Referati Tayyorladi: Shokirov Azizbek Tekshirdi: Ahmedov O’tkir Toshkent 2023

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti
IQTISOD FAKULTETI KIU-22 GURUH TALABASI
SHOKIROV AZIZBEKNING
Iqtisodiyot nazariyasida tayyorlagan
Referati


Tayyorladi:Shokirov Azizbek
Tekshirdi:Ahmedov O’tkir


Toshkent 2023

Mavzu:Raqobat kurashining shakllari va usullari

Reja
1 Raqobat haqida
2 Raqobat kurashi shakllari
3 Raqobatbardoshlik

Bozor mexanizmining muhim va ajralmas jihati raqobat hisoblanadi. Raqobat – bu yuqori natija va mavqega ega bo‘lish uchun bozor ishtirokchilari o‘rtasidagi iqtisodiy kurashdir.

Siz o‘z tadbirkorlik faoliyatingizni muvaffaqiyatli yuritishingiz uchun, albatta, raqobat to‘g‘risida yetarli bilimga ega bo‘lishingiz lozim. Raqobatning bir qator asosiy vazifalari mavjud. Raqobatning vazifalari: Tartibga solish- Resurslarni joylashtirish- Innovatsiyani rag‘batlantirish- Taqsimlash- Nazorat qilish
RAQOBAT SHAKLLARI
Siz o‘z tadbirkorlik faoliyati yo‘nalishingizni tanlashdan avval uning qanday raqobat sharoitida amal qilishini oldindan bilishingiz muhim hisoblanadi. Raqobatning to‘rtta asosiy shaklini ajratib ko‘rsatish mumkin. Raqobat shakllari: Erkin raqobat- Monopolistik raqobat- Sof monopoliya- Oligopoliya
Erkin raqobat – bu bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko‘p sonli korxonalar mavjudligi sharoitidagi raqobatdir. Erkin raqobatning xususiyatli belgilari: – alohida korxona yoki tadbirkor tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni tarmoq umumiy ishlab chiqarish hajmidagi ulushining katta emasligi; – ishlab chiqaruvchining o‘z mahsulot narxi ustidan nazorat o‘rnata olmasligi; – tarmoqqa kirish va undan chiqishning erkinligi. Masalan, siz qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish tadbirkorligi bilan shug‘ullansangiz, u holda erkin raqobat sharoitida faoliyat ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi.
Sof monopoliya – bu tarmoqda yagona ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lib, u yakkahukmronlik mavqeyiga ega bo‘lgan bozor holatidir. Sof monopoliyaning xususiyatli belgilari: – tarmoqdagi barcha mahsulotning yagona korxona tomonidan ishlab chiqarilishi; – ishlab chiqaruvchining o‘z mahsulot narxi ustidan to‘liq nazorat o‘rnatishi; – tarmoqqa kirish va undan chiqishning o‘ta qiyinligi.
Monopolistik raqobat – bu bir vaqtning o‘zida ham raqobat, ham monopoliya xususiyatlariga ega bo‘lgan raqobatdir. Monopolistik raqobatning xususiyatli belgilari: – tarmoqdagi bir turdagi mahsulotlarning bir necha o‘nlab korxonalar tomonidan ishlab chiqarilishi; – o‘z mahsulotini boshqa shu turdagi mahsulotlarga nisbatan o‘ziga xos xususiyatiga ko‘ra tabaqalashtirilishi; – ishlab chiqaruvchining o‘z mahsuloti narxi ustidan qisman nazorat o‘rnata olishi; – tarmoqqa kirish va undan chiqishning ma’lum darajada qiyinligi.
Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud bo‘lishi va hukmronlik qilishi sharoitidagi raqobat. Oligopoliyaning xususiyatli belgilari: – tarmoqdagi bir turdagi mahsulotlarning bir necha yirik korxonalar tomonidan ishlab chiqarilishi; – ishlab chiqaruvchining o‘z mahsulot narxi ustidan sezilarli nazorat o‘rnatishi; – tarmoqqa kirish va undan chiqishning qiyinligi.
RAQOBATLASHISH USULLARI
Raqobatning narx vositasidagi va narxsiz raqobat usullari farqlanadi. Narx vositasida raqobatlashuv – bu muayyan mahsulotlar narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shu turdagi mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishga asoslangan raqobat usuli. Narxsiz raqobat – raqobat kurashining asosiy omili bo‘lib tovarning sifati, servis xizmat ko‘rsatishi, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘-e’tibori hisoblanuvchi kurash usuli. INSOFSIZ RAQOBAT Raqobatlashuvning noiqtisodiy usullaridan foydalanish insofsiz raqobat deb yuritiladi. Ularga jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro‘siga putur yetkazish, iqtisodiy resurslar manbalaridan mahrum etish, yetakchi mutaxassislarni og‘dirib olish, narxni keskin pasaytirish kabilar kiradi.
KORXONA RAQOBATDOSHLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
Bozor iqtisodiyotida boshqa raqobatchilardan o‘zib ketish yoki ustun kelish qobiliyati, ya’ni raqobatdoshlik muhim hisoblanadi. Raqobatdoshlik turli darajalarda namoyon bo‘lishi mumkin. Raqobatdoshlik darajasi Tovar raqobatdoshligi Korxona (firma) raqobatdoshligi Tarmoq raqobatdoshligi Milliy iqtisodiyot raqobatdoshligi Raqobatdoshlikning har qanday darajasi uchun xususiyatli bo‘lgan asosiy omillar mavjud:. Sifat- Narx- Reklama- Assortiment- Tadqiqot va rivojlanish- Xizmat ko‘rsatish
Siz o‘z tadbirkorlik faoliyatingizni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun korxonangiz raqobatdoshligini ta’minlashingiz zarur. Korxona raqobatdoshligi – muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqaruvchi boshqa korxonalarga o‘zining ishlab chiqarish, moliyaviy va marketing faoliyati samaradorligi jihatidan munosib qarshi tura olish qobiliyati. Buning uchun, albatta, korxona raqobatdoshligini ta’minlash yo‘llari to‘g‘risida bilishingiz kerak. Quyida ularning asosiylarini keltirib o‘tamiz: – muntazam ishlab chiqarish jarayoniga yangiliklarni joriy etish; – mahsulotning nisbatan takomillashgan shakli ustida izlanish; – mahsulot sifatining milliy va jahon andozalariga muvofiqligini ta’minlash; – yuqori sifatli xomashyo va materiallardan foydalanish; – muntazam ravishda xodimlarning malakasini oshirib borish; – xodimlarning moddiy manfaatdorligini oshirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash; – bozorda chuqur marketing tadqiqotlarini o‘tkazish va boshqalar.
Raqobat - bozor subʼektlari iqtisodiy manfaatlari toʻqnashuvidan iborat boʻlib, ular oʻzidan yuqori foyda va koʻproq naflilikka ega boʻlish uchun kurashni anglatadi.
Raqobat - mustaqil tovar ishlab chiqarish (korxona)lar oʻrtasida mahsulotlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda oʻz mavqeini iqtisodiy uchun kurash. Raqobay. koʻp qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻzaro murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn ishlab chiqaruvchilar oʻzining Raqobat. oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda sotish uchun amalga oshirish. Ishlab chiqarish va resurelarni ishlab chiqaruvchilar oʻziga xos Raqobat. bozor munosabatlari erkin bozor, iqtisodiyot toʻliqlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.
R. isteʼmolchilar oʻrtasida ham yuz berib, mahsulotlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir pul birligi evaziga koʻproq naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi, arzon va sifatroli tezolish tovarni tezolisht. R.aqobatda ishlab chiqarish olish o'rtasida xarajatlangan har bir narsaga ko'proq foyda, shu foyda orqasidan quvish ishlab chiqarishni sotish doiralari yaʼni qulay bozorlar, xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari radi uchun. Raqobat asosida ishlab chiqarish, manfaatning mulk egasi sifatida alohidalashuv va mustaqil boʻlishi mumkin. Chunki har bir mulk egasining oʻz manfaati boʻlib, ular shu manfaatga yordam uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan boʻladi. Raqobat mavjud boʻlishning yana bir sharti - bu tovarpul munosabatlarining, maʼlum darajada bozor darajasi boʻlishidir. Shu tufayli Raqobatning asosiy sohasi bozor.
Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez o'zlashtirish, malakali ishchi kuchiga ega bo'lish va zamonaviy marketing xizmatidan yuklash kabilar R. g'olib chiqish shartiga kurashdan o'zgaradi. Monopoliya Raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqarishga tanho hukmronlikni taʼminlab, oʻzaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. R. kurash yo'lini belgilash ham halol va g'irrom Raqobatgaga bo'linadi. Halol R. bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib boriladi, bozorga asoslanadi. Firrom R.da taxlangan va qoralangan usullar, yaʼni qalloblik, koʻzboʻyamachilik, soʻzida turmas, aldash, iqtisodiy josuslik, qoporovchilik va hatto jismoniy zoʻravonlik kabi jinoyatkorona usullar qoʻllanma. Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol R.ni tan oladi. Raqobatda iqtisodiyotni sogʻlomlashtirib turadi. .
Raqobat olib borish usuliga ko'ra, narx bilan R. va narxsiz R.ga bo'linadi. Narx bilan sotish mahsulotlarini yoki raqiblarga Qaraganda foydani vaqtinchalik qayta hisobiga arzon narxda sotishni bildiradi (narxdan Raqobatga haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsiz R.ga haridorlarni saqlash va saqlashning narxlarni arzonlashtirish bilan bogʻ boʻlmagan har qanday harakat usullari (sifatini almashtirish, ega), xizmat muddatini ishlatish, ekologik tozalik, va boshqalar) Oʻz miqyosiga koʻra R. eng avvalo 2 turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo R.ga boʻlinadi. Iqgiodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi Raqobatning 4 ta shakli alohida koʻrsatiladi. Bular erkin Raqobat, monopolistax Raqobat monopoliya va oligopoliyatr R.ning amal qilishi uchun muayyan shart mavjud bo'lishi shart. Bu shart faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda boʻlishi mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuvning kuchayib borishi bilan R. chek. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat monopoliyalarga qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish bo'yicha chora-tadbirlar ko'radi, monopoliyaga qarshi qonunchiliknn amalga oshirish.
Davlatning Raqobatga nisbatan siyosati uning maʼrifatli, madaniy koʻrinishlari va qoidalarini taʼminlashga yoʻnaltiriladi. Bunday tizim ishlab chiqarishni ta'minlash, mahsulotni samarali taqsimlashga, texnika va taraqqiyotga yordam beradi, isteʼʼmolchilarning manfaatlarini ximoya sifatida xizmat qiladi.
So'nggi o'n yilliklar butun dunyo miqyosidagi qonunlarni (ular trestlarga qarshi yoki monopoliyaga qarshi qonunlar deb hamisha) kengaytirish va ishga tushirish davri bo'ldi. Sobiq sots Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyoning ko'plab mamlakatlaridagi qonunchilik siyosatining negizi hisoblangan bozor iqtisodiyotini joriy paytda bir vaqtda, bozor iqtisodiyoti mamlakatlari ham bir joyda to'xtab qolmay, amaliyotda joriy etilayotgan monopoliyaga qarshi qonunchilikka o'rnatilgan harakatlarning kiritilishiga olib keldi. . Hozirgi kunda dunyoning 100 dan ortiq hududida monopoliyaga qarshi qonunchilik tizimi mavjud [1].
2012-yil 6-yanvardagi O'RQ-319-sonli O'zbekiston Respublikasining "Raqobat to'g'risida"gi qonuni, jismoniy muhitini tartibga soluvchi fundamental yuridik hujjat hisoblanib, ushbu hujjatning qabul qilinishi sohaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Qonunning 4- tahrirga ko'ra, huquq - xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo'yicha, bunda sud huquq himoyasi ostida
birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasining umumiy shart- shunday bir tomonga ta'sir ko'rsatishni istisno qiladi yoki cheklaydi.
XX asr iqtisodiyotni erkinlashuvi, bozorlarning ochilishi va tovarlarni har bir yordamni tarqatish va taqsimlashda ko'plab hududlarni davlat boshqaruviga emas, bozor kuchlariga suyana mumkinligiga guvoh bo'ldi. Raqobat siyosati iqtisodiy erkinlikni rag' himoyasi, ba'zida esa mustaqil xaridorlar va sotuvchilar o'rtasida tartibni talab qilish yo'li bilan qo'llab quvvatlandi.
Iqtisod sohasi fikri bilan aytganda, o'zaro dialektik birlikni tashkil etuvchi huquq va monopoliya doimo bir-birlariga qarshi turadilar, fikrimizcha ham aynan ushbu holat holati, davr bizdan huquqning shu kabi ijtimoiy munosabatlarga va o 'zga davlatlar qonunlariga huquqbardosh huquqlarini himoya qiladi. yaratish keltirish va ta'minlashni talab qilmoqda. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida faqat XVIII asrning o'rtalarida paydo bo'lgan. Bunda klassik siyosiy iqtisod tomonidan sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. inqiroz davrlarida F.Perru, A.Marshall, Dj .Keyns, V.Leontev, Y.Shumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.
Raqobat huquqiy munosabatlarni mustahkamlashga ammo birlashtirish qonunlar asosida asoslar, bir-biriga bo'lgan kelishuvlarga asoslanadi:
Bozor hukmronligi va bozorda ustun mavqega ega bo'lish. Amaliyotdagi ko'plab tizimli siyosatning hukmronligini yo'q bo'yicha yo'q bo'lib ketadigan omillarni amalga oshirishga to'lash mumkin bo'lgan yo'q ustun mavqeni suiste'mol qilishini to'xtatib turishda hamma bozorni ushlab turishdir.
Bunday holat bozorronligini amalga oshirish iqtisodiy samaradorlik bilan bir-biriga to'g'ri kelmasligi, ustun mavqega ega bo'lgan hukmni ishlab chiqaruvchi savdo-sotiq yo'lida xususiy to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarishni keltirish, harakatni cheklashga va boshqa tomonlarni iqtisodiy erkinligi va faoliyatiga. ko'rsatishiga imkon [3]. Bozor hukmronligi iqtisodiy bozorlarning nisbiy hajmlari (bozor ulushi) va tuzilmasiga, ya'ni o'zaro qonuniylashuvchi ishlab chiqaruvchilar soniga, savdo-sotiqni amalga oshirishda mavjud bo'lgan juddiy to'siqlar, tovarni o'rnini bosuvchisi mavjudligiga bog'liq bo'ladi. .
Ustun mavqega ega bo'lish ishlab chiqaruvchilarning absolyut hajmiga, uni buyurtmachilar va shaxsiy mijozlar bilan aloqalariga, uni savdo bo'yicha hamkorlarini iqtisodiy ahvolini aniqlashga bog'liq. Bozor hukm konsentratsiyasi va mustahkamlangan asosga asos sifatida to'g'ridan-to'g'ri qaror qabul qiladi.
Aksincha, konsentratsiyasiga qonun ustunlar jarayonini emas, balki yordamchilarni himoyalashga xizmat qiladi .
Raqobat to'g'ridan-to'g'ri qonun uchta sohaga kirib boradi, ya'ni: biznesni amalga oshirish usuliga, iqtisodiy bozorlar tuzilmasiga va xo'jalik yuritish usullariga. O'rganib chiqish qonunchiliklar o'rtasida harakatlanishni o'zining bozordagi ustun mavqeyini suiiste'mol tadbirkor, yo'qud savdo-sotiqni cheklovchi, nazoratni amalga oshiruvchi man qilingan nazoratni amalga oshiruvchi o'zini o'zi nazorat qilish mazmunini bir-biriga yaqin bilan ushlab turadi.
Raqobat huquqining tartibga solish nuqtayi nazari yo' qo'llangan hisobga olishdan biri, yuqorida aytib o', barcha davlat qonunchiligida belgilangan, ustun (monopol) mavqeni suiiste'mol qilish holatidir.
Davlatlar qonunchilik nazariyasida ustun mavqe atamasi bilan birdek, dominant mavqe, hukmronlikholati kabi atamalarning o'zaro alternativ qo'llanganligini ko'rish mumkin [5].
O'zbekiston Respublikasining "Raqobat to'g'risida"gi qonunining 6- yangilangan ta'rifga ko'ra, ustun mavqe tovar yoki moliya bozorida xo'jalik yurituvchi sub'ektning yoxud shaxslar guruhining ijro etuvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlariga bog'liq bo'lishi. lmagan holda unga o sub'ekt xo'jalik faoliyatini nazorat qilish holatiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatish, tuzatishga boshqa bozorlik yurituvchi shaxslarning kirishini qiyinlashtirish yoxud iqtisodiy iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash nazoratini yo'q qilish holatidir.
Shu o'rinda xorij davlatlarida mavjud ustun mavqe va uning tartibga solinishi bilan bog'liq tomonga to'xtalib o'tsak:
AQSH -AQSHda trestlarga qarshi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, uning barcha normalarini belgilovchi yagona qonun yo'q. Mavjud qonunlarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, matnida maqsad to'g'risida hech qanday aytilmagan. Ushbu qonunlarning har birining maqsadi, ulangan olingan normalarning
registri, sredstva ko'rib chiqish umumiy sud qarori, AQSH Oliy sudi qarori e'lon huquqqa asosi yuridik ta'rifi qabul qilish .
Masalan, Oliyd Norzern Pasifik AQSHga (1958) qarshi ko'rib chiqishda Sherman qonuni maqsadini himoya qilish bayon qilgan:
Sherman qonuni savdosotiq qoidasi sifatida belgilangan saqlashni saqlashga yo erkin'ilgan keng hajmli iqtisodiy iqtisodiy huquqdan iboratdir. U kuchlarini o'zaro erkin harakat bozor iqtisodiy resurslarimizni to'g'ri taqsimlashga, o'tgan narxlarga, yuqori sifatga va keng ma'noda taraqqiyotga keladi degan g'oyaga asos, shu vaqtni o'zida bizni demokratik, ijtimoiy va siyosiy institutlarimizni. saqlash uchun qulay muhitni ta'minlash.
Monopol arzon narxlardagi monopsoniya (yoki ustun mavqega ega bo'lgan korxona - sotib oluvchi) holati o'rnatilgan narxlar bo'yicha ham qonun aniq ta'rif bermagan, ammo ba'zi o'rinlarda monopol past narx (to. 'g'ridan to'g'ri tarjimasi "yirtqich narxlar") ta'limsi tayyor
Ustun mavqeni suiiste'molning AQSHni takomillashtirish normalar qonunchiligida yo'q, ustun mavqe konseptsiyasi ham uchramaydi. "Ustun mavqe" monopol hukmronlikka o'xshash bo'lib, monopol hukmronlikni suiiste'mol savdo-sotiq (tijorat)ning monopollashuvini misol qilish mumkin.
Yevropa ittifoqi - yagona huquq bilan bog'liq qonunlardan farqli Yevropa Ittifoqi (keyingi o'rinlarda YI), qonuniy to'g'ridan-to'g'ri qonuni asosiy boshqaruv qiladi: 1) qonuniy, va 2) yanada muhimroq - bozorga integrallashish. Ushbu g'oyadan iborat:
Agar shunday bo'lishi mumkin bo'lsa, chegara va bojxonasiz yagona bozorni tashkil qilishdan qanday foyda bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, boshqaruv siyosati YI rivojlanish bobida turgan kuchli kuchlardan biri hisoblanadi. Bunday holat, Yevropa Komissiyasini boshqaruv siyosati to'g'risida yillik hisobotlarida aks ettiriladi. 1997-yil uchun yillik hisobotning kirish so'zida o'sha vaqtdagi Raqobat bo'yicha Komissioner Karel Van Mayert, qonun siyosatini tuzish an'anaviy ta'riflar bilan talqin qildi, balki uni federativ boshlanishda YI kuchlarini bir kuchlar pozitsiyasidan turib ta'riflab berdi. berdi 

Raqobatning vazifalari
Tartibga solish vazifasi – ishlab chiqarishni talabga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta`sir o`tkazishdan iborat.
Resurslarni joylashtirish vazifasi – ishlab chiqarish omillarini ular eng ko`p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirishimkonini beradi.
Innovatsion vazifasi – fan – texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko`rinishdagi yangiliklarning joriy etishini anglatadi.
Moslashtirish vazifasi – korxonalarning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo`naltirilgan .Taqsimlash vazifasi - ishlab chiqarilgan ne`matlar yalpi hajmining iste`molchilar o`rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta`sir o`tkazadi.
Nazorat qilish vazifasi – bozordagi ba`zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o`rnatishiga yo`l qo`ymaslikka yo`naltirilgan

Bozor raqobatining turlari Bozorda ham xuddi shunday qonun amal qiladi - eng kuchli g'alaba qozonadi, lekin kurash yanada murakkab qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi va mezonlar, usullar va shartlar juda xilma-xildir. Muayyan shakllarga qarab raqobatning quyidagi turlarini ajratish mumkin: № Mezon Raqobat turlari Ism ning qisqacha tavsifi 1 Rivojlanish ko'lami Xalqaro Jahon bozorlarida kurash. Milliy Bir mamlakat ichida raqobat. Sanoat ma'lum bir sanoat doirasida. Shaxsiy Mustaqil ishlab chiqaruvchining o'z bozor ulushi uchun kurashi. 2 Bozorning rivojlanish darajasi Narxi Savdoga faqat narx ta'sir qiladi. Narx bo'lmagan Talab iste'molchilar tomonidan mahsulot sifatiga qarab shakllanadi. 3 Imkoniyatlar pariteti Mukammal Sotuvchilar va iste'molchilarning deyarli cheksiz sonining muvozanat holati. Aslