Referati bajaruvchi: To’rayev Shuhrat Toirovich Ilmiy raxbar: Jizzax-2023

Б  lg
J<sub>l

J0</sub> (5.1)

bu yerda J_j - tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J₀ - tovush bosimining etalon kiymati, 2x10^-5 Pa.
Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan, ya’ni asos qilib olinganigdan 10 marta katta bulsa, J_j/J₀=10. Bunda shovqin 1 B ga katta deb olinadi, chunki 1g10=1. Agar J_j/J₀=100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g 100=2 va xokazo. Bel ancha katta kiymat. Odamning kulogi odatda tovush kuchi uzgarishning 0,1B ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining ulchov birligi qilib amaliyotda Belning undan bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul kilingan. Eshtishning yukorigi maksimal chegarasi 13 B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori shovqinlarda kulokda ogrik paydo bo’ladi.
Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi:
past chastotali-350 Gs gacha;
urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha;
yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri bo’yicha yukori chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi.

Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli) va ta’sir qilish vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi.
Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar bir urta geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l kuysa bo’ladigan meyori belgilangan.
Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta kiymatga teng bo’lgan intervalidir, ya’ni
(5.2)
Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning kuyidagi oktava chiziklari kabul kilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs.
Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha aniqlanadi:
f  (5.3)
Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup tovush chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal turlariga ulinadi. Tonal shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan, ventilyatorlardan ajralib chikayotgan shovqin. Tonal shovqin keng polosali shovqinga nisbatan kishi organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi
jadval.
Tovush bosimining yo’l kuysa bo’ladigan darajasi.

Xonalar	Oktava chizigining urta geometrik chastotalari, Gs								Tovush darajasi, dBA
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
To’qimachilik korxonalarining ishlab chiqarish sexlari (doimiy ish joylari) va xududlari	103	96	91	88	85	83	81	80		90
To’qimachilik korxonalarining idoralari xonalari	79	70	63	58	55	52	50	49		60
Yashash joylari xududlari mikrorayonlarning dam olish maydonlari	67	57	49	44	40	37	35	33		45

19
Gost 12.1. 003-76 bo’yicha ishlab chiqarish korxonalarining domiy ish joylarida va korxonalar xududida shovqining kuyidagicha yo’l kuysa bo’ladigan darajali kabul kilingan.

To’qimachilik sanoati korxonalarida shovqinni umumiy darajasiga karab chamlab baxolash mumkin. Buning uchun shovqin ulchash asbobining A shkalasidan foydalaniladi va bu dBA da ulchanadigan standartlashtirilgan va barcha shovqin ulchash asboblarida mavjuddir.
Shovqin meyorlariga, uning ta’sir qilish vaqtining uzunligiga karab tuzatishlar kiritiladi. Bu tuzatishlar kuyidagi ( jadval) da keltirilgandir.
Jadval

Yo’l kuyish mumkin bo’lgan tovush bosimiga tuzatishlar.

Shovqin ta’siri vaqtining uzunligi, soat	Shovqin xarakteri
	keng mintaqali	tonal
4 dan 8 gacha	0	-5
1 dan 4 gacha	-6	-1
15 min. dan 1 s gacha	-12	-7
5 min. dan 15 min. gacha	-18	-13
5 mino’tgacha	-24	-19

To’qimachilik korxonalarida ajralib chiqadigan shovqinlarning xaraktristikasi umumiy tarzda kuyidagi jadvalda berilgan.

Shunday qilib, yukoridagi jadvaldan ko’rinib turiptiki, to’qimachilik sanoatining kupgina mashina va dastgoxlarning shovqin darajali gigiyena meyorlaridan 10-20 dB yukoridir.
Jadval
To’qimachilik sanoati korxonalari mashinalarining tovush bosimi darajasi (VNIILTek Mash bo’yicha)

Mashina (dastgoxturi)	Oktava chiziklarining urta geometrik chastotadagi, Gs, tovush bosimi darajali, dB
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Kiporix litel	94	93	91	89	84	77	69	61
Pilik mashinasi	94	97	101	105	101	97	99	94
Yigiruv mashinasi P-76- IG-1m	104	108	104	103	106	99	97	95
P-76-5m	98	102	107	110	106	101	99	94
PPM-120-M	95	96	98	104	105	102	98	90
Urash mashinasi M- 150-2	100	96	97	99	99	95	93	89
Pishitish mashinasi KE-1-175 SHL	97	95	99	101	101	105	108	104
KE-1-250-ZI	92	103	100	99	102	103	100	95
Kushib urash-pishitish mashinasi TK-160-I	86	102	96	98	99	102	103	95
TK-200-I	79	83	81	84	88	100	100	85
Yigiruv pishitish mashinasi PK-114-SHG	91	96	97	99	102	95	89	87
PK-100M	102	103	106	103	102	99	95	89
Tukuv dastgoxlari AT-100-5M, AT-100-6	98	99	100	103	104	103	100	94
STB-2-175	95	95	95	99	99	98	96	96
STB-4-175	96	97	98	98	99	96	96	94
STB-2-250	97	97	98	97	96	94	92	91
STB-2-330	94	95	96	96	96	95	93	92
ATPR-100-1	93	92	95	99	96	94	93	93

ATPR-120-1	94	97	98	99	97	96	95	94
TLB-80	92	98	98	98	96	93	89	86
TLB-40	89	85	95	96	94	91	87	85

To’qimachilik sanoatining yigiruv-pishituv sexlarning ish joylarida tovush darajasi A shkalasi bo’yicha 80-98 dBA, tayyorlov-tukuv va yigiruv sexlarida 75- 95 dBA, piliklash va piltalash sexlarida 80-100 dBA ni tashkil etadi. Shovqin chiqishi bo’yicha eng yukori darajani tukuv sexlari tashkil kiladi. Ayniksa mokili avtomatik tukuv dastgoxlari o’rnatilgan sexlarda umumiy shovqin darajasi yukori chastotali spektrlarda 100-104 dBni tashkil etadi. Ishlab chiqarishga yangi joriy kilingan mokisiz va pnevmatik to’tkuv stanoklarida shovqin 15-20 dBA kamrok.

Sanoat korxonalarini loyihalashning sanitariya talablariga muvofik, ishlab chiqarish korxonalarining xonalari va ularning xududdi uchun tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari jadvalda belgilangan.
jadval
Tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari, dB.

Tartib rakami	Xonalarni ng vazifasi	Oktavali polosalarning urtacha geometri								To vush daraja si, dBA
1	Akliy ish uchun shovqin manba lari bo’lmaga n xona	73	61	54	49	45	42	40	38		50

2	Boshkaru v xonalari, ish xonalari	79	70	68	58	55	52	50	49	60
3	Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etadigan	83	74	68	63	60	57	55	54	65
4	Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etmaydi gan kuzatish va uzoqdan boshkaris h xonalari	94	87	82	78	75	73	71	70	80
5	Korxonal arning ishlab chiqarish	99	92	86	84	80	78	76	74	85

xonalarid agi va xududida gi ish o’rinlari

Shovqining turiga va uning ta’sir ko’rsatish davomiyligiga karab tovush bosimining ruxsat etilgan darajalariga jadvalda keltirilgan tuzatishlar kiritiladi. Pilla tortish va ipak yigirish mashinalari ishlayotganda yuzaga keladigan ishlab chiqarish shovqining jadalligi (dBA) kuyidagicha bo’lishi kerak: pilla tortish sexida-

94-96; yigiruv sexida -100-105; tukuv sexida -95-98.
Shovqinni ulchash va taxlil qilish xar xil tuzilishdagi shovqin ulchagichlar, analizatorlar, uziyozar uskunalar, magnitofonlar hamda ossillograflardan foydalaniladi.
Ulchash yo’nalish bo’yicha shovqinni ulchash usullarini nazorat va muxandis usullariga ajratish mumkin.
Nazorat usuli - asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo’lgan analizatorlar va shovqin ulchagichlardan foydalaniladi. Muxandis usuli - shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini taxlil qilish, shovqini sundirish vositalarini ishlab chiqish. Bu usulda ulchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlari
hisoblash asbobi va boshka asboblar ishlatiladi.
Respublikamizda keng qo’llaniladigan turli xil shovqin ulchagichlar va shovqin spektri analizatorining akustik ulchashlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan texnik ko’rsatkichlari 15-va 16 jadvallarda keltirilgan.
“FT” hamda “Bryo’l va Kyer” firmalarida chiqarilgan asboblar aniqrok vibroakustik ulchovlar doirasi kengdir.
Ulchashni boshlaridan oldini xamma akustik asboblar graduslarga bulib chiqilishi hamda standartlar, ulchovlar va ulchash asboblari bo’yicha davlat kumitasi tashkilotlarida kamida uch yilda bir marta tekshirilib turishi kerak.
jadval

Shovqin ulchagichlarning asosiy texnik ko’rsatkichlari

Turi	Chastota lar doirasi, kGs	Ulchanadi gan shovqinin g darajalari doirasi, dB	Xarorat doirasi, t^0S	Ruxsat etiladigan namlik, %	Tashki ulchamlar i, sm	Ogirligi, kg
SH-3M	0,040-10	30-140	10 dan 35gacha	65-75	27x20x14	5,5
ISHV-1	0,022-12	30-150	-20dan 50 gacha	80 gacha	22x36x36	12,0
2203(Bry u l va Kyer) PSI - 202	0,020-18	22-140	-10 dan 60 gacha	90 gacha	31x12x9	2,7
(RET- Germaniy a)	0,020-12	17-135	-10 dan 10 gacha	90 gacha	26x12x18	3,6