslanish darajasi, aholi salomatligi uchun zararsizligi, aholi sanitariya turmush sharoitlarni buzmaydigan holati, aholi turar joylari havosi tarkibida ifloslantiruvchilarning gigienik me‘yoridan oshib ketish darajasini vujudga kelishini oldini olish maqsadida ifloslantiruvchi manbalarni joylashtirishga va ishlatilishiga qo‘yiladigan gigienik talablarni to‘g‘ri talqin qilish. 5. Turar joy, umumjamoa, madaniy-maishiy va davolash profilaktika muassasalari gigienasi bo‘yicha binolarning ichki omillarini inson salomatligi uchun optimal darajasi (havo harakati, nisbiy namlik, havo harorati, xonaning radiatsion rejimi), davolash profilaktik muassasalarini, madaniy-maishiy muassasalarni (hammom, kirxona, sartaroshxona, kinoteatr, teatr, sirk va boshqalarni), sport inshoatlarini (suzish havzalari, sport komplekslari va zallari) loyihalashtirish, obodonlashtirish va jihozlanishiga qo‘yiladigan talablarni o‘zlashtirish. 6 6. Aholi turar joylarini loyihalashtirish (rejalashtirish, joylashtirish) gigienasidan ularni rejalashtirishda tabiiy-iqlim sharoitlarining ahamiyati hisobga olish, mintaqani rejalashtirish va qurilishga qo‘yiladigan gigienik talablar, qishloq aholisi, turar joylarini rejalashtirishni o‘ziga xos tomonlarini o‘zlashtirish. Fan bo‘yicha talabalarni bilim, malaka va ko‘nikmaga qo‘yiladigan talablar «Kommunal gigiena» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: aholi salomatligi mustahkamlash maqsadida tabiatning injiqligi va antrapogen omillar bilan bog‘liq bo‘lgan turli kasalliklarini oldini olish maqsadida aholi yashash joylarida sanitariya sharoitlarni yaxshilash uchun kerak bo‘ladigan gigienik meyorlarni va profilaktik tadbirlarni bilishi kerak. kommunal gigiena fanini gigiena fanlari majmuida tutgan o‘rni, kommunal gigienani- ilmiy fan sifatida tushunchasi, uning maqsadi, vazifasi, hajmi, nazorat ob‘ektlari, kommunal gigiena bo‘yicha vrachlarning ish yuritish shakl va usullarini bilishi kerak. ma‘muriy xududda joylashgan kommunal ob‘ektlarni davlat sanitariya nazoroatidan o‘tkazish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. atrof muhit ob‘ekt (suv, tuproq, havo, fizik omillar va x.o.) laridan olingan sinamalarni laboratoriya tekshiruv natijalarini interpretatsiya qilish. xo‘jaligi tarmoqlarini kimyolashtirish darajasini rivojlanishi davrida fanning zamonaviy vazifalari, sanitariya va kommunal gigiena sohasida davlat sanitariya nazorati amaliyoti ilmiy asoslari gigienik meyorlashtirish yo‘lida tadqiqotlarni kengayishi va mukamallashtirilishi sohasidagi malakalariga ega bo‘lishi kerak. Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi Kommunal gigiena fani mutaxassislik fani hisoblanib, 6-,7-,8-,9-,10 va 11-12- semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan fizika, kimyo, biologiya, mikrobiologiya, normal va patologik fiziologiya, ichki kasalliklar, yuqumli kasalliklar, kasb kasalliklari, umumiy va radiatsion gigiena, mexnat gigienasi, ovqatlanish gigienasi, bolalar va o‘smirlar gigienasi, epidemiologiya, ijtimoiy gigiena va jamoat sog‘lig‘ini saqlashni tashkil etish gigienasi fanlaridan etarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab etiladi. Sog‘liqni saqlash tizimidagi o‘rni Kommunal gigiena fani aholini salomatligini saqlash va kasalliklarni oldini olish maqsadida atrof muhit omillari ( suv, havo, tuproq, fizik omillar) ifloslanidshan muxofaza qilish uchun gigienik me‘yorlari ishlab chiqaradi va amaliyotga tadbiq etadi. Fan bo‘yicha talabalarga sog‘liqni saqlash tizimi orqali tasdiqlangan me‘yoriy xujjatlarni amaliyotga tadbiq etish yo‘llari yoki usullari chuqur o‘rgatiladi. Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Talabalarning kommunal gigiena fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar hamda zamonaviy laboratoriya o‘lchov asboblarilardan foydalaniladi. Ma‘ruza va amaliy darslarda mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi. Asosiy qism 7 Kommunal gigiena sohasida davlat sanitariya nazorati Sanitariya-epidemiologiya masalalarida aholining xotirjamligini va ekologik havfsizligini ta‘minlash, davlat idoralari, korxona, tashkilot va muassasalar, birlashmalar mansabdor shaxslari va alohida shaxslarning yurtimizda sanitariya-epidemiologiya holatni havfsizligini ta‘minlashdagi majburiyatlari, davlat sanitariya nazoratini olib borishning mazmuni, DSENM kommunal gigiena sohasi vrachining xuquq va vazifalari, kommunal ob‘ektlarda davlat sanitariya nazoratini olib borish usullari va shakllari, amaldagi qonuniy va meyoriy xujjatlar, O‘zbekiston respublikasi «Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida» gi qonuni, atrof muhitni ifloslanishini oldini olish va bartaraf etishga, mehnat va dam sharoitlarini sog‘lomlashtirishga, aholi salomatligini muhofaza qilishga, kasallanishni kamaytirishga yo‘naltirilgan sanitariya- gigienik va epidemiyaga qarshi tadbirlar. Sanitariya-gigienik va sanitariya-epidemiyaga qarshi qoida va meyorlarni buzilishini oldini olishda davlat sanitariya nazorati. Ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazorati. Ogohlantiruvchi sanitariya nazorati Ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini olib borishda sanitariya shifokori vazifalari, ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini tashkil qilish, ogohlantiruvchi sanitariya nazorati bosqichlari, texnik iqtisodiy hisoblar to‘g‘risida tushuncha, loyihalarga qaror chiqarilishida texnik iqtisodiy asoslarni hisobga olish, kommunal ob‘ektlarni qurilishi uchun er maydonlarini ajratishda ishtirok etish, qurilish loyihalarining turlari, loyiha tarkibidagi hujjatlar to‘plami, tushintirish xati, chizma qismlari, ilovalar, loyihalarni sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish va xulosa berish, tasdiqlangan loyixalar bo‘yicha qurilishni olib borilishi ustidan sanitariya nazorat, yangi qurilayotgan, kengaytirilayotgan va qayta tubdan ta‘mirlanayotgan kommunal ob‘ektlarni qurib bitkazilgandan so‘ng ishga tushirilishida qabul xayati tarkibida qatnashish. Suv ta‘minoti loyixalarini sanitariya nazoratidan o‘tkazishdagi OSN Aholi yashash joylarida suv ta‘minotini loyixalashtirish va suv ta‘minoti loyixalarini sanitariya nazoratidan o‘tkazishdagi ogohlantiruvchi sanitariya nazorati. ―Suv va ichimlik xo‘jalik suv ta‘minoti gigienasi‖ sohasi bo‘yicha ogohlantiruvchi sanitariya nazorati o‘tkazishda quyidagi asosiy qonuniy xujjatlardan foydalanish tavsiya qilinadi: ―Ichimlik suvi. Gigienik talablar va suvning sifatini nazorat qilish‖; ―Markazlashtirilgan ichimlik xo‘jalik suv ta‘minoti manbalari. Gigienik texnik talablar va tanlash qoidasi‖, ―Maxalliy ichimlik-xo‘jalik suv ta‘minoti uchun foydalaniladigan quduqlar va buloq, koptajlarning qurilishi va tarkibi bo‘yicha sanitariya qoida‖, ―Suv ta‘minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar, qurilishi yakunlangan ob‘ektlarni ishga tushirishga qabul qilishning asosiy nizomlari‖; ―Ichimlik xo‘jalik va maishiy madaniy maqsadlarda foidalanadigan suv havzalari suvlarida zaharli moddalarni ruxsat etiladigan sanitariya me‘yorlari (REM TRED)‖, ―Ochiq suv havzalarini ifloslanishidan ximoya qilish sanitariyaniya qoidalari va me‘yorlari‖, ―Suv ta‘minoti va kanalizatsiya tashqi tarmoqlar va inshootlar‖. Suv ta‘minoti ma‘nbalari atrofida sanitariya himoya mintaqalarini tashkil qilish Suv ta‘minoti manbalari va ichimlik-xo‘jalik maqsadidagi suv tarmoqlarini sanitariya ximoya mintaqalarini loyixalashtirish va ishga tushirish tartibi xaqidagi nizom; Ichimlik xo‘jalik suv tarmoqlarining qurilishida aloxida suv tarmog‘i inshootlarining namunaviy loyixalari: nasosli stansiya, toza suv saqlash bo‘yicha inshootlar. SXM va boshqalardan foydalanib, yakka xolda loyixalar bo‘yicha olib boriladi. Tushintirish xatida quyidagi ma‘lumotlar aks ettirilgan bo‘lishi kerak; Aholi yashash joylarini tavsifnomasi va uni kelajakdagi rivojlanish, qurilish va aloxida tumanlarning sanitariya obodonlashtirilganligi to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; Kerak bo‘lgan hamma suv iste‘mol xisoblari, suv xajmi ko‘rsatilgan, suv iste‘moli umumiy miqdori (aholi uchun ham) suv tarmog‘i inshootining quvvati, sanitariya va texnik holati to‘g‘risidagi ma‘lumotlar; Suv taxlillarini keltirib batafsil suv manbasini tanlashni asoslash. Suv ko‘tarib beruvchi va tozalash inshootlarini quvvati xisoblangan natijalar; Kanalizatsiya tarmoqlariga nisbatan o‘zaro joylashishi xisobga olingan suv tarmog‘i bosh inshootlari joylashgan o‘rni va tavsifnomasi (ishlab chiqarish quvvati, o‘lchami, ish tartibi, 8 isitish, ventilyatsiya va binolarni sanitariya obodonlashganligi, xizmat ko‘rsatiladigan xududning chegarasi, suv tarmoqlarini o‘tkazish chuqurligidan magistral tarmoqlari. Suvni sifatini tozalash inshootlariga qo‘yiladigan gigienik talabalar Qabul qilingan suvni sifatini tozalash tizimi va suvni tindirish, keyin filtrlash; koagulyatsiya, tindirish, filtrlash; kontaktli tindirgichlar orqali kuagulyatsiya va filtrlash; suvdan fito- va zooplanktonlarni oldindan ajratib olish uchun mikrofiltrlash, koagulyatsiya, ikki bosqichli tindirish va filtrlash; Suvdan fito- va zooplanktonlar oldindan ajratib olish uchun mikrofiltrlar, koagulyatsiya, ikki bosqichli tindirish (juda loyqa suvlar uchun), tez filtrlarda filtrlash, xidni bartaraf etish uchun oksidlovchi va sorbentlar ko‘llash va zararsizlantirishning eng samarali usullarini ko‘llash. Xar xil suv tarmoqlarda suvni zararsizlantirish usullaridan ozonlash va xlorlash tavsiya qilinadi. Xlorlashdan so‘ng paydo bo‘ladigan xlorofen xidini bartaraf qilish uchun texnologik jarayon amaldagi meyoriy hujjatlarga mos ravishda loyixalashtirilgan bo‘lishi kerak. Suvni sifatini yaxshilashning maxsus usullari (ftorlash, ftorsizlantirish, dezodoratsiya, temirsizlantirish va boshqalar) albatta qurilishi ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti ma‘nbalariga qo‘yiladigan gigienik talablar Hozirgi vaqtda suv ta‘minotida suvni qayta ishlash uchun, filtrlash uchun, quduqlarni moslash uchun hamda suv tarmoqlarini o‘tkazish uchun sintetik materialardan keng foydalanilmokda. Loyixalarni ekspertizadan o‘tkazilaetganda foydalanilaetgan hamma sintetik materiallarga O‘ZR SSV BSED tamonidan ruxsatnoma berilganligi tekshirilishi kerak. Suv ko‘taruvchi moslamalarni loyixalarini sanitariya ekspertizadan o‘tkazilaetganda ularni talablariga mos kelishi tekshiriladi. Xar xil markazdan qochuvchi nasoslarga (suvga tushiriluvchi, ko‘ndalang va tik valli) ko‘proq endoshiladi. Agar imkoniyat bo‘lmasa erliftlardan foydalaniladi. Sanitariya nuqtai – nazaridan shtangali nasoslar qator kamchiliklarga ega, ularni quduqlarga moslashtirilaetganda og‘zini ishonarli darajada epish qiyinlashadi, hamda tez avariya holatlari va porshenlari suvni ifloslanishini ko‘paytiradi. Markazdan qochuvchi nasoslarni loyixalashtirilaetganda quduq boshini xar doim ham germetik ravishda saqlashni imkoniyati bo‘lmasligini xisobga olish kerak. Bundan tashqari bu nasoslarni ta‘irlash kiyi kechadi. Erliflardan foydalanilganda maydonlarni to‘g‘ri tanlash va ko‘kalamzorlashtirish, kompressorlarning havo so‘rib olish joylari kamida 4-5 metr er yuzasidan yuqorida va binoning shimoliy ichki uskunalarini eglab turish uchun foydalanilgan eglarni suvga tushishini oldini olish uchun eg tutuvchi moslamalar o‘rnatilinadi. Suv ko‘tarib beruvchi nasoslarni bosimli kuvurlardan suvdan sinama olish uchun jumraklar o‘rnatilishi kerak, Ta‘mirlashdan, quduqni yuvishdan va xlorlashdan va boshqa ishlardan so‘ng suvni tashlab yuborish uchun imkoniyat yaratilgan bo‘lishi kerak. Suv ko‘taruvchi moslamalarni ta‘mirlash zarur bo‘lgan xolda albata zaxirada quduq loyixalashtirilgan bo‘lishi kerak. Agar loyixa bo‘yicha artezian qudug‘i nasosli stansiya xonasida joylashgan bo‘lsa, ular albatta izolyatsiya qilingan bo‘lishi kerak. Ochiq suv havzalarida suv olish rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. Tozalash inshootlarining xisobini Suv ta‘minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar talabiga asoslanib tekshiriladi. Ulardan tashqari: filtrlarni to‘g‘ri tanlanganligini, filtrlovchi qatlamni balandligi, etarliligi, filtrlarga solingan materiallarning diametri qancha suvni filtrlanish tezligi, filtrlarni yuvish qanday olib borilishi ham aniqlanadi. Kanalizatsiya loyixasini sanitariya ekspertizasi Aholi yashash joylarini kanalizatsiya loyixalarini ekspertizadan o‘tkazish quyidagi tizim bo‘yicha olib boriladi: Ekspertizaga qo‘yilgan materiallarni to‘liqligini tekshirish, loyxa materiallarni o‘rganish: Pasport ma‘lumotlari (tushuntirish xati, chizma kismlari, ilovalar); 9 kanalizatsiya tarmog‘i va uning inshootlarini qurilishi (kanalizatsiya qilinadigan tumanning chegara foizi, kanalizatsiya tarmog‘ini suv ta‘minoti tarmog‘iga nisbatan uzulunligi, qabul qilingan sxema va tizm, chetlashtirilaetgan chiqindi suv miqdori xisobi material o‘tkazilgan chuqurlik, kiyaligi, kanalizatsiya kuvirlarini tushish darajasi, nasos stansiyalarini qurilishi. Loyxalashtirilaetgan kanalizatsiya chizmasini, gidrologik va fizik-kimyoviy tavsifnomasi, suv havzasini pastgi kismida aholi yashash joyida va ulardagi suv ta‘minoti manbalarini joylashishi bilan sanitariya-topografik natijalari, chiqindi suvlarini tozalash va zaralantirish usullari bilan ularni tozalash darajasi ko‘rsatilgan m‘lumotlar, tozalash inshootlarini ish quvvati, tabiiy tozalash usullaridan usullaridan foydalanmasligini asoslash, qurilish rejasi to‘g‘risidagi ma‘lumotlar bo‘lishi kerak. Kanalizatsiya qilinadigan xududni bosh rejasini ekspertiza qilish. Joylashishi, kanalizatsiya inshootlarini xili va suv tarmog‘i bosh inshootlar va tarmoqlar, tozalash stansiyasi va chiqindi suvlarini tashlash joylari bosh rejasi, kanalizatsiya inshootlarini chizmalari. Sanitariya tozalash tizimi Aholii turar joylarini qattiq va suyuq chiqimndilardan tozalash tizimi bo‘yicha ogoxlantiruvchi sanitariya nazorat vazifalariga quyidagilar kiradi: qattiq maishiy chiqindilarini yig‘ish, chetlashtirish, zararsizlantirish va maqsadga muvofiq foydalanish bo‘yicha aloxida inshootlari qurilishi uchun ajratilgan er maydonlarni tanlab olishda katnashish; ma‘lum aholi yashash joyi sanitariya tozalash prinsipial tizimini asoslab berish va tanlash; rejali muntazam tozalash tizimini tashkil qilish, ko‘llash bo‘yicha reja va tadbirlar ishlab chiqish; shaxar tozalash bosh tizimini sanitariya ekspertizadan o‘tkazish; shaxarni sanitariya tozalash ob‘ektlarini qurilish jarayonida sanitariya tekshiruv; sanitariya tozalash ob‘ektlarini ishga tushirishda qabul xay‘ati tarkibida katnashish. Tuproq muhitini ifloslanishdan muhofaza qilish tadbiriy choralari, rejalashtirish, sanitariya texnik, ma‘muriy choralar. Atmosfera havosi muxofazasi Atmosfera havosini sanitariya muxofazasi bo‘yicha Davlat sanitariya nazorati o‘tkazayotganda quyidagi ma‘lumotlarni xisobga olish kerak. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalarni xili va xarakteri, ularni aholi salomatligiga va yashash joyi sanitariya sharoitlariga ta‘sir etish mumkinligi; atmosfera havosini tozalik darajasi gigienik me‘yorlari; atmosfera havosining holatining nazorat qilishni tashkil qilish; atmosfera havosining ifloslanishini oldini olish bo‘yicha tadbirlar tizimi. Atmosfera havosini ifloslanilishini oldini olish bo‘yicha ko‘llanilaladigan chora tadbirlar tizimi: texnologik, sanitariya, texnik, rejalashtirish, tashkiliy, qonuniy. Joriy sanitariya nazorati Joriy sanitariya nazorati asoslari, sanitariya nazorat turlari, atrof muhitdagi zaharli va havfli omillarni miqdoriy baholash, atrof muhit muhofazasi va aholi salomatligi. Joriy sanitariya nazorati bo‘yicha qonuniy-meyoriy va direktiv hujjatlar, ularni mazmuni va ahamiyati, kommunal ob‘ektlar ustidan joriy sanitariya nazoratini olib borishda laboratoriya o‘lchov asboblaridan foydalanib atrof muhitni ifloslantiruvchi ma‘nbalarni aniqlash, aholini gigienik tarbiyasi va o‘qitishni tashkil qilish. Kommunal gigiena bo‘yicha mutaxassisning ish faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilib borish, suv ta‘minoti tarmoqlarida suvni sifatini turli nuqtalarda nazoratini olib borish. Markazlashtirilgan suv ta‘minotining rivojlanish tarixiy ma‘lumotlari Suv o‘rab to‘rgan muhitning muhim omilardan biri uning fiziologik va gigienik ahamiyati. Markazlashtirilgan suv ta‘minoti, uning aholini santariya turmush sharoitlarini yaxshilashda kasallanishni va o‘lim holatlarini oldini olishdagi tutgan o‘rni. Aholi yashash joylarida suv istemoli; aholini suv ta‘minotiga bo‘lgan extiej darajasini o‘rganish usullari; suvga bo‘lgan extiejni nisbiy me‘yorlari; uning gigienik ahamiyati, suv ta‘minoti manbasi sifatida 10 ko‘llanishi mumkin bo‘lgan suv ob‘ektlari. Ichimlik suv manbalari atrofida tashkil qiliniladigan sanitariya ximoya mintaqalari. Ichimlik suv manbasini tanlab olish sanitaeriya vrachining mutaxassisligi vazifalaridandir. Suv olish joyini va suv olish inshootlarini tanlash. Ochiq suv havzalarida suv olish eki suv qabul qilish inhshootlari: kirgok oldi, o‘zi okib keladigan yoki so‘rib olinadigan trubalar tizimi, kultik xosil qilish. Suv va xo‘jalik–ichimlik suv ta‘minoti gigienasi Aholi yashash joylarini ichimlik suvi bilan ta‘minlash ularni farovonligini asosiy kirralaridan biridir. Suv ta‘minotiga umumjamoaning salomatligini darajasi, xafli epidemik kasalliklarni yo‘qotish, yashash joylaridagi sanitariya qulayliklariga bog‘liq. Shaxarlarni kengayishi, yangi shaxar va qishloqlarning qurilishi, aholining yaxshi yashash va madaniyatini oshishi suv iste‘molini ko‘payishiga va suv ta‘minoti uchun yangi manbalarni ko‘llanishiga olib keladi. Gigiena fani va sanitariya amaliyotining erishgan yutuqlari asosida suv sanitariya qonuniyati yaratildi, bu shu sohadagi keng kamrovdagi sog‘lomlashtiruvchi masalalarni echishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. S uvda ichish uchun foydalanish inson organizmning extieji xisoblanadi, lekin aholi yashash joylarini suv ta‘minoti masalalari va gigienik ahamiyati fiziologik talab darajasini kondirishidan ancha tashqariga chiqqan. Xo‘jalik – ichimlik suv ta‘minoti deganda, aholini ichimlik suvi bilan ta‘minlash uchun, aholini gigienik va maishiy maqsadlari uchun, sanitariya va kommunal obodonchiligini nazarda tutgan xolda aholi punktlarini suvga bo‘lgan extiejini kondirish uchun kollaniladigan bir qator tadbirlar va texnologik qurilma inshootlari tushuniladi. Xo‘jalik ichimlik suv ta‘minotining ajralib turadigan sanitariya kunikmalari bu uning sifatini va miqdorini o‘rnatilgan gigienik me‘yorlarga to‘g‘ri kelishidir. Suv olish qurilmalari va tozalash tizimi Muallaq moddalarni cho‘ktirish va tindirish. Tindirgichlar – gorizontal (oddiy va radial) va vertikal. Suvni koagulyatsiyalash, koagulyatsiya jarayonini mohiyati. qo‘llanish sharoiti. Tindirgich-tiniklatgichning sxemasi va to‘zilishi. Suvni filtrlash, filtrlarni turlari: sekin filtrlari, tezkor bir kavatli, tezkor ikki kavatli, tezkor ikki tamonli filtrlar (AKX) filtr va kontakt tindirgichlar. Er osti suv manbalaridan suv oladigan tarmoq. Er ostidan suv olish joyini tanlash. Er ostidan suv oladigan qurilmalarga qo‘yiladigan sanitariya talablar. Ichimlik suvini zararsizlantirishdagi gigienik vazifalar. Zararsizlantirishni texnologik jarayonlari. Dezinfeksiya. Reagentli va reagentsiz zararsizlantirish usullari xlor va uning xossalari xlorning dozasini aniqlash, xlorlashni tashkillashtirish, qurilmalari va asboblari. Xlorlashning usullari va sharoitlari (ikki marta xlorlash, ammonizatsiya, perexlorlash). Ozonlash. Ultrabinavsha nurlari bilan suvni dezinfeksiyalash, ultratovush gamma nurlari oligodinamik kumushning xususiyatlari. Ichimlik suvini zararlantirish sharoitlari. Ichimlik suvini sifatini ko‘rsatuvchi gigienik ko‘rsatkichlar. Suvning yuqumlik kasalliklarini va invaziyalarni tarqalishidagi ahamiyati. Aholining salomatligi va yashash sharoitlariga suvning kimyoviy tarkibini ta‘siri. Aholining kasallanishini o‘rganish usullari. Ichimlik suvini sifatini standartlashtirishning gigienik prinsiplari. Aholi turar joylarini markazlashtirilgan suv ta‘minotiga qo‘yiladigan gigie7nik talablar. Ichimlik suvini tayyorlashdagi gigienik vazifalar. Ichimlik suvini tayyorlashdagi maxsus usullar. Temirsizlantirish. Suvning xidi va ta‘miga qarshi kurashish. Suvning mikroskopik faunasi bilan kurashish. Suvni yumshatish tuzsizlantirish, ftorlash, dezaktivatsiyalash. Suvni ta‘minlashni sanitariya shart-sharoitlari. Vodoprovod tarmog‘idagi qurilmalariga qo‘yiladigan gigienik talablar (nazorat quduqlari, ut uchirish gidravlikasi, suv olish kolonkalari, suv bosimi rezervuarlari). Qishloq aholi punktining suv bilan tam‘minlash sanitariya asoslari. Qishloq suv ta‘minoti tarmog‘i. Maxaliy suv ta‘minoti: quduqlar, kaptajlar, buloklar. Aholi joylarini suv sanitariya nazorati va laborator tekshiruv usullari. Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minoti to‘g‘risida umumiy ma‘lumotlar. Issiq suv ta‘minotini tizimlarining klassifikatsiyasi. Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minotini gigienik ahamiyati. Issiq suv ta‘minotida suvning sifatiga qo‘yiladigan gigienik talablar. Korroziyaga 11 qarshi suvni ishlov berish. Kaynashida xosil bo‘ladigan chukmaga qarshi suvni ishlov berish. Issiq suv tarmog‘ini rejalashtirishga va etkizishga qo‘yiladigan talablar. Issiqlik ta‘minoti va issiq suv ta‘minoti tizimlarini Ochiq qurilmalari. Issiqliklik ta‘minoti, markazlashtirilgan issiq suv ta‘minoti Ochiq tizimlariga qo‘yiladigan talablar va ularni ishga qabul qilish. Markazlashtirilgan issiq suv ta‘minotini suvini sifatini nazorat qilish tartibi. Suv havzalarini sanitariya muhofazasi Tabiatda suvning xarakati bir necha bosqichlardan iborat: buglanish, bulutlar xosil bo‘lishi, yog‘ingarchiliklar yog‘ishi va dare va dengiz suvlariga qo‘shilishi va yana buglanish. O‘zining xarakati davomida suv tarkibiga kushi lgan: chirish maxsulotlari, organiq birikmalar, erigan gaz va mineral moddalar, qattiq muallak moddalardan uz o‘zidan tozalanish xususiyatiga ega. Ma‘lum aholi punktida ko‘p sonlik aholi va uy xayvonlari tualanishi natijasida toza ichimlik suvi etishmaslik holatlari yuzaga keladi. Agarda tuproqka aholi va uy xayvonlaridan xosil bo‘laetgan chiqindilar to‘g‘ridan to‘g‘ri oz miqdorda tushaetgan bulsa tuproq mikroorganizmlari ularning ozuka sifatida qayta ishlab foydalanishi mumkin. Agarda chiqindilar to‘g‘ridan to‘g‘ri suvga tushsa u xolda chirish jarayoni boshlanib, kislorod sariflanadi bu holat erigan kislorodga bo‘lgan bioximik extiej deb nomlanadi. Bu extiyoj qanchalik yuqori bo‘shlsa suvda yashayotgan mikroorganizmlar uchun kislorod miqdori kamayib boradi. Bu ayniqsa baliq va suv o‘tlarida yaqqol seziladi. Ba‘zi xollarda kislorod etishmasligi natijasida suvdagi barcha mavjudot nobud bo‘ladi. Bunday xallarda suv ulik muhitga aylanadi va unda faqat anaerob bakteriyalar koladi: ular kislorodsiz muhitda ham uz xaet faoliyatini davom ettiradi va natijada zaharli oltin gugurt gazi ajralib chiqadi. Natijada o‘lik holatiga tushgan suv manbai endi mutlako inson va xayvonot olami uchun mutlok yaroqsiz holatga keladi. Bunday holatlar yuqoridagi vaziyatdan tashqari suv tarkibida nitratlar va fosfatlar miqdori ortib ketgan xollarda ham yuzaga kelishi mumkin. Bu kimyoviy birikmalar suvga qishloq-xo‘jalik o‘g‘itlari orqali tushishi mumkin. Bu birikmalar suv o‘tlarini o‘sish jarayonini tezlatadi va ular suvdagi kislorod miqdorini kamayishiga va natijada suvdagi foydali mikroorganizmlar va o‘simliklar dunyosi nobut bo‘ladi. Suvdagi biogen moddalarni ortib ketishi kulning «karish» jarayonini tezlatadi. Ko‘l suvi xaroratini ortishi suvda kislorod erishini qiyinlashtiradi lekin ko‘pgina ishlab chiqarish korxonalari, ayniqsa elektrostansiyalar ma‘lum sexlardagi xaroratni pasaytirish uchun suvdan foydalanadi va xosil bo‘lgan chiqindi suvni ochiq suv havzasiga tashlaydi. Bu esa suv tizimini biologik muvozanatini buzilishiga olib keladi. Kislorod miqdorini kamayishi bir turdagi tirik mavjudotlarni ortishiga ikkinchi turdagilarni kamayishiga olib keladi. Lekin bu xosil bo‘lgan tirik jonzotlar suvning xarorati pasayishi bilan nobut bo‘lishga maxkum. Organiq chiqindilar, biogen moddalar va issiqlik chuchuk suvdagi ekologik sistemani butkul ishdan chiqishga olib keladi. Xozirgi kunga kelib ekologik tizimlarga mutlaqo yod bo‘lgan moddalar qo‘shilmokda ularga: pestitsidlar, ishlab chiqarish korxonalarida turli texnologik jarayonlarda ko‘llaniladigan reagentlar, xavfli kimyoviy birikmalar kiradi. Bu moddalar suv muhitining ozuqa zanjiri tarkibiga asta sekinlik bilan kirib bormokda. Bu esa o‘zining salbiy natijalarini bermasdan qolmaydi. Butun dunyo xo‘jalik va maishiy suv istemoli dare suvlarini 9 foizini tashkil qiladi. Korxona va maishiy suv istemollari esa yiliga 600-700 km tashkil etadi. Yuqoridagi suvlarning 130-150 km3 ummuman yaroqsiz suv 500 km3 esa qayta ishlanib suv osti suv manbalariga, daryo, ko‘llar va dengizlarga chiqindi suv sifatida tushiriladi. Suvning sifati suv manbalarning gidroresurs sifatlariga hamda tazalash inshootlariga bog‘liq. Tozalash inshootlari turli xilda bo‘lib suvning zararsizlantirish holatiga va ishlash jarayoniga bog‘liq. Chiqindi suvlarning muallak moddalardan to‘liq tozalanishi mexaniq tozalash inshootlarini turlariga bog‘liq bo‘lib turli tindigichlar va muallaq moddalarning xajmiga bog‘liqdir. Oldingi vaqtlarda tindirishlarning 12 eng samaradorligi ko‘proq korxona chiqindi suvlarning tozalash usullariga tadbiq bo‘lib keng tarzida qo‘llanilgan. Chiqindi suvlarni tozalash usullari qo‘yiladigan gigienik talablar Suv ob‘ektlarning muzofazalashning muamolarinni zamonaviy holati. Suv ob‘ektlarning muxofalashning rivojlanish tarixi. Suv ob‘ektlarning muxofazalashni davlat ahamiyatiga egaligi. Suv ob‘ektlarini turlari. Suv xovzalarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar. Chiqindi suvlar tushunchasi. Sanoat chiqindi suvlarning xosil bo‘lish tartibi. Xo‘jalik chiqindi suvlarni tarkibi va xususiyatlari. Shaxar chiqindi suvlari. Qishloq xo‘jaligi sanogatining chiqindi suvlari. Suv xovzalarini sanitariya muxofazasi tizimida zararli moddalarni gigienik me‘yorlashtirishni ahamiyati. Yo‘l quyadigan me‘yorning nazariy va amaliy asoslari. Kimyoviy moddalarni zararligini limit ko‘rsatkichlari. Maishiy chiqindi suvlarning tozalash bo‘yicha texnologik, loyixaviy, sanitariya-texnik va yordamchi tadbirlari. Shaxar chiqindi suvlarning tozalashning sifatining gigienik ko‘rsatkichlari. Chiqindi suvlarning mexaniq tozalash uchun ko‘llanadigan inshootlarning turlari. Chiqindi suvlarning biologik suvlarning tozalash uchun ko‘llaniladigan inshootlarning turlari. Biologik tozalash inshootlarning klassifikatsiyasi. Sanoat chiqindi suvlarning xosil bo‘lishi, xususiyatlari va tarkibi, ularning suv xovzalariga ta‘siri. Gigienik tavsiyalash uchun sanoat chiqindi suvlarning tekshirish sxemasi. Xar xil korxokalardan chiqindi suvlarning chetlashtirish sharoitlari. Sanoat chiqindi suvlarning zarasizlantirish usullari. Tuproq muhitini sanitariya muhofazasi Tuproqning sanitariya muxofazasining rivojlanish tarixi. Tuproqning asosiy xususiyatlarini tariflovchi ko‘rsatkichlar, ularning gigienik ahamiyati. Tuproqning epidemiologik ahamiyati. Aholining salomatligiga va yashash sharoitlariga tuproqning ta‘siri. Aholi yashash joylari tuprogini ifloslanishini gigienik ko‘rsatkichlari. Tuproqning asosiy ifloslantiruvchi manbalar va ularning gigienik tavsiflari. Tuproqning sanitariya muxofazasi bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlar. qattiq maishiy chiqindilarning yig‘ish, vaqtinchalik saqlash, chetlashtirish, zararsizlantirish va utilizatsiyasi. Bir odam uchun yig‘iladigan chiqindi me‘yori. qattiq maishiy chiqindini zararsizlantirish usullari. Sanitariya–texnik qurilmalari, ularni to‘zilishi, jixozlanishi, saqlanishi. Qishloq aholi turar joylarini sanitariya tozalash Gigienik me‘yorlashtirishni asosiy nazariyasi va amaliyoti. Tuproqda ekzogen kimyoviy moddalarni me‘yorlashtirishni asosiy tizimlari. PDUV va BOK tushunchalari va ularni xisoblash yo‘li bilan aniqlash. qattiq sanoat chiqindilarini zararsizlantirishni kelajakdagi va ilg‘or usullari. Chiqindilarni klassifikatsiyasida ko‘llaniladigan ko‘rsatkichlar. qattiq va suyuq chiqindilarni saqlashni, chetlashtirishni va ko‘mishni o‘ziga xos tomonlari. Tuproq sanitariya muhofazasi rivojlanish tarixi Tuproq koplamasini shakllanishida va unda bo‘ladigan o‘zgarishlarda na faqat tabiiy omillar balki aholi faoliyati tomonidan turli ta‘sirlar ham muhim ahamiyatga ega. Bu holat ayniqsa aholi turar joy mintaqalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuproqning asosiy elementlardan biri tirik mikroorganizmlar xisoblanadi. Ular tuproq sharoitida qulay sharoitlar bo‘lganligi uchun juda ko‘p xilda va miqdorda uchraydi,ularni ichida muhim ahamiyatga ega bo‘lgani – mikroblardir. Ko‘p miqdordagi kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen mikroorganizmlar tuproq sharoitida uzoq muddat yashovchanlik xususiyatiga ega. Insonlarni bu mikroorganizimlar bilan zararlanishi tuproq bilan bevosita mulokat natijasida va etishtiriladigan turli qishloq xo‘jalik sabzovotlari orqali, atmosfera yog‘inlari tuproq tarkibidagi mikroorganizmlarni yuvib Ochiq suv havzalariga tashlashi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Aholi salomatligini muxofaza qilish va aholi turar joy mintaqalarni sanitariya holatini yaxshilash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan omil insonlar xaet faoliyati natijasida xosil 13 bo‘ladigan turli xil chiqindilardan o‘z vaqtida, to‘g‘ri, ilmiy asoslangan xolda tozalash prinsipi etadi. Chiqindilarni turli xildagi xavfli infeksiyalarni va invaziyalrni tarqatishdagi roli muhimdir. Bu infeksiyalar qatorida qorin tifi, paratif, ichburug‘, sil, kuydirgi hamda gelmint tuxumlari juda ko‘p tarqalgan, ular tuproq sharoitida kun, xafta va xatto oylar davomida xaet faoliyatini saqlagan xolda yashashi mumkin. Aholi turar joylarini sanitariya tozalash tushunchasi bu aholi salomatligini saqlash maqsadida xosil bo‘laetgan chiqindilarni to‘plash, yo‘qotish, zarasizlantirish va utilizatsiya qilish yo‘lidagi rejalashtiruvchi, tashkiliy, sanitariya, sanitariya-texnik va xo‘jalik chora tadbirlarning kompleks yig‘indisidir. Kanalizatsiyani sanitariya ahamiyati. Kanalizatsiyani epidemiyaga qarshi ahamiyati. Kanalizatsiyani turlari va tizimlari. Kanalizatsiyani sxemasini va tizimini tanlash uchun ko‘rsatmalar. Xar xil darajadagi suv ta‘minotida ifloslantiruvchilarning konsentratsiyasi. Aloxida joylashgan ob‘ektlar kanalizatsiyasi. Atmosfera havosi gigienasi Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar shartli ravishda ikki guruxga bo‘linadi: tabiiy va sun‘iy. Tabiiy omillarga kiradi: kosmos va er yuzi changlari, yong‘inlar suv toshqinlari, vulqonlarni otilishi, bo‘ronlar. Sun‘iy yoki antropogen omillarga: ishlab chiqarish korxonalari, issiqlik elektrostansiyalari, avtotransport, qishloq xo‘jaligida turli xil kimyoviy moddalardan foydalanish, qora metallurgiya. Tabiiy manbalar miqdori sun‘iy manbalar miqdoriga nisbatan ko‘pligi bilan ajralib turadi ammo su‘niy manbalar bevosita inson faoliyati natijasida xosil bo‘lganligi tufayli ular aholi turar joy mintaqalariga yaqin joyda to‘planadi va aholi salomatligiga tez va salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Sun‘iy manbalar inson organizmi, xayvonat olami