Referati bajardi: Asilbek Solijonov Tekshirdi: B. Soliyev Mavzu: Tadqiqot tushunchasi,uning mohiyati va ahamiyati

Ilmiy tadqiqot mavzusiga bir qator talablar qo‘yiladi:

1. 
   Mavzu dolzarb bo‘lishi, hozirgi paytda hal etishni talab qilishi zarur. Fundamental tadqiqotlar bilan bog‘liq mavzular dolzarblik darajasini belgilash uchun hozircha tegishli mezonlar yo‘q. Shuning uchun, mazkur holda dolzarblikni yirik olim yoki ilmiy jamoa belgilaydi. Mavzuning amaliy tavsifiga kelsak, ularning dolzarbligi, qoidaga ko‘ra ishlab chiqarish muayyan tarmog‘ining rivojlanish va iqtisodiy samaradorlik talablariga ko‘ra belgilanadi.
   
2. 
   Mavzu yangi ilmiy masalani hal etishi va ilmiy yangilik tavsifiga ega bo‘lishi kerak.
   
3. 
   Ilmiy mavzuga qo‘yiladigan muhim talablar bo‘lib iqtisodiy samaradorlik va ahamiyatlilik hisoblanadi. Amaliy tadqiqotlar bilan bog‘liq mavzular tanlash bosqichida taxminiy belgilanadigan iqtisodiy samara berishi lozim. Fundamental tavsifdagi mavzuni tanlashda iqtisodiy samaradorlik mezoni ahamiyatlilik mezoniga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi.
   
4. 
   Mavzu ilmiy yo‘nalishiga mos bo‘lishi kerak. Bu ilmiy jamoa malakasi va vakolatidan eng to‘liq ravishda foydalanishga imkon beradi. Natijada ishlanmaning nazariy darajasi, sifati va iqtisodiy samarasi oshadi, tadqiqotning bajarilish muddati qisqaradi.
   
5. 
   Joriy etilish mavzuning muhim tavsifi bo‘lib hisoblanadi. Mavzuni ishlab chiquvchilar uni rejadagi muddatda tugatilish imkoniyatini belgilashlari va buyurtmachining ishlab chiqarish sharoitlariga joriy etilishini aniqlashlari kerak. Ular tegishli ishlab chiqarishni, uning hozirgi vaqtdagi va kelgusidagi talablarini yaxshi bilishlari lozim.
   

Mavzuni tanlash mamlakat va xorijiy adabiyot manbalarini, yaʼni hal qilinayotgan masalaga bag‘ishlangan. Diqqat bilan o‘rganib chiqish bilan qo‘shib olib boriladi. Bu velosipedni qayta kashf etmaslik uchun, shuningdek zamonaviy ilmiy-tadqiqotlar yo‘nalishini aniqlash uchun zarur.
Keyingi yillarda mavzuni tanlashda eksperiment baholash usuli keng qo‘llanilmoqda. Buning maʼnosi shundaki, rejalashtirilayotgan mavzu mutaxassis-ekspertlar tomonidan baholanadi. Har bir ekspert mavzularga qo‘yiladigan tegishli talablarni ballarda baholaydi (yuqorida qarang). Eng yuqori ball usuli oddiy hisoblanadi – bunda eng ko‘p ball to‘plagan mavzu maqbul hisoblanadi.
Fanning mavjudligi va rivojlanishining shakli ilmiy tadqiqotdir. San'atda. Rossiya Federatsiyasining 1996 yil 23 avgustdagi "Fan va davlat ilmiy-texnik siyosati to'g'risida" Federal qonunining 2-moddasida quyidagi ta'rif berilgan: ilmiy (tadqiqot) faoliyati – yangi bilimlarni olish va qo'llashga qaratilgan faoliyatdir. Umuman olganda, ilmiy tadqiqot deganda, odatda, ob'ekt, jarayon yoki hodisani, ularning tuzilishi va munosabatlarini har tomonlama o'rganishga, shuningdek, inson uchun foydali natijalarni olish va amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Har qanday ilmiy tadqiqot tadqiqot sohasini belgilaydigan o'z predmeti va ob'ektiga ega bo'lishi kerak. ob'ekt ilmiy tadqiqot moddiy yoki ideal tizim, va kabi Mavzu ehtimol bu tizimning tuzilishi, uning elementlarining o'zaro ta'siri va rivojlanishi qonuniyatlari va boshqalar. Ilmiy tadqiqot maqsadga muvofiqdir, shuning uchun har bir tadqiqotchi o'z tadqiqotining maqsadini aniq shakllantirishi kerak. Ilmiy tadqiqotning maqsadi tadqiqot ishining taxminiy natijasidir. Bu fanda ishlab chiqilgan bilish tamoyillari va usullaridan foydalangan holda jarayon yoki hodisa, aloqalar va munosabatlarni har tomonlama o'rganish, shuningdek, inson uchun foydali natijalarni olish va amaliyotga tatbiq etish bo'lishi mumkin. Ilmiy tadqiqotlar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Moliyaviy manba bo'yicha farqlashilmiy tadqiqot byudjeti,iqtisodiy shartnomalarva moliyalashtirilmagan.Byudjet tadqiqotlari Rossiya Federatsiyasi byudjeti yoki Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlarining byudjetlari hisobidan moliyalashtiriladi. Shartnomaviy tadqiqotlar xo'jalik shartnomalari bo'yicha buyurtmachi tashkilotlar tomonidan moliyalashtiriladi. Olimning tashabbusi, o‘qituvchining individual rejasi bilan mablag‘siz ilmiy tadqiqotlar olib borilishi mumkin. Fan bo'yicha normativ hujjatlarda ilmiy tadqiqot quyidagilarga bo'linadi mo'ljallangan maqsad ustida asosiy,
qo'llaniladi.
1996 yil 23 avgustdagi "Fan va davlat ilmiy-texnik siyosati to'g'risida" Federal qonuni fundamental va amaliy ilmiy tadqiqotlar tushunchalarini belgilaydi. Asosiy ilmiy tadqiqotlar - bu inson, jamiyat, tabiiy muhit tuzilishi, faoliyati va rivojlanishining asosiy qonuniyatlari haqida yangi bilim olishga qaratilgan eksperimental yoki nazariy faoliyat. Masalan, qonun ustuvorligini shakllantirish va faoliyat ko'rsatish qonuniyatlari yoki jahon, mintaqaviy va Rossiya iqtisodiy tendentsiyalari bo'yicha tadqiqotlar fundamental bo'lganlar soniga bog'liq bo'lishi mumkin. Amaliy tadqiqotlar - bular birinchi navbatda amaliy maqsadlarga erishish va aniq muammolarni hal qilish uchun yangi bilimlarni qo'llashga qaratilgan tadqiqotlardir. Boshqacha aytganda, ular foydalanish muammolarini hal qilishga qaratilgan ilmiy bilim fundamental tadqiqotlar natijasida, odamlarning amaliy faoliyatida olingan. Masalan, qo'llanilganda investitsiya loyihalarini baholash metodologiyasi bo'yicha ishlarni ularning turlariga qarab yoki marketing tadqiqotlari bilan bog'liq ishlarni ko'rib chiqish mumkin. qidiruv tizimlari mavzu ustida ishlash istiqbollarini aniqlash, ilmiy muammolarni hal qilish yo'llarini topishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar deb ataladi. Rivojlanish aniq fundamental va amaliy tadqiqotlar natijalarini amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan tadqiqot deyiladi. Muddati bo'yicha ilmiy tadqiqotlarni ajratish mumkin
Uzoq muddat,
qisqa muddatga
va ekspress tadqiqot.
Tadqiqotning shakllari va usullariga qarab, ayrim mualliflar eksperimental, metodik, tavsifiy, eksperimental-tahliliy, tarixiy-biografik tadqiqot va aralash tipdagi tadqiqotlarni ajratadilar. Bilimlar nazariyasida mavjud tadqiqotning ikki darajasi : nazariy va empirik. Nazariy daraja tadqiqot bilishning mantiqiy usullarining ustunligi bilan tavsiflanadi. Bu darajada mantiqiy tushunchalar, xulosalar, qonunlar va boshqa fikrlash shakllari yordamida olingan faktlar tekshiriladi, qayta ishlanadi. Bu yerda o'rganilayotgan ob'ektlar aqliy tahlil qilinadi, umumlashtiriladi, ularning mohiyati, ichki aloqalari, rivojlanish qonuniyatlari tushuniladi. Bu darajada hissiy bilish (empirizm) mavjud bo'lishi mumkin, lekin u bo'ysunadi. Nazariy bilimning tarkibiy qismlari muammo, gipoteza va nazariyadir. Muammo yechish usullari noma’lum yoki to‘liq ma’lum bo‘lmagan murakkab nazariy yoki amaliy muammodir. Rivojlanmagan muammolarni (oldindan muammolar) va rivojlanganlarni farqlang. Rivojlanmagan muammolar quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: 1) ular ma'lum bir nazariya, konsepsiya asosida vujudga kelgan; 2) bu qiyin, nostandart vazifalar; 3) ularning yechimi bilishda yuzaga kelgan ziddiyatni bartaraf etishga qaratilgan; 4) muammoni hal qilish yo'llari ma'lum emas. Rivojlangan muammolar ularni hal qilish bo'yicha ko'proq yoki kamroq aniq ko'rsatkichlarga ega. Gipoteza ma'lum bir ta'sirni keltirib chiqaradigan sabab, o'rganilayotgan ob'ektlarning tuzilishi va strukturaviy elementlarning ichki va tashqi aloqalarining tabiati haqida tekshirish va isbotlashni talab qiladigan taxmin mavjud. Ilmiy gipoteza quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1) dolzarblik, ya'ni. u tayanadigan faktlarga tegishliligi; 2) empirik sinovdan o'tish, kuzatish yoki eksperimental ma'lumotlar bilan solishtirish (tekshirib bo'lmaydigan farazlar bundan mustasno); 3) mavjud ilmiy bilimlar bilan muvofiqligi; 4) tushuntirish kuchiga ega, ya'ni. gipotezadan ma'lum miqdordagi faktlar, oqibatlar, uni tasdiqlovchi