Referati Mavzu: Radiobiologiya fani haqida Reja: Kirish

1-Chizma Radiobiologiyaning radiologiya fani tizimida tutgan œrni

Bu fanlar œzaro boglik bœlib, radiatsion tibbiyot, radiatsiyali veterinariya, – gigiena va ekologiyaga radiobiologiyaga yakin turadi.
Radiobiologiya fani kuyidagi fanlarni œz ichiga oladi yoki ular bilan chambarchas boglangan.
3. Radiobiologiyaning tarkibiy qismlari. Radiatsion biofizika - tirik organizmda nur ta`sirida rœy beradigan birlamchi jarayonlarning fizik-kimyoviy konuniyatlarini - nur yutilishining dastlabki sekundlarida atom va molekualarning kœzgalishi va ionlanishi, radikallar xosil bœlishi, ularning œzaro yoki boshka molekulalar bilan aloka (reaktsiya)larini œrganadi.
Radiatsion kimyo va biokimyo molekulyar mikyosda radiatsion zararlanishning dastlabki etaplari, xujayra mikrostrukturasining œzgarishi, funktsiyasining buzilishi va metabolik jarayonlarning œzgarishini urganadi. Radiatsion biokimyo zamonaviy tadkikot uslublari ul`tratsentrofugalash, xromatografiya, elektroforez, elektron paramagnit rezonans, radionuklid indikatsiyalash yordamida xujayralarning aloxida kismlarida modda almashinishining ilk buzilishlarini kursatib beradi. Radiatsion biofizika va biokimyoni umumlashtirib molekulyar radiobiologiya deb atash mumkin.
Radiatsion tsitologiya – xujayra va uning aloxida organoidlarida ionlovchi nur ta`sirida ruy beradigan funktsional va morfologik uzgarishlarni urganuvchi radiobiologiyaning bir kismi. Radiatsion tsitologiyaning urganish ob`ekti turli xil xujayralar, mikroorganizmlar usimlik, xayvon, odam xujayralari xisoblanadi. Kup xollarda, sut emizuvchilarning tirik xujayralari bilan olib boriladigan eksperimentlar xujayralar kulturasini in vitro sharoitida (vitrium –shisha) idishda ustirib amalga oshiriladi.
Radiatsion genetika – ionlovchi nur chikaradigan genetik effektlar, uning natijasida ruy beradigan radiatsion mutatsiyalar, nasliy uzgarishlar, asoratlarni urganuvchi fandir. Xujayra yadro apparatining nurga ta`sirchanligining yukoriligi sababli radiatsiyaning genetik effektlari keng va chukur urganilgan. Radiatsion genetika, jinsiy xujayra nurlanishining naslga ta`sir konuniyatlarini urganish bilan cheklanmay, somatik xujayralarida nurlanish keltirib chikargan saraton kasalligi (radioindutsirovannыy rak), genetik uzgarishlarni urganish va zararsiz nur mikdorining me`yoriy kursatkichlari (dopustimыe urovni oblucheniya)ni belgilash bilan shugullanadi.
Umumiy radiobiologiya-odam va xayvonlarning murakkab organizmida xujayralar, tukimalar, organlar va ular tizimida ruy beruvchi integratsiyalangan radiatsion nurlangan keyngi uzgarishlarni urganadi. Masalan: umumiy nurlanishda markaziy asab tizimi tashki va ichki retseptorlardan kelayotgan impul`slarning katta okimidan ta`sirlanadi. Natijada unda funktsional uzgarishlar ruy beradi, bu esa uz navbatida boshka organlar faoliyatining boshkarilishining uzgarishiga olib keladi; yoki nurga ta`sirchanligi yukori bulgan kon ishlab chikarish tizimi, oshkozon-ichak yuli, immunitetning radiatsiya ta`sirida zararlanishi butun organizmda kup tarmokli uzgarishlar chikaradi. Umumiy radiobiologiya, shular kabi organlar tizimi yoki butun organizmda nur ta`sirida ruy beradigan uzgarishlarni urganish bilan shugullanadi.