o‘simliklar dunyosiga ta‘sir qilish bilan birgalikda butun er sharini tabiiy muvozanatiga ham o‘zining salbiy ta‘sirini ko‘rsatadi. Xozirgi kunga kelib bunga bir qancha misollar keltirish mumkin: ozon qatlamidagi tuynuk, issiq xona effekti, er sharida iqlimning o‘zgarishi. Havo – bir qancha turdagi gazlar yig‘indisidan iborat bo‘lib er sharini urab olgan qatlamdir. Havo tarkibida uni doimiy elementalari kislorod, vodorod, azot va inert gazlar bilan bir qatorda inson faoliyati natijasida xosil bo‘ladigan turli xil kimyoviy elementlar ham mavjud. Atmosfera havosini ifloslanish muammosi XX asrning ikkinchi yarimida ishlab chiqarish korxonalarining jadal rifojlanishi, qishloq xo‘jaligida turli zaharli kimyoviy birikmalarni tez suratlarda va ko‘p miqdorda foydalanish natijasida yuzaga keldi. Bu muammolarga oxirgi yillarda ayniqsa avtotransportni ko‘p miqdorda atmosfera havosiga chiqarilayotgan chiqindilari ham qo‘shildi chunki avtotransport uz faoliyati natijasida ko‘p miqdorda turli kimyoviy birikmalar, suyuq yokilg‘ini yokishi natijasida to‘liq va to‘liq bo‘lmagan yokilg‘i qoldiq maxsulotlari ajralib chiqadi. Bu maxsulotlar atmosfera havosida fotokimyoviy jarayon natijasida boshqa moddalar bilan reaksiyaga kirishib yanada xavfli birikmalar xosil qilishi mumkin. Bu muammo shunisi bilan xavfliki avtotransport chiqindilari inson xaet kechiradigan mintaqalarga yaqin, va inson nafas oladigan balandlikda tashlanadi. Shaxar ko‘chalarining torligi, ko‘p kavvatli binolarning ko‘pligi, yilning xarorati balandligi avtotransport chiqindilarini aholi yashash joylariga yaqinligi bu muammoni yanada chuqurlashtiradi. Yokilg‘i yokish natijasida atmosfera havosi ifloslanish darajasiga bir qancha omillar yokilg‘ining turi va uning tipi, dvigatel turi muhim ahamiyatga ega. Asosan 3 turdagi yokilg‘ilardan foydalaniladi: qattiq (ko‘mir), suyuq (mazut), gazsimon (tabiiy). qattiq mineral yokilg‘ini enishi natijasida to‘liq (uglerod ikki oksidi, suv buglari, azot oksidi, oltin gugurt oksidi) va to‘liq bo‘lmagan (uglerod oksidi, kurum) kabi moddalar xosil bo‘ladi. Mineral moddalar shlak va uchuvchi kul xosil qiladi. Mazutning to‘liq bo‘lmagan enishi natijasida uglevodorodlar shuningdek uglerod oksidi, azot va oltingugurt oksidi, vannadiy birikmalari xosil bo‘ladi. Oltingugurt oksid birikmalari mazut enishida xosil bo‘ladigan xavfli va muhim manba 14 xisoblanadi. Gigienik nuqtai nazardan eng samarali yokilg‘i tabiiy gaz xisoblanadi, ammo uning enishi natijasida ham ko‘p miqdorda uglevodorodlar xosil bo‘ladi. Avtomobil transporti atmosfera havosini ifloslantiruvchi ma‘nba sifatida Avtotransportning yokilg‘i yokishi natijasida ko‘p miqdorda kimyoviy birikmalar xosil bo‘ladi. Bo‘lar asosan yokilg‘ini eqilishi natijasida ajralib chiqadigan to‘liq va to‘liq bo‘lmagan birikmalardir. Ular ichida gigienik nuqtai nazardan eng ahamiyatli ko‘rsatkichlar: uglerod oksidi, azot oksidi, uglevodorodlar, aldegidlar, kurum, kurgoshin aerozollari. Avtotransportdan ajralietgan gazlarning sifat va miqdor tarkibi bir qancha omillarga bog‘liq: dvigatel tipiga (benzinli, dizeli, gaz balonli), uning to‘zilishiga, quvvatiga, texnik holatiga, foydalaniladigan yokilg‘i turiga, ish rejimiga. Avtomobil transportidan chiqadigan ba‘zi zaharli gazlar meteorologik sharoitlarida fotokimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi. Jumladavn azot qo‘sh oksidi parchalanib azot oksidiga aylanadi, natijada atom xolidagi oksigen xosil bo‘ladi. Aldegid va ketonlar esa erkin radikallarni paydo qiladi. Mazkur ko‘rinishdagi reatsiyalar navbatdagi ikkinchi reaksiyalar kelib chiqishiga yordam beradi, okibatta ota zaharli smog xosil bo‘ladi. Fotokimyoviy reaksiyalarni kelib chiqish mexanizmi quyidagilardan iborat: quyoshning ultrabinafsha nuri ta‘sirida uglevodorodlar va fotooksidantlar bilan ifloslangan atmosfera havosida murakkab fotokiemviy reaksiyalar boradi, bu reaksiyalar natijasida yangi zaharli hamda kitiklovchi maxsulotlar paydo bo‘ladi. Bunda ozon, azot ikki oksidi, peroksiatsilin nitratlar, aldegidlar, erkin radikallar. Sanoat korxonalari atmosfera havosini ifloslantiruvchi ma‘nba sifatida Metallurgiya korxonalari atmosfera havosini turli xil chang va gazsimon moddalar bilan zararlaydi. Bunda mazkur korxonaning o‘zi ham ma‘lum darajada shu moddalar bilan ifloslanadi. Bunga markaziy issiqlik elektrostansiyalari. TES inshootlari ham kiradi. Elektroenergiyasi ishlab chiqaradigan kozonlarda koks, mazut, gaz va toshko‘mir kabilar enadi. Atmosferaga tushadigan gaz va changlar yokilg‘ining kimyoviy tarkibiga, yokilg‘i tarkibidagi oltingugurt miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishning umumiy tadbiriy choralari Zamonaviy sharoitda atmosfera havosini ifloslanishini kelib chiqishi va rivojlanish shart sharoitlari. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarini o‘ziga xos i tamoyillari. Loyixaviy, texnologik va sanitariya-texnik tadbirlar. Atmosfera iflosliklarini tarqalish qonuniyatlari. Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchilarning konsentratsiyasi va tarqalishining uzoqliligiga ta‘sir etuvchi omillar. Avtotransportning ifloslantiruvchilarning o‘ziga xos tomonlari, avtotransportda ishlatib bo‘lingan gazlar takdiri. Aholini salomatliligiga va sanitariya maishiy sharoitlariga atmosfera iflosliklarini ta‘siri. Zaharli tumanlar to‘g‘risida tushuncha. Iflosliklarni o‘tkir va surunkali ta‘siri. Salomatlikka atmosfera havosining iflosliklarini ta‘sirini o‘rganishni rejalashtirish. Salomatlikning premorbit holati (xatar kelib chiqishini oldini olish). Havoning er yuzasi kismida havo iflosliklarini tarqalish qonuniyatlari. PDV tushunchasi. Kimyoviy moddalarning gigienik me‘yorlashtirishning prinsiplari. Zararlilik ko‘rsatkichlari. EKMning asoslashning asosiy prinsiplari. Zararli moddalarni qo‘shilib (kombinirlashgan) va konserogen ta‘siri. OBUVni xisoblash uslublari. Zararli chiqindilardan atmosferani muxofazalash muamollari. Atmosferani iflosliklarini kamaytirishning zamonaviy talablari. Tekshirishni o‘tkazish uchun ko‘rsatmalar tekshirishning asosiy bosqichlari. Sanoat chiqindilarini tozalash sanitariya tadbirlari 15 Ishlab texnologiyalarini ratsionalizatsiya qilish tadbirlari, iqtisodiy qulayliklardan kelib chiqib chiqindilarni qayta ishlash tadbirlari, korxonalardan chiqayotgan chiqindilarni ruxsat etilgan hajmi, Ishlab chiqarish mahsulotlarini tan narxini oshirish uchun ratsional tadbirlarga qo‘shimcha tadbiriy choralarni amalga oshirish yo‘llari, chiqindi tarkibidagi gazlardan tozalash, gazdan tozalash inshootlaridan foydalanish muammolari, qo‘shimcha tadbiriy choralarni korxona uchun iqtisodiy tomondan zararliligi va atmosfera havosini muhofazasida qulayligi. Sanoat chiqindilarini xalq xo‘jaligi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini unumdorligi, joylarni iqlim sharoitiga ta‘siri, atmosfera musaffoligiga ta‘siri, hamda aholi salomatligiga va turmush sharoitiga ta‘siri. Fizik omillarni aholi turar joylarida gigienik ahamiyati Fizik omillarni gigiegnik ahamiyati. Ishlab chiqarishda joriy etiladigan yangi texnologik jarayonlariga qo‘yiladigan gigienik talablar, elektroenergiya va radioelektronika, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, er yuza va havo suv transportlardan foydalanish, binolarni xo‘jalik va injener qurilmalarini ishlatish, televideniyaning keng kamrovli rivojlanishi, radioaloqa, radoiolokatsiya, yuqori chastotalik elektromagnit energiyasidan foydalanish. Shovqining fizik va filiologik xarakteristikasi. Shovqin manbalari va ularga tavsif. Shovqinni inson organizmga ta‘siri. Shovqin darajasini me‘yorlashning gigienik ahamiyati. Shovqindan ximoyalashga qaratilgan chora tadbirlar. Shaxar shovqiniga qarshi chora tadbirlar. Atrof muhitni shovqindan ximoyalash bo‘yicha sanitariya nazorat. Vibratsiyaning fizik va fiziologik tavsifnomasi. Vibratsiya manbalari va ularga tavsif. Vibratsiyani inson organizimiga ta‘siri va uni me‘yorlashtirish ko‘rsatkichlari. Vibratsiyaga qarshi karatilgshan chora tadbirlar. Elektromagnit nurlanishning fizik tavsifnomasi. Elektromagnit nurlanish manbalari va ularga tavsif. Elektromagnit nurlanishni inson organizmiga ta‘siri va uni me‘yorlashtirish. Elektromagnit nurlanishga qarshi qaratilgan chora tadbirlar majmuasi. Turar joy binolar gigienasi Turar joy masalasini ijtimoiy ahamiyati, turar joylarni qurilishida aholi extiyojini qondirish, uy joy gigienasini asosiy vazifasi, uy joyga bo‘lgan aholi talabini o‘rganish, uy joylarni insonlarga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadigan, sog‘liqni izdan chiqarmaydigan, yashash sharoitni yaxshilaydigan talabalar, xar bir aholi punktning asosiy, sotsial gigienik elementi bu turar joy xonadoni ximob lanadi. Xonadonning asosiy vazifasi inson salomatligini muxofazalash va ularni noqulay mikro- va makroiqlim omillaridan ximoyalash xisoblanadi. (sovuk, issiq, shamol, atmosfera yog‘inlari) Turar joy xonadonining gigienik ahamiyati juda katta bo‘lib u insonlarni dam olish, uxlash, kuchni qayta to‘plash joyi bo‘lib xisob lanadi. Adabiet larda va statistik materiallarda turar joy xonadonining noqulay sharoitlari tufayli aholi o‘rtasida turli xil kasallanishlarni ko‘payishi va ba‘zi xollarda xatto ulim ham kuzatilishi ko‘p bora yoritilgan. Bo‘lardan shu ma‘lum bo‘ladiki turar joy binolari va xonadonlarining ham gigienik ham ijtimoyi ahamiyati juda katta, shuning uchun turar joy xonadonlarini sharoitini yaxshilash uchun bir qator sanitariya gigienik chora tadbirlar me‘yorlashtirilgan. Jamoat binolar gigienasi Respublikamizda turar joy muamollari. Xonadon, yashash seksiyasi, mexmonxona eki koridor tipidagi uy, etokxona, mexmonxona, vaqtinchalik yashash joylari eki qishloq yashash joylari. Yashash joylarini kurish uchun va joylashtirish uchun er maydonni tanlashga qo‘yiladigan talablar. Yashash imoratlarini ichgi rejalalashtirishga qo‘yiladigan talablar. Turar joy va jamoat binolarini shamollanish tizimlari. Yashash xonalarini insolyatsiyasini gigienik ahamiyati. Yoritilganlikni gigienik ahamiyati. Nur va yoritilganldik, ularni gigienik ahamiyati. Asosiy svetotexnik tushuncha va ulchov birliklari. Yoritilganlikni asosiy fiziologo – gigienik ahamiyati. Tabiiy va suniy yoritilganlik. 16 Qurilish materiallari va ularga qo‘yiladigan gigienik talab Qurilish materiallari va konstruksiyalariga qo‘yiladigan talablar va ularning asosiy gigienik xususiyatlari. qurilish materiallarini turlari, gigienik talabalarga javob beradigan qurilish materiallarini tanlash qoidalari, uy joylarni isitish, shamollatish, gigienik meyorlarini ishlab chiqish va loyixalash, qurilish meyorlarini qurilish jarayoniga joriy etish va uy joy imoratlarini loyixa asosida qurishga asoslanish, qurilish materiallarini ijobiy va salbiy ta‘siri. Epik xanalar sharoitlariga qo‘yiladigan me‘yoriy talaboarni bajarili shini ta‘minlash yo‘llari. Nurlanuvchi va havo orqali isitishni tizimlari va ularning o‘ziga xos tamonlari. Jamoat binolarni, nogiron va xarakati cheklangan aholi guruxlari uchun muljallangan yashash majmualarini loyixalashtirishga qo‘yiladigan gigienik talablar. Imoratlarni kurish va joylashtirish uchun ajratiladigan er maydonlarini tanlashga va ularni o‘lchamlariga qo‘yiladigan talablar. Ichki muhitning yo‘l qo‘yiladigan o‘lchamlari. Imoratlarni konstuktiv echimlariga qo‘yiladigan talablar. Kabristonlar, eyooqxonalar, mexmonxonalar, vaqtinchalik yashash binolari. Davolash profilaktika muassasalari Davolash profilaktika muassasalarini oldiga qo‘yilgan asosiy vazifasi davolash va profilaktika sohasidagi chora tadbirlar tizimini yaxshilashga qaratilgan va amaliyotda keng foydalaniladigan kompleks rejalar tizimidir. Kasalxona gigienasida joriy etiladigan me‘yorlar patologik jarayonlarga o‘zining ijobiy ta‘sir etishiga asoslangandir. Kasalxonada tashkil etilgan dori terapiyasi agarda kasalxonada sog‘lom muhit tashkil etilmasa befoydadir. Davolash profilaktika muassasalar gigienasi shu erdagi mexnat sharoitini tibbiy xizmat xodimlarini sog‘ligiga ta‘sirini shu muassasalarini qurilish loyixalarini o‘rganib ularni gigienik normalarini ishlab chiqadi. Davolash profilaktika muassasalarining rejalashtirishni, obodonlashtirilishini va qurilishini o‘ziga xos tomonlari. Funksional mintaqalashtirilishi. Palata seksiyasi. Xonalarni rejalashtirilishi va ichki jixozlanishi va ishlov berishiga qo‘yiladigan talablar. Davolash profilaktika muassasalarining qabul bo‘limi, palatalari, jarroxlik va assistentlik bloklanrining gigienik va epidemiologik rejimi. Sterilizatsiya xonasiga qo‘yiladigan talab. Kir yuvish xonasi. Davolash profilaktika muassasalari chiqindilarini tavsifi. Chiqindilarni zararsizlantirish va utilizatsiya usullari. Chiqindilarni dezinfeksiya qilish tartibi. Bakteriologik nazorat o‘tkazishda tekshirish ob‘ektlari. Infeksion nazorat o‘tkazish ishlarini tashkil qilish. Dorixonalarni qurilishi uchun er tanlash, rejalashtirish, hajmini aniqlash, aseptik va antiseptik xonalari, jixozlarga qo‘yiladigan talablar, Dorixonani joylashtirishga qo‘yiladigan talablar. Xonalarning taklif etilaegan tarkibi va maydoni. Dorixona sharoitida dorilarni tayyorlashga qo‘yiladigan sanitariya talablari. Tayyor dorilar bilan savdo kiluvchi dorixonalarning to‘zilishiga qo‘yiladigan gigienik talablar. Davolash profilaktika muassasalarida ventilyatsiya, havoni kondensionerlash tartibi. Maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalar gigienasi Kommunal ob‘ektlarni gigienik va epidemiologik jihatdan ahamiyati, Kommunal ob‘ektlarga kiradigan muassasalari, sartaroshxonalar, kiyimm kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlarini kimmyoviy vositalar bilan tozalash korxonalari va boshqalar, ob‘ektlarni aholi salomatligini himoya qilishdagi ahamiyati, ob‘ektlardan hosil bo‘ladigan chiqindilar, ularni tashqi muhitga ta‘siri, ularni aholi turar joylarida qurilishi sanitariya meyorlari, madaniy–oqartuv muassasalar, sport muassasalari. Kommunal xizmat ko‘rsatuvchi muassasalarni jixozlash, obodonlashtirish, loyixalashtirishga qo‘yiladigan sanitariya talablar. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatuvchi kompluks va maxsus korxonalar: maishiy xizmat ko‘rsatish uylari, atelelar, ustaxonalar, fotostudiyalar, sartaroshxona, hammom, kirxona, kiyimlarni kimyoviy qayta ishlash punktlari, kiyimlarni buyash muassasalari. Xommomning gigienik va epidemiyaga qarshi ahamiyati. Hammomni rejalashtirish. Cho‘milish baseyinlari va plyajlar suvi sifatiga qo‘yiladigan talab. Kirxona loyxalashtirishni o‘ziga xos xususiyatlari. Madaniy okartuv muassasalarni jixozlash, 17 obodonlashtirish va loyixalashtirishni o‘ziga xos xususiyatlari. Teatrlar, kinoteatrlar, sirk, konsert zallari, klublar, ko‘rgazma zali, kutubxonalar, oyli va o‘rta ta‘lim muassasalari. Sport muassasalarini jixozlash, to‘zilishi va loyxalashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari hamda jismoniy tarbiya va sport bilan shugunlashish uchun tashkil etilgan joylarning o‘ziga xos tomonlari. Aholi turar joylarini loyixalashtirish gigienasi Shahar hosil qiluvchi omillar. Aholi turar joy punktlari uchun ajratilgan er maydonini gigienik asoslash. Tabiiy – iqlimiy sharoitlarni gigienik baholash. Rayonni loyxalashtirishni gigienik ahamiyati. Mikrorayonnning texnik iktisodiy ko‘rsatkichlari (zichligi, qurilish sistemasi, ko‘kalamzorlashtirilishi) atrof muhitni yaxshilash va ximoya qilish chora tadbirlari. Kurort rayonlarini rejalashtirish. Aholi turar joylarini rejalashtirish uz oldiga bir qancha muhim gigienik masalalarni qo‘yadi bo‘lar: aholi turar joylari uchun sog‘lom muhitli xududni tanlash, to‘g‘ri funksional mintaqalashtirish, uni to‘g‘ri taqsimlash, muhim qurilish elementlarini joylashtirish. Shaxar rejasida ko‘chalar va ularning gigiepnik ahamiyati. Ko‘cha tarmog‘ini rejalashtirish tizimi. Shaxar ko‘chalari tavsifi. Ko‘chalarni ko‘kalamzorlashtirish. Shaxar ko‘chalari koplamalarining konstruksiyasi. Aholi turar joylarini mintaqalarga bo‘linishi Turar joy mintaqalarini funksional zonalari: ishlab chiqarish zonasi, turar joy zonasi, tashqi transport, shaxar oldi xududi, kommunal omborxona. Bundan tashqari ajratilgan xududni obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va sog‘lomlashtirishga qaratilgan injenerlik chora tadbirlarning belgilash. Optimal gigienik sharoitlar shu xudutda yashovchi aholi salomatligiga va uning maishiy sharoitlariga o‘zini ijobiy ta‘sirini ko‘rsatadi. Aholi turar joylarini rejalashtirish kommunal gigienaning mustaqil bo‘limi. Shaxarsozlik amaliyoti va nazariyasini rivojlanishi va loyixalashtirish gigienasi. Seliteb mintaqasini loyixalashtirishga urbanizatsiyani roli. Shaxarsozlikni rivojlanish tarixining gigienik masalalari. Shaxar xududining mintaqalashtirish. Seliteb mintaqa. Turar kvartallari. Bolalalar muassasalarini joylashtirilishi. Kvartal ichi xo‘jalik maydonlari. Yashash zichligi va kvartalning qurilish foizi. Madaniy maishiy muassasalarining joylashtirilishi. Shahar hududini ko‘kalamzorlashtirishni gigienik ahamiyati Turar joy kvartallarining ko‘kalamzorlashtirishi. Yashil o‘simliklarni xarorat radiatsion rejimga ta‘siri. Yashil o‘simliklar va havo namligi. Yashil o‘simliklarni shamol rejimiga ta‘siri. Yashil o‘simliklarni changdan va gazdan ximoya qilish xususiyatlari. Yashil o‘simliklarni shovqindan ximoya qilish xususiyati. Yashil o‘simliklarni insonning fiziologik funksiyalariga ta‘siri. Yashil o‘simliklarning tavsifi. Yashil o‘simliklarni shaxar rejasidagi joylashishi va me‘yorlari. Qishloq aholi turar joylarini o‘ziga xos tomonlari gigienik Qishloq aholi turar joy punktlarni qayta tamirlash ahamiyati. Qishloq poselkalarini tiplari. Ishlab chiqarish mintaqasini obodonlashtirish, rejalashtirish va joy tanlab olishga qo‘yiladigan gigiengik talablar. Qishloq aholi turar joy punktlarida yashash uchun ajratilgan xududni tashkillashtirish prinsiplari. Ko‘cha tarmog‘i turlarini tashkil qilish. Magistral ko‘chalarining asosiy toifalari va shaxar rejasida ko‘chalar holati. Er osti qurilmalari. Yashil o‘simliklarning gigienik ahamiyati. Qishloq aholi turar joy punktlarni rejalashtirishning gigienik ahamiyati. Qishloq aholi turar joy punktalarini funksional mintaqalashtirish. Qishloq aholi turar joy punktlarini obodonlashtirish. Aholini transport shovqinidan, mikrorayon ichki shovqinidan, avtotransportning zaharli gazlaridan ximoya qilish chora tadbirlari. Shaxarda shovqining asosiy manbalari. Shaxar shovqinlarini oldini olishga qaratilgan chora tadbirlar tizimi. Elektromagnit maydonining fizik tavsifi. Elektromagnit maydonlari va ularning tavsifi. Ularni inson organizimiga ta‘siri va ularni me‘yorlashtirish. Ximoya qilish chora tadbirlari. O‘simliklarni 18 ximoya qilish moddalarini ko‘llash va ishlab chiqarishga qo‘yiladigan gigienik talablar. Atmosfera havosini, suvni, tuproqni, pestitsidlar bilan ifloslanishdan sanitariya muxofaza qilish. O‘simliklarni kimyoviy va biologik ximoya qiluvchi moddalar, ularni qishloq xo‘jaligida ishlatilishi, tasnifi, gigienik ahamiyati. Amaliy mashg‘ulotlarning tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar va tavsiyalar Amaliy mashg‘ulotlarda talabalar atrof muhit ob‘ektlari (suv, tuproq, havo, fizik omillarni va x.o.) sanitariya holatini sanitariya topografik, sanitariya texnik va sanitariya epidemiologik tekshirishni va laboratoriya tekshiruv natijalarini interpretatsiya qilish yo‘li bilan gigienik baho berishni o‘rganadilar. Amaliy mashg‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari: 1. Talabalar amaliy mashg‘ulotlarda nazorat ostidagi ob‘ektlarni turini xisobga olgan xolda davlat sanitariya nazorati o‘tkazishni reglamentlovchi va qonuniy, direktiv xujjatlarni o‘rganadilar. 2. Gigienik baholash uchun markaziy suv ta‘minotida suv ta‘minoti tarmog‘ini sanitariya holati ustidan muntazam nazorat qilish usullarini; suv manbalarini tanlash va qiyosiy baholash usullari; sanitariya ximoya mintaqasida sanitariya tartibini saqlash ustidan nazorat o‘tkazish usulini; ichimlik suvini sifatini laboratoriya taxlilini; suvni sifatini organoleptik ko‘rsatkichlar orqali gigienik baholash; ichimlik suvini sanitariya bakteriologik taxlili (azot uchligini aniqlash, xloridlar, sulfatlar, oksidlanishi); sanitariya tekshiruvlari va laboratoriya taxlil (suv sinamalarini «o‘qish») natijalari orqali gigienik baholash. 3. Chiqindi suvlardan sinama olish usullari; tekshirishni o‘tkazish tartibi va natijalarini xisobga olish; chiqindi suv sinimalarini natijalarini «o‘qish» usulini; aholi punktlarini sanitariya tozalash chizmasini tashkil qilishning gigienik asoslari va baholash usuli. 4. Sanitariya ximoya mintaqasini chegaralarini PDVni xisobga olgan xolda aniqlash usuli; atmosfera havosini asoslanganlik darajasini aniqlash usuli. 5. Statsiotnar nazorat punkti ma‘lumotlar asosida gigienik baholashni o‘rganadilar, va «chang guli» va «gaz guli» chizmalarini tuzishni o‘rganadilar. 6. Ichimlik suvini sifatini nazorat qilish usulini; sanitariya ximoya mintaqasini chegaralarini aniqlaydilar: suv manbalarini va suv ta‘minoti qurilmalarini sanitariya nazorat usulini: suv manbalari va suv ta‘minoti qurilmalarini sanitariya – texnik, sanitariya- topografik, sanitariya- bakteriologik tekshiruvlarini; ichimlik suvini sifatini aniqlashni, organoleptik xususiyatlarini ko‘rsatkichlarini, kimyoviy tarafdan tarkibini, zarasizligini, epidemiologik, parazitologik va radiatsion xavfsizligini baholash, suvning sifatini yaxshilash usullari, 7. Sanoat chiqindi suvlarini tavsilotini, sanoat chiqindi suvlarini va ularni chetlatish sharoitlarini aniqlaydilar. 8. Suv havzalarini suvini va chiqindi suvlarini laboratoriya tekshiruvlarini; Ochiq suv manbalarini ifloslantiruvchilarni aniqlash va sanitariya tekshiruvlari o‘tkazish. 9. Loyixalar ekspertizasini, turar joy imoratlarini na‘munali loyixalarini ko‘rib chiqish va baholash, loyixalarni turlari, loyxalarni snitariya ekspertizasini o‘ziga xos tamonlari, uy joylarni umumjamoat binolarni, maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalarini loyxalarini reglamentlashtirish; 10. Xlorning optimal dozasini aniqlash, xlor oxagida faol xlorning foizlardagi miqdorini aniqlash: sanoat chiqindi suvlarini baholash va chetlatish sharoitlarini aniqlash. 11. Dare suvining organoleptik xususiyatlari (xidi, muallaq moddalar, xarorat, sulfatlar, xloridlar, quruq qoldiq va zaharli moddalar miqdori va umumsanitariya zararlilik ko‘rsatkichlari (BPK, erigan kislorod, RN) bo‘yicha chiqindi suvlarini suv havzalariga tushirishni xisob yo‘li bilan aniqlash. 12. Tuproqni tozalik darajasini aniqlash. Sanitariya ximoya mintaqasini tashkil etishni baholash. 19 13. Ma‘muriy xududdagi aholini kasallanishni xisobga olish va taxlil qilish, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlash va manbalarini yo‘qotish maqsadida profilaktik tadbirlar ishlab chiqish. 14. Ishlab chiqarish korxonalarini sanitariya holatini o‘rganilinadi, atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarini aniqlanadi, korxona atrofida atmosfera havosidan sinamalar olinadi, turar joy massivlari havosidan ham sinamalar olinib laboratoriya tekshiruvlari o‘tkazilib maxsus tarkibi o‘rganilinadi. 15. Madaniy ommaviy, sport tashkilotlari ob‘ektlari gigien baholanadi, rejalashtirilganligi, obodonlashtirilganligi va jixozlanganligini o‘ziga xos tomonlari o‘rganilinadi. 16. Davolash profilaktika muassasalarini bosh loyixasini gigienik baholash, somatik kasalxonalar rejalashtirilganligi, obodonlash-tirilganligi va jixozlanganligini o‘ziga xos tamonlari, bir urin uchun palatalardagi maydonlarni me‘yorlari, xar xil turdagi davolash profilaktika mutsassasalar loyixalari. 17. Yuqumlik kassaliklar kasalxonasini tug‘ruqxona, ruxiy va sil kasalliklar kasalxonasini rejalashtirilganligini, obodonlash-tirilganligini va jixozlanganligini o‘ziga xos tomonlari, boks, yarimboks va izolyator; 18. Aholi yashash joylarini funksional mintaqalariga bo‘linishini loyixasi, xududni funksional mintaqalarga bo‘linganligini bog‘lanishi, maydonini aloxida xar xil maqsaddagi mintaqalarga bo‘linganligi; mintaqalarni o‘zaro joylashishini gigienik baholash, 19. Mikronoxiyalarni va mavzelarni loyxalarini sanitariya bahosi, insolyatsiyani ta‘minlanganligi, xududni etarliligini aniqlash, aholi punktlarini rejalashtirishda suv ta‘minoti va kanalizatsiya tizimi, suv ta‘minoti manbalarini tanlash, suvni texnologik tayyorlash yo‘lini tanlash, kanalizatsiya tarmog‘i tizimi, chiqindi suvlarni xosil bo‘lishini xisoblash usullari, tozalash texnologiyasini tanlash, aholi yashash joylarini rejalashtirishda tozalash tizimini bosh loyixasini gigienik ekspertizasi. 20. Gaz energiya ta‘minoti, issiqlik ta‘minoti, aholi punktida laboratoriya ulchov asboblari yordamida fizik omillarini aniqlanadi. 21. Aholi punkti tuprog‘ida zaharlik kimyoviy moddalar qoldiqlarini laborator tekshiruv asboblari yordamida aniqlanadi. 22. DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ishini tashkil qilishi, rejalashtirishi, va xisob kitob xisobotlarini o‘ziga xos tamonlari o‘rganiladi. DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ish yuritish xujjatlari. Kommunal gigiena sohasidagi qonuniy xujjatlar. Ish rejalari, xisob kitob xujjatlari. 23. Nazorat ob‘ektlari qurilishi uchun er maydoni ajratilganligida katnashish. Nazorat ob‘ektlarini qurilishi, rekonstruksiyasi va kengayishi loyixalarini sanitariya ekspertizasi. 24. Loyixa materiallari ustidan sanitariya xulosasini berish. Kurish, qayta kurish, va kengaytirish davrlarida nazorat o‘tkazish. 25. Qurish rejasini asosan loyixa meteriallariga mos kelishini kurish ishlarini olib borilaetgan davrda nazorat qilish. Joriy sanitariya nazorati olib borishda vrachning xukuk va burchlari o‘rganiladi. 26. Ma‘muriy xududdagi nazorat ob‘ektlarni dislokatsiyasi. Suv ta‘minoti manbalarini, suv olish qurilmalarini, sanitariya ximoyasi mintaqasi ni, gidrotexnik qurilmalarni, suv tarmog‘ini sanitariya tekshiruvdan o‘tkazish o‘rganiladi. Shu ma‘muriy xududdagi suv havzalarini ifloslantiruvchi manbalarni mavzuli sanitariya tekshiruvlari. 27. Ifloslantiruvchi manbalarni aniqlash, ularni suv havzalariga, suv istemoliga va insonlar salomatligiga ta‘sir o‘rganilinadi. Tuproqni ifloslantiruvchi manbalarni mavzuli sanitariya tekshiruvlarini urgatish, laboratoriya instrumental tekshirishlarni ko‘llash bilan aholi yashash joylarini sanitariya tozalash tizimini baholash. 28. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba bo‘lgan ob‘ektlarni sanitariya tekshiruvlari. Sanoat sanitariya korxonalari chiqndilari bilan atmosfera havosini ifloslanish darajasini va xarakterini o‘rganadilar. 20 29. Davolash profilaktika va sog‘lomlashtirish tashkilotlari kompleks sanitariya tekshiruvlari; somatik kasalxonalar, poliklinikalar, dorixonalar. 30. Maslaxatxonalar, dispanserlar, dam olish uylari, panseonatlarni sanitariya tekshiruvlari. Etokxonalarni, mexmonxona, JEU, maxalla kumitalarini mavzuli sanitariya tekshiruvlari, sanitariya yashash sharoitlarini o‘rganish. 31. Tabiiy va sun‘iy yoritilganlik darajasini, shovqinni, ulchash yo‘li bilan gigienik baholash, xizmat ko‘rsatish tashkilotlari; hammom, kirxonalar, sartaroshxonalar, saunalar, kosmetika xonalar, tomoshagox va okartuv ob‘ektlari, kinoteatrlbar sanat saroylari, konsert zallari, kurgazmalar, sport fizkultura ob‘ektlarini tekshirish. 32. Stadionlar, sport zallar, so‘zish havzalari, bilard klublari; aloxida umumjamoa kommunal ob‘ektlarini sanitariya tekshiruvlari: avtovokzallar, shaxar avtokorxona shox bekatlari, kabirstonlar, machitlar, sanoat va maishiy chiqi ndilarini zararsizlantirish va utilizatsiya qilish joylarini axlatxonalarini sanitariya okartuv ishlarini usullarini o‘rganadilar. 33. Gigienik tarbiya, sog‘lom turmush tarzini urgatish va targib qilish, sanitariya byulletenlar chiqarish uchun ma‘lumotlar to‘plash ma‘ruza matinlari va aholi o‘rtasida, xizmat kiluvchilar orasida suxbat o‘tkazish, sanitariya teshiruv dalolatnomasini tuzish. Sanitariya pasportini tuzish va sog‘lomlashtiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish. 34. Talabalar ilmiy izlanish ishi uchun mavzu tanlash. Ish rejasini tuzish. Adabietlarni qisqacha sharxi. Nazorat mintaqasini tanlash. Laboratoriya o‘lchov asboblari yordamiyada tekshirish usullarini ko‘llash bilan atrof muhit ifloslantiruvchi etakchi omillarni asoslab berish. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor-o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda talabalar asosiy ma‘ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy masalalar echish orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, masalalar echish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi. Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar Kommunal gigiena fani bo‘yicha laboratoriya ishlari ko‘zda tutilmagan. Mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishini tayyorlashda fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish; tarqatma materiallar bo‘yicha ma‘ruzalar qismini o‘zlashtirish; avtomatlashtirilgan o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi tizimlar bilan ishlash; maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayonlar va texnologiyalarni o‘rganish; talabaning o‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularni chuqur o‘rganish; faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari; masofaviy (distansion) ta‘lim. Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari: 1. Kommunal gigiena fanini rivojlanishidagi vatandosh olimlarning xissalarini o‘rganish; 2. Atrof muhitni ximoyalash tizimi bo‘yicha ilmiy va amaliy xissalar va sifatli markazlashtirilgan ichimlik suv bilan ta‘minlash; 3. Suv ta‘minotining asosiy manbalari; 21 4. Suv manbalarini qiyosiy tavsifnomasi; 5. Sinama koagulyatsiya sxemasini tuzish; 6. Chora tadbirlar ishlab chiqish; ma‘muriy mintaqani tozalash chizmasini mustakil ravishda tuzish: 7. Qattiq maishitsy chiqindidan sanitariya tozalashning rejasini tuzish; 8. Ma‘muriy mintaqada rejalashtirish tadbirlarini gigienik ahamiyati va asoslanishi, qurilish tizimini gigienik baholash; 9. Ma‘muriy mintaqa mavzelarini qurilish tizimini gigienik baholash. 10. DSENM Kommunal gigiena bo‘limi ish rejasini tuzish 11. OSN bo‘yicha DSENM Kommunal gigiena bo‘limining ish rejasini tuzish, nazorat ostidagi ob‘ektlarni sanitariya tekshiruv dalolatnomasini to‘ldirish: 12. Atrof muhitni ifloslantiruvchi ma‘nbalarni mustaqil ravishda sanitariya tavsilotlarini tuzish 13. Mustaqil ravishda adabiyotlar asosida profilaktikaning yangi samarali usullari va yo‘llari bilan tanishish; 14. Internet tarmog‘idan adabiyotlarni yig‘ish va xulosa, takliflar tuzishda ulardan foydalanish; Dasturning informatsion-uslubiy ta‘minoti Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta‘limning zamonaviy usullari, pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llanilishi nazarda tutilgan. - barcha mavzular bo‘yicha ma‘ruza mashg‘ulotlarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentatsion va elektron didaktik texnologiyalarni; - fanning barcha bo‘limlariga tegishli mavzularida o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarda aqliy hujum, qora quti, o‘rgimchak ini, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo‘llash nazarda tutiladi. 22 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI KOMMUNAL VA MEXNAT GIGIENA KAFEDRASI Download 5.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|