kelib chiqishi kerak. Eng ko'p faktlar kelib chiqadigan gipoteza ko'proq tushuntirish kuchiga ega bo'ladi; 5) oddiylik, ya'ni. unda hech qanday o'zboshimchalik bilan taxminlar, sub'ektiv to'planishlar bo'lmasligi kerak. Ta'riflovchi, tushuntiruvchi va bashorat qiluvchi farazlar mavjud. Ta'riflovchi gipoteza - ob'ektlarning muhim xususiyatlari, o'rganilayotgan ob'ektning alohida elementlari o'rtasidagi munosabatlarning tabiati haqidagi taxmin. Izohlovchi gipoteza sabab-oqibat munosabatlari haqidagi farazdir. Bashoratli gipoteza - tadqiqot ob'ektining rivojlanish tendentsiyalari va qonuniyatlari haqidagi taxmin. Nazariya mantiqiy tashkil etilgan bilim, voqelikning ma'lum bir sohasini adekvat va yaxlit aks ettiruvchi bilimlarning kontseptual tizimi. U quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Nazariya ratsional aqliy faoliyat shakllaridan biridir. 2. Nazariya ishonchli bilimlarning yaxlit tizimidir. 3. U nafaqat faktlarning umumiyligini tavsiflaydi, balki ularni tushuntiradi, ya'ni. hodisa va jarayonlarning kelib chiqishi va rivojlanishini, ularning ichki va tashqi aloqalarini, sabab va boshqa bog'liqliklarini va hokazolarni ochib beradi. 4. Nazariyada keltirilgan barcha qoida va xulosalar asosli va isbotlangan. Nazariyalar o‘rganilayotgan mavzuga ko‘ra tasniflanadi. Shu asosda ijtimoiy, matematik, fizik, kimyoviy, psixologik, iqtisodiy va boshqa nazariyalar ajratiladi. Nazariyalarning boshqa tasniflari ham mavjud. Fanning zamonaviy metodologiyasida nazariyaning quyidagi tarkibiy elementlari ajratiladi: 1) dastlabki asoslar (tushunchalar, qonunlar, aksiomalar, tamoyillar va boshqalar); 2) ideallashtirilgan ob'ekt, ya'ni. voqelikning qaysidir qismining nazariy modeli, o‘rganilayotgan hodisa va narsalarning muhim xossalari va munosabatlari; 3) nazariya mantig’i – isbotlashning ma’lum qoidalari va usullari majmui; 4) falsafiy qarashlar va ijtimoiy qadriyatlar; 5) ushbu nazariyadan kelib chiqadigan qonunlar va qoidalar to'plami. Nazariyaning strukturasini tushunchalar, hukmlar, qonunlar, ilmiy pozitsiyalar, ta'limotlar, g'oyalar va boshqa elementlar tashkil qiladi. tushuncha- bu ob'ektlar yoki hodisalarning ma'lum bir to'plamining muhim va zaruriy xususiyatlarini aks ettiruvchi fikr. Turkum- predmet va hodisalarning eng muhim xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi umumiy, fundamental tushuncha. Kategoriyalar falsafiy, umumiy ilmiy va ma'lum bir fan sohasi bilan bog'liq. Huquq fanlaridagi kategoriyalarga misollar: huquq, huquqbuzarlik, yuridik javobgarlik, davlat, siyosiy tizim, jinoyat. ^ Ilmiy atama fanda qoʻllaniladigan tushunchani bildiruvchi soʻz yoki soʻz birikmasidir. Muayyan fanda qo'llaniladigan tushunchalar (terminlar) majmui uni tashkil qiladi kontseptual apparat. Hukm biror narsani tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi fikrdir. Prinsip yetakchi g‘oya, nazariyaning asosiy boshlang‘ich nuqtasidir. Printsiplar nazariy va metodologikdir. Shu bilan birga, dialektik materializmning metodologik tamoyillarini hisobga olmaslik mumkin emas: voqelikka obyektiv voqelik sifatida qarash; o'rganilayotgan ob'ektning muhim belgilarini ikkinchi darajali belgilaridan farqlay olish; ob'ektlar va hodisalarni uzluksiz o'zgarishda ko'rib chiqish va hokazo. Aksioma- bu dastlabki, isbotlab bo'lmaydigan va belgilangan qoidalarga muvofiq boshqa qoidalar kelib chiqadigan qoidadir. Masalan, hozirgi vaqtda qonunda ko'rsatilmagan jinoyat mavjud emasligi, qonunni bilmaslik uni buzganlik uchun javobgarlikdan ozod etmaydi, ayblanuvchi isbotlashga majbur emas, degan gaplarni aksiomatik deb e'tirof etish zarur. uning aybsizligi. Qonun- bu hodisalar, jarayonlar o'rtasidagi ob'ektiv, muhim, ichki, zaruriy va barqaror bog'liqlik. Qonunlarni turli asoslarga ko'ra tasniflash mumkin. Demak, voqelikning asosiy sohalariga ko‘ra tabiat, jamiyat, tafakkur va bilish qonuniyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin; harakat doirasiga ko'ra - universal, umumiy va xususiy. muntazamlik- bu: 1) ko'p qonunlar harakatining yig'indisi; 2) har biri alohida qonunni tashkil etuvchi muhim, zaruriy umumiy bo'g'inlar tizimi. Demak, jahon miqyosida jinoyatchilik harakatining muayyan qonuniyatlari mavjud: 1) uning mutlaq va nisbiy o‘sishi; 2) unga nisbatan ijtimoiy nazoratning kechikishi. Lavozim- ilmiy bayon, tuzilgan fikr. Ilmiy pozitsiyaga misol qilib, qonun ustuvorligi uchta elementdan: farazlar, dispozitsiyalar va sanktsiyalardan iborat bo'lishi mumkin. ^ Fikr bu: 1) hodisa yoki hodisani yangi intuitiv tushuntirish; 2) nazariyadagi belgilovchi asosiy pozitsiya. Kontseptsiya ilmiy g‘oya (ilmiy g‘oyalar) bilan birlashtirilgan nazariy qarashlar tizimidir. Nazariy tushunchalar ko‘pgina huquqiy normalar va institutlarning mavjudligi va mazmunini belgilaydi. Tadqiqotning empirik darajasi hissiy bilishning (tashqi olamni hislar orqali o'rganish) ustunligi bilan tavsiflanadi. Bu darajada nazariy bilim shakllari mavjud, lekin subordinatsiyali ahamiyatga ega. Tadqiqotning empirik va nazariy darajalarining oʻzaro taʼsiri shundan iboratki: 1) faktlar yigʻindisi nazariya yoki gipotezaning amaliy asosini tashkil qiladi; 2) faktlar nazariyani tasdiqlashi yoki rad etishi mumkin; 3) ilmiy fakt doimo nazariya bilan singib ketadi, chunki uni tushunchalar tizimisiz shakllantirish, nazariy g‘oyalarsiz talqin qilish mumkin emas; 4) zamonaviy fanda empirik tadqiqotlar oldindan belgilab qo'yilgan, nazariya tomonidan boshqariladi. Tadqiqotning empirik darajasining strukturasi faktlar, empirik umumlashmalar va qonuniyatlardan (bog'liqlardan) iborat. tushunchasi " haqiqat“ bir necha maʼnoda qoʻllaniladi: 1) obyektiv hodisa, obʼyektiv voqelik (voqelik fakti) yoki ong va bilish sohasi (ong fakti) bilan bogʻliq boʻlgan natija; 2) ishonchliligi isbotlangan har qanday hodisa, hodisa haqidagi bilim (haqiqat); 3) kuzatish va tajribalar jarayonida olingan bilimlarni mustahkamlovchi jumla. ^ Empirik umumlashtirish muayyan ilmiy faktlar tizimidir. Masalan, ma'lum toifadagi jinoyat ishlarini o'rganish va tergov va sud amaliyotini umumlashtirish natijasida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish va aybdorlarga jinoiy jazo tayinlashda sudlar tomonidan yo'l qo'yilgan tipik xatolarni aniqlash mumkin. ^ Empirik qonunlar hodisalardagi muntazamlikni, kuzatilayotgan hodisalar orasidagi munosabatlardagi barqarorlikni aks ettiradi. Bu qonunlar nazariy bilim emas. Haqiqatning muhim aloqalarini ochib beruvchi nazariy qonunlardan farqli o'laroq, empirik qonunlar bog'liqliklarning yanada yuzaki darajasini aks ettiradi Ilmiy tadqiqot muvaffaqiyati uchun uni to'g'ri tashkil etish, rejalashtirish va ma'lum bir ketma-ketlikda olib borish kerak. Ushbu rejalar va harakatlar ketma-ketligi ilmiy tadqiqot turi, ob'ekti va maqsadlariga bog'liq. Shunday qilib, agar u texnik mavzularda amalga oshirilsa, unda birinchi navbatda asosiy rejalashtirish hujjati - texnik-iqtisodiy asoslash ishlab chiqiladi, so'ngra nazariy va eksperimental tadqiqotlar o'tkaziladi, ilmiy-texnik hisobot tuziladi va ish natijalari ko'rsatiladi. ishlab chiqarishga joriy qilinadi. Ijtimoiy-huquqiy tadqiqotlar besh bosqichdan iborat: 1) dasturni tayyorlash; 2) sotsiologik kuzatish (empirik ma'lumotlarni to'plash); 3) olingan ma'lumotlarni qayta ishlash va umumlashtirish; 4) ma'lumotlarni ilmiy tahlil qilish va tushuntirish; 5) natijalarni taqdim etish. Talabalarning iqtisodiy mavzulardagi ishlariga kelsak, ularni amalga oshirishning quyidagi ketma-ket bosqichlarini ko'rsatish mumkin: 1) tayyorgarlik; 2) nazariy va empirik tadqiqotlar olib borish; 3) qo‘lyozma va uning dizayni ustida ishlash; 4) ilmiy tadqiqot natijalarini amalga oshirish. Avval tadqiqot ishining har bir bosqichining umumiy tavsifini berish, so'ngra ularning mavjud bo'lganlarini batafsilroq ko'rib chiqish kerak. katta ahamiyatga ega talabalar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borish. ^ Tayyorgarlik (birinchi) bosqich o'z ichiga oladi: mavzu tanlash; bu borada tadqiqot olib borish zarurligini asoslash; gipotezalarni, tadqiqotning maqsad va vazifalarini aniqlash; ilmiy tadqiqot rejasi yoki dasturini ishlab chiqish; tadqiqot vositalarini (asboblarini) tayyorlash. Birinchidan, ilmiy tadqiqot mavzusi shakllantiriladi va uning rivojlanish sabablari asoslanadi. Adabiyotlar va oldingi tadqiqotlar materiallari bilan oldindan tanishish orqali mavzu masalalari qay darajada o'rganilganligi va qanday natijalarga erishilganligi aniq bo'ladi. Javoblari umuman yo'q yoki ular etarli bo'lmagan savollarga alohida e'tibor qaratish lozim. Normativ-huquqiy hujjatlar, mahalliy va xorijiy adabiyotlar ro'yxati, dissertatsiya tadqiqotini yozishda - dissertatsiya mavzulari ro'yxati tuziladi va agar dissertatsiya matnini to'liq ko'rish imkoni bo'lmasa, ba'zi hollarda tezislarni o'rganish bilan cheklanib qolish mumkin. dissertatsiyalar. Tadqiqot metodologiyasi ishlab chiqilmoqda. Tadqiqot vositalari anketalar, anketalar, intervyu shakllari, kuzatish dasturlari va boshqalar shaklida tayyorlanmoqda. GOST 15.101-98 ga muvofiq tadqiqotni amalga oshirish jarayoni haqida batafsil ma'lumot A ilovasida keltirilgan. Tekshirish uchun uchuvchi tadqiqotlar o'tkazilishi mumkin. ularning muvofiqligi. ^ Izlanish (ikkinchi) bosqich mavzu bo'yicha adabiyotlarni, statistik ma'lumotlar va arxiv materiallarini tizimli o'rganishdan iborat; nazariy va empirik tadqiqotlar olib borish, jumladan, ijtimoiy-iqtisodiy va statistik ma'lumotlar, dala amaliyoti materiallari; olingan ma'lumotlarni qayta ishlash, umumlashtirish va tahlil qilish; yangi ilmiy faktlarni tushuntirish, argumentlar va qoidalarni shakllantirish, xulosalar va amaliy tavsiyalar va takliflar. ^ Uchinchi bosqich quyidagilarni o'z ichiga oladi: ishning tarkibini (konstruktsiyasini, ichki tuzilishini) aniqlash; boblar va paragraflar sarlavhasini, sarlavhalarini aniqlashtirish; qo'lyozma loyihasini tayyorlash va uni tahrirlash; matn dizayni, shu jumladan havolalar va ilovalar ro'yxati. ^ To'rtinchi bosqich tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish va amalga oshirilgan ishlanmalarni muallif tomonidan qo'llab-quvvatlashdan iborat. Ilmiy tadqiqot har doim ham shu bosqichda tugamaydi, lekin ba'zida talabalarning ilmiy ishlari (masalan, dissertatsiyalar) va dissertatsiya tadqiqotining natijalari davlat organlarining amaliy faoliyatiga va o'quv jarayoniga joriy etish uchun tavsiya etiladi. Bu ob'ektiv voqelikni bilishning bir usuli. Usul - bu harakatlar, texnikalar, operatsiyalarning ma'lum bir ketma-ketligi. O'rganilayotgan ob'ektlarning mazmuniga ko'ra tabiatshunoslik usullari va ijtimoiy-gumanitar tadqiqot usullari farqlanadi. Tadqiqot usullari fan sohalari bo'yicha tasniflanadi: matematik, biologik, tibbiy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqalar. Bilim darajasiga qarab empirik, nazariy va metanazariy darajali usullar mavjud. TO empirik darajadagi usullar kiradi
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning maqsadli faoliyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat vositalaridan iboratdir. Insonning maqsadli ilmiy faoliyati tadqiqot obyekti haqida (bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha) mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan (o‘lchov, hisoblash texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi. Ilmiy mehnat predmeti tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar, elektrlashtirilgan qurilmalar, mashina va mexanizmlar), jarayonlar (texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar elementlari va h.k.lar) kiradi. Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish bilan bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga (qamroviga) qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi. Fundamental tadqiqotlar prinsipial yangi bilimlarni (yaratish) barpo etish va oldinda mavjud bilimlar sistemasini rivojlantirishga qaratiladi va undan maqsad tabiatning yangi qonunlarini yaratish (kashf etish) voqeliklar orasidagi bog‘liqliklarni ochib berish va yangi nazoratlar yaratishdir. (Masalan, elektromagnit maydon nazariyasi agroinjeneriyada resurslar tejamkorligi ilmiy – metodologiyasini yaratish, energiyani muhitda harakatlanishi qonunini va h.k.lar)
Ishlanmalar yoki loyiha-konstruktorlik ishlari (LKI) amaliy tadqiqotlar natijalarini (masalan texnika sohasida) texnik yechimlarni (mashina, qurilma, material, mahsulot) ishlab chiqarish texnologiyalarini tajriba nusxalarini yaratish va sinab ko‘rish, yangiliklarni takomillashtirishda foydalanishga qaratilgan ilmiy tadqiqotning yakuniy qismidir. (Masalan, elektr maydoni yordamida urug‘lik donlarni saralash texnologiyasini amalga oshiriuvchi texnik qurilmani yaratish). 2.1-rasmda keltirilgan sxemada loyihalash va o‘zlashtirish bosqichlari bir vaqtning o‘zida fan va texnika sohalariga tegishli hisoblanadi. Shuningdek, fundamental tadqiqotlar va ishlab chiqarish oralig‘ida o‘zaro bog‘langan bosqichlar: amaliy tadqiqotlar – ishlanma – loyiha joylashgan. Ilmiy tadqiqotlar strukturasi. Ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) – obyektiv borliqni, qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari orasida bog‘liqlikni anglab yetish – bilish jarayonidir.
Bilish – ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) yordamida amalga oshiriladigan bilmaslikdan bilimga, chala yoki noaniq bilimlardan to‘laroq va aniq bilimlarga inson onggi va tafakkuri yo‘naltirilgan murakkab jarayondir. Ilmiy tadqiqotlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi va texnika yo‘nalishida ko‘pgina holatlarda monand ketma-ketlikda tashkil etiladi. Ilmiy tadqiqotlar olib borishni har bir bosqichida ilmiy muammoni (masalani) umumiy yechimi bilan bog‘liq ilmiy izlanishlar olib boriladi. Ilmiy tadqiqotning birinchi bosqichida nafaqat tadqiqot olib boriladigan muammo yoki masala shakllantiriladi, balki ishning muvaffaqiyatli yakuni ko‘p tomonlama bog‘liq bo‘lgan ilmiy tadqiqot vazifalari ham aniq shakllantiriladi. Ilmiy muammoni (masalani) shakllantirishga tadqiqot olib borilayotgan muammo yoki masalaga o‘xshash masalalarning yechimlarini texnik va nazariy usullari va vositalari, hamda turdosh sohalardagi tadqiqot natijalari haqida ma’lumotlar yig‘ish va tahlil etish kabi muhim ilmlar kiradi.
Ilmiy muammoni (masalani) yechishning birlamchi gipotezasini ilgari surish va asoslash aksariyat hollarda ilmiy tadqiqotning birinchi bosqichida belgilangan ilmiy masalalar va tadqiqot mavzusiga oid to‘plangan axborotlarning tahlili asosida shakllantiriladi. Muammoni yoki ilmiy masalani yechishga erishish bo‘yicha shakllantirilgan bir necha birlamchi gipotezalar orasida eng maqbuli tanlab olinadi. Birlamchi ilmiy gipotezani ishonchliligini aniqlash maqsadida ayrim hollarda birlamchi ekspertiza, ya’ni tajribalar o‘tkazish zaruriyati ham tug‘iladi. Ilmiy tadqiqotlarning nazariy izlanishlar bosqichida fundamental fanlardan olingan qonuniyatlarning tadqiqot obyektiga bog‘lab analiz va sintez qilish va shuningdek, matematik apparatlardan, nazariy elektrotexnika va boshqa nazariy bilimlardan foydalanib hozirgacha ma’lum bo‘lmagan yangi qonuniyatlarni ochishga erishish ko‘zda tutiladi. Nazariy tadqiqot qabul qilingan ilmiy gipotezani analitik rivojlantiradi va tadqiqot olib borilayotgan ilmiy muammoning nazariyasini yaratilishiga olib kelishi kerak. Boshqacha aytganda bilimlar tizimini tadqiqot olib borilayotgan muammo doirasida ilmiy umumlashtirishdir. Yaratilgan ushbu nazariya izlanishlar olib borilayotgan muammoga oid voqelik va faktlarni oldindan belgilab va tushintirib bera olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Tadqiqot natijalariga yakun yasash, olingan natijalar tadqiqot maqsadi va vazifalariga to‘la javob berishi hamda umumiy xulosa va tavsiyalarni shakllantirishi ilmiy izlanishning yakuniy bosqich vazifalariga kiradi. Texnika sohasida, jumladan, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish va boshqarish sohasida tadqiqotlar natijalarini o‘zlashtirish (amalda tadbiq etish) bosqichi ham ko‘zda tutiladi. Bunda tadqiqot natijalarini yoki texnologik va konstruktorlik ishlanmalarini iste’molchiga yetkazish ishlari amalga oshiriladi. Ilmiy tadqiqot turlari muayyan bir ketma-ketlikda bosqichma-bosqich amalga oshiriladi
Bu Fan yangi bilimlarni yaratish, o‘zlashtirish va yangi usullar hamda masalalarni yechishga maqsadli yo‘naltirilgan inson faoliyatini qamrab oluvchi murakkab ijtimoiy jamoaviy voqelikdir. Fan bilimlarning oddiy algebraik yig‘indisi (to‘plami) emas, balki tartibga solingan, tizimlashtirilgan majmuidir. Boshqacha aytganda fan – bilimlar tizimidar. Fanga insonning moddiy dunyo va jamiyat haqidagi bilimlarini kengaytirishga (boyitishga) yo‘naltirilgan intelektual faoliyati, deb ham qarash mumkin. Borliqni (voqelikni) chuqur anglab yetish va amalda qo‘llash ikkita asosiy funksiyalardir. Boshqacha aytganda, fanni oldingi to‘plangan bilimlar tizimi, ya’ni obyektiv borliqni o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiluvchi axborot tizimi va anglab yetilgan qonuniyatlarni amalda qo‘llash sistemasi (tizimi) deb qarash mumkin. Fanning ushbu funksiyalari fanni obyektiv borliqni anglashimizga xizmat qiluvchi, avvalgi to‘plangan bilimlar va axborotlar va anglab yetilgan qonuniyatlarni hayotga tadbiqi tizimi sifatida qarashimizga imkon beradi. Fanni rivojlanishi – borliqni anglashni davom ettirish va uni hayotga tadbiq etishda foydalaniladigan ilmiy asoslangan yechimlarni (bilimlarni) yaratishga, o‘zlashtirishga tizimlashtirishga yo‘naltirilgan inson faoliyatidir. Fanni rivojlanishi maxsus ilmiy, o‘quv muassasalarda, ularning bo‘linmalarida (kafedra, laboratoriya va h.k.)ilmiy-ijodiy guruhlarda konstruktorlik va loyiha tashkilotlarida amalga oshiriladi. Fan bu o‘zining tarkibida tabiatning obyektiv qonunlari haqida doimiy rivojlanishdagi ilmiy bilimlar tizimi, ushbu tizimni yaratish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan odamlarning ilmiy faoliyati, jamiyat va insoniyat ongi va ilmiy faoliyat yuritishni ta’minlovchi tashkilotlarni mujassamlashtirilgan yaxlit ijtimoiy tizimni ifodalaydi. Fanning tarkibiy qismi, ta’rifi va tavsifi hamda muhim belgilari uning tizimi xarakteristikasini tashkil etadi (ifodalaydi). Fanning tarkibiy qismi quyidagi uchta asosiy yo‘nalishda aks ettiriladi: ilmiy bilimlar tizimi, ilmiy faoliyat va ilmiy muassasa. Ilmiy bilimlar tizimi quyidagi belgilarga ega bo‘lishi kerak: hammabopligi, ilmiy dalillarning haqiqiyligi (tekshirilganligi), voqeliklarni amalga oshira olinishligi, bilimlar tizimini turg‘unligi (barhayotliligi). Ilmiy bilimlar tizimi quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) bilim tarmoqlari bo‘yicha: tabiiy fanlar, texnik fanlar, jamiyat fanlari; b) ilmiy fanlar bo‘yicha: matematika, fizika, kimyo, astronomiya, energetika va h.k.;
d) ilmiy faoliyat natijasi: nashr etish (kitob, maqola) mualliflik guvohnomasi, patent, konstruktorlik ishlama va h.k. Ilmiy faoliyat natijasi quyidagi asosiy belgilari bilan ifodalanuvchi yangi ilmiy bilimlarni olishga, o‘zlashtirishga qayta ishlashga va sistemaga tushirishga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat (ilmiy ish yoki ilmiy mehnat): – yangiligi va haqiqiyligi, ehtimollik xarakteri va tavakkalligi (risk), ilmiy natijalarni ishonchliligi va isbotlanishliligi. Ilmiy faoliyat quyidagicha klassifikatsiyalanadi: a) maqsadi bo‘yicha: nazariyani rivojlantirish, yangi texnika va texnologiya yaratish, mavjud texnika va texnologiyalarni takomillashtirish; b) ilmiy ish turlari bo‘yicha: fundamental, amaliy tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar; d) ilmiy tadqiqot ishi ko‘lami bo‘yicha: fandagi biror yo‘nalish, ilmiy muammo, ilmiy mavzu; e) tadqiqot uslubi bo‘yicha: nazorat, eksperimental va aralash tadqiqotlar; Ilmiy muassasa ilmiy xodimlar, ilmiy faoliyat yuritish vositalari (ilmiy uskuna, qurilma, pribor va h.k.), ma’lumot materiallari, ilmiy faoliyat obyekti va ilmiy faoliyat yuritish uchun kerakli shart-sharoitlarga ega bo‘lishi kerak. Fan har bir mamlakat iqtisodiyotini va jamiyat taraqqiyotini negizi hisoblanuvchi ilmiy texnik taraqqiyot rivojlanishini ta’minlovchi intellektual boylik (kuch) hisoblanadi. Uzoq o‘tmishda yashab ijod qilgan ajdodlarimiz jahon sivilizatsiyasiga, fanning rivojlanishiga katta hissalarini qo‘shganliklarini yodimizda doimo saqlashimiz kerak. Qadim Turkiston eli o‘zining buyuk siymolari va ko‘p qirrali ijodi bilan fanning rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz bilan haqli ravishda faxrlansak arziydi. Dunyoda ilk bor uchta akademiyaning Turkistonda – Markaziy Osiyo tuprog‘ida tashkil etilishi buning yorqin isbotidir. Xorazmda Ma’mun akademiyasining faoliyat ko‘rsatgani, Kamoliddin Behzod rahnomolik qilgan tasviriy san’at akademiyasi, koinot sirlarini ilk bor yuqori aniqlikda tasvirlay olgan Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi va boshqa ilm-fan sirlarini ochib bergan ko‘plab buyuk siymolarni sanab o‘tish mumkin. Bizga Nyuton nomi bilan atalib o‘rgatilgan matematikadagi sonlar binomi aslida bobomiz Al Xorazmiy qalamiga mansub ekan. Beruniy bobomiz texnika sohasida o‘z davrining yirik olimi hisoblangan. Al Farg‘oniy kashf etgan, gidravlika qonunlariga asoslangan, suvni yuqoriga ko‘tarib berish va uning sathini o‘lchash pribori bugungi kunda ham Nil daryosida suv sathini kuzatib borishda yuqori aniqlikdagi o‘lchov asboblardan biri bo‘lib xizmat qilib kelmoqda.
Muayyan savolning yechimining to'g'riligi haqida bahslashar ekan, odam o'z so'ziga qanchalik ko'p ahamiyat beradi, u javobga qanday kelganini yaxshiroq tushuntira oladi. Bu shuni anglatadiki, ma'lum bo'lgan ilmiy tadqiqot faoliyatini to'g'ri manipulyatsiya qilish o'z maqsadingizga erishishga imkon beradi, shu bilan birga boshqalarning ko'zida nafaqat muammoni hal qilishga qodir, balki ishlashga qodir inson qiyofasini yaratadi. unga eng samarali yondashuvlardan foydalangan holda.
Gap haqida gapiradigan bo'lsak, quyidagi turlar ajralib turadi:

• 
  uslubiy;
  
• 
  ilmiy uslubiy;
  
• 
  ilmiy tadqiqot.