Referati mavzu: Nuklien kislotalarning tuzilishi, vazifalari va fizik-kimyoviy xossalari
Download 446.74 Kb. Pdf ko'rish
|
nuklien kislotalarning tuzilishi vazifalari va fizik-kimyoviy xossalari
|
DNK ning tuzilishi. Virus va bakteriyalardan tashqari barcha tirik orga-
nizmlardagi DNK hujayra yadrosida joylashgan bo‘ladi.
DNK xloroplast va mitoxondriyalarda ham oz miqdorda bo‘lib, yadrodagi DNK dan farq qiladi. Hujayralar tarkibidagi DNK miqdori tirik hujayraning fiziologik holatiga emas, balki hujayralardagi xromasomalar soniga bog‘liq.
1950 yillargacha DNK ning tarkibi haqida yetarlicha ma‗lumot yo‘q edi. 1953 yili ingliz olimlari Uotson va Krik DNK molekulasi qo‘sh spiraldan iborat ekanligini kashf etdilar. Franklin tomonidan DNK ning rentgen-struktura analiz yo‘li bilan olingan natijalarni o‘rganish uning bir necha modellarini sinchiklab tadqiq qilish bu borada tegishli muvaffaqiyatlarga olib keldi.
8
Yuqorida DNK ning ikki zanjirli strukturasi burama orasiga qaratilgan nukleotidlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan vodorod bog‘lar tufayli ushlanib turadi. Asoslar orasidagi komplementarlik (moslik, bir-birini to‘ldirish) A va T, G va S o‘rtasida paydo bo‘lib, butun zanjirlar orasidagi komplementarlikni ta‗minlaydi. A va T qo‘sh asoslar ikkita, S va G – uchta vodorod bog‘lar tufayli turg‘unlikka ega bo‘ladi. DNK zanjirida bunday komplementarlik quyidagicha yoziladi:
А Т G S G G S A G S T T A
Т A S G S S G T S G A A T
Eukariotik hujayra DNK sining 95 % yadroda joylashgan bo‘lib, u yerda oqsillar bilan bog‘lanib xromosomalarni hosil qiladi. Hujayradagi DNK miqdori turli organizmlarda bir-biridan farq qiladi, lekin ba‗zi organizmlarda turg‘un bo‘ladi.
Hujayra tarkibidagi komponentlar o‗z funktsiyalarini ma‘lum darajada mustaqil ravishda bajarib tursa ham hujayra faoliyatida ular minglab reaktsiyalarni bexato kechishida to‗la uyg‗unlikda ishtirok etadi.
Hujayra membranasi modda yoki ionlarni faol yoki passiv ko‗chirishda xizmat qiladi. Modda, ionlar ko‗chirilishida energiya sarf bo‗lsa faol yuqori kontsentratsiyadan quyi tomonga surilsa passiv deb ataladi.
Membrananing sxematik tasviri qatlama shaklida bo‗lib, ikki tomondan oqsil o‗rtada yog‗ gidrofob qismlaridan iborat. Bu modda yoki ionlarni tanlab tashilishini ta‘minlaydi.
Yadro irsiy belgilarni o‗zida DNK, RNK shaklida yoki nukleoprotiyedlar holatida bo‗ladi. Oqsillar biosintezi bioximiya tarixida eng muhim muammo-lardan biri bo‘lib kelgan. Bugungi kunda biz bu muammo haqida ko‘p ma‗lumot-larga egamiz, lekin hozirgacha to‘plangan informatsiya bu sohada bilish kerak bo‘lgan narsalarning oz qismini qoplashi mumkin: oqsil sintezi biosintez jarayonlari
9
orasida eng murakkabi bo‘lsa kerak, uning ayrim bosqichlarida poli-peptid zanjir initsiatsiyasi (boshlanishi) uzayishi, tamomlanishi va oqsillarning yetishishida yuzga yaqin fermentlar, maxsus oqsil faktorlar, umuman 200 ga yaqin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning ko‘plari ribosoma- larning uch o‘lchovli murakkab strukturasining tashkiliy qismlaridir.
Oqsil biosintezi apparati shu qadar murakkab bo‘lishiga qaramay jarayon juda katta tezlikda o‘tadi. Masalan, Е. Соli da 100 aminokislotadan iborat oqsil zanjirining yaratilishi uchun hujayra ribosomalariga 5 sekundgina kifoya.
Oqsil sintezi haqidagi hozirgi zamon tushunchamiz 50-yillarda qilingan uchta muhim kashfiyotlar asosida shakllandi. Ularning birinchisi, Pol Zamech- nik tomonidan oqsillar sintez qilinadigan joy ilgariroq hujayra ichida topilgan, so‘ngra ribosomalar deb atalgan ribonukleoproteid parchalar ekanligi dan aminokislotalarni, keyinrok, transport RNK deb (tRNK) atalgan kashf etili- shi bo‘ldi. Ikkinchi kashfiyot Melon Xoglend va Pol Zamechnik tomonidan RNK ning eruvchan termostabil maxsus tipiga, ATF ishtirokida birikishining - aniqlanishi edi. Bu qatorda uchinchi muhim kashfiyot Frensis Krik nomi bilan bog‘lik. U oqsil sintezida tRNK ning adaptorlik rolini belgilab berdi. tRNK tomonidan bunday funktsiyaning bajarilishi uning molekulasini bir uchastkasi spetsifik aminokislota bilan bog‘lana oladigan, ikkinchisi esa mRNK da mana shu aminokislotani kodirlaydigan kalta nukleotidlar qatorini taniy oladigan bo‘lishi- dan kelib chiqadi. Ayni shu uchta kashfiyot tezda oqsil sintezining asosiy bosqichlarini aniqlashga va nihoyat aminokislotalar uchun genetik kodni tayin qilinishiga olib keldi. Oqsil sintezi mRNKni dekodirlash, ya‗ni RNK molekulasida to‘rt xil asoslarning birin-ketin kelishi shaklida yozilgan informatsiyani 20 xil aminokislotalarning oqsil molekulasida birin-ketin kelish tiliga o‘tkazilishidir. Shuning uchun ham bu jarayonga translyatsiya - tarjima qilish deyiladi. Genetik informatsiyani DNKdan uzatilishy RNK yordamida bajarilishini 1961 yilda ikki mashhur frantsuz olimlari Jakob va Mono kashf etdilar. Undan keyingi yillarda Nirenberg, Korano va Xolli dekodirlash tRNK antikodonini 10
mRNK ning tegishli kodoni tomonidan spetsifik bog‘lanishida yuzaga chiqishini va kod (aminokislotani nukleotidlar tilidagi shifri, ramzi) triplet tabiatiga ega ekanligini tasdiqladilar.
O‘tgan darslarda nuklein kislotalarining strukturasi, fizik-ximiyaviy xossalari va biologik funktsiyalari, genetik kod, genlar va oqsillar orasida boglanishlar xakida tula bulmasa xam yetarli ma‗lumotlar oldik. Nuklein kislotalarning bir sinfi — DNK nasliy informatsiya tashuvchisi, uning xazinasi ekanligi, ikkinchi sinfi — RNK mana shu informatsiyani barcha jonli organizmlarning kurilish materiali va xayotiy funktsiyalarini bajaradi-gan oksil molekulalarini yaratish kuroli ekanligini kurdik. Molekulalar tuzilishida ximiyaviy tilda yozilgan bu informatsiya xujayraning morfologik va funktsional xususiyatlarini, butun organizmning nasliy belgilarini ta‗minlaydi. Barcha organizmlarning ajralmas fundamental xususiyati bulgan irsiyat cheksiz rang- barang dinamik va shuning bilan birga xar bir tur, xar bir individ uchun barkarordir. Mana shu ma‗lumotlar asosida endi molekulyar biologiyaning magzini tashkil kiladigan gen ifodasi, uning uzgaruvchanligi, boshkarilishi va shu muammoga yondosh boshka masalalar ustida mukammalrok, tuxtasak bo‘ladi.
11
|