Radiatsion ekologiya – insoniyatni urab turuvchi muxitning radiaktivligi, uning uzgarishlari, radioaktiv moddalar migratsiyasi va turli darajadagi radiaktivligining tabiiy biologik xamjamiyatlar – biogeotsenozlarga ta`sirini urganadi. Tabiiy radiatsion muxit, geologik va geografik muxitlarga boglik va u turli regionlarda turlicha. Bu muxit insoniyatning faoliyati tufayli tinimsiz uzgarib turadi. Yadro sinovlari olib borilgan yillarda portlashlardan xosil bulgan radioaktiv moddalar butun planetaga tarkalib, usimliklar, xayvon va odamlar organizmiga tushgan. Shunga uxshash boshka yadro xalokatlarida (M.Chernobыl AES avariyasi) ruy bergan radioaktiv ifloslanishlar odam va xayvonlar organizmining uzok yillar davomida nurlanishiga sabab buladi. Radioekologiya radioaktiv izotoplarning muxitda tarkalishi, ularning biosferaning turli kismlariga kuchishi (masalan: tuprok-usimliklar-xayvonot-odamzot; yoki dengiz suvi – dengiz maxluklari – odamzot sistemasi buylab kuchishi) tabiatning radioaktiv muxitdan tozalanish imkoniyatlarini urganadi.
Radiatsion gigiena – odam organizmini radiatsiya ta`siridan muxofaza kilish tadbirlari, nurlanishning me`yoriy kursatkichlarini belgilash va nazorat kilish bilan shugullanuvchi fandir. Radiatsion gigienaning ikki turi - kommunal va professional radiatsion gigienaga bulinadi. Radiatsion gegiena, ionlovchi nur manbalari urnatilgan binolar, ishchi xodimlar, bemorlar va atrofda joylashgan xonalarning sanitariya – gigiena me`yoriy kursatkichlari, muxofaza vositalarining nazorati, radioaktiv fon, kurilish materiallari, mineral ugitlar kabi radiaktivligi yukori moddalarning texnogen radioaktiv foni, suv, ozik-maxsulotlar radiaktivligi, professional nurlanishning individual normativlari, radioaktiv chikindilarni tuplash, saklash, (kumish), energetik yadro kurilmalari - atomoxodlar, AES-lari chikindilarini utilizatsiyasi bilan shugullanadi. Radiatsion gigienaning asosiy me`yoriy xujjati «Sanitarnыe pravila i normы pri rabote s radioaktivnыmi izotopami», «Normы radiatsionnoy bezopasnosti - NRB-96» xisoblanadi.
Radiatsion immunologiya – Radiatsiyaning immunitetga ta`siri va shu orkali immunologik faktorlar, ularning mexanizmlarini urganish bilan shugullanuvchi fandir.
Radiatsion mikrobiologiya – ionlovchi nurlarning mikrobiologik ob`ektlarga ta`siri, mikroblarda radiatsion mutatsiya, sterilizatsiya, mikrob uzgarishlari vositasida turli radiobilogik jarayonlarni urganish bilan shugullanuvchi fandir. er shari bir necha 10 km kalinlikka ega atmosfera katlami bilan uralgan. Bu katlam fazodan kelayotgan kuchli nur okimini yutadi. erga kosmik nurlarining kichik bir ulushigina etib keladi. er yuzasidan yukoriga kutarilgan sari bu nurlarning mikdori ortib boradi, uzok vakt davomida 80-100 km va undan balandlikda bulish xayot uchun xavfli. er atrofidagi radiatsiya, erning magnit belboglari soxasida ayniksa kuchli.
Fan va texnikaning rivoji tufayli XX asrning ikkinchi yarmida kosmik parvozlar va sayoxatlar erasi boshlandi. Bu yangi muammolarni tugdirdi. Parvozlar jarayonida radiatsiyaning turli jonzodlar, birinchi navbatda odam organizmiga ta`sirini urganish va kosmonavtlarni fazo radiatsiyasidan saklash bilan shugullanuvchi radiobiologiyaning yangi bir soxasi - kosmik radiobiologiya yuzaga keldi. Bu fan sayyoralararo sayoxatlarda kosmonavtlar organizmiga nur ta`siri va undan muxofazalash muammolari bilan shugullanadi.
Xozirgi paytda kosmik sayoxatlarni ta`minlovchi yadro energetik kurilmalari yaratilgan. Bu kosmanavtlarni fazo radiatsiyasidan saklashdan tashkari, kosmik kemaning atom dvigateli nurlaridan saklash muammosini xam yuzaga keltiradi. Umuman, radiobiologiya fani xalk xujaligining turli tarmoklarida, tobora keng kullanib borayotgan ionlovchi nurlarning jonli tabiatga ta`sirini urganuvchi, tuxtovsiz rivojlanib borayotgan fandir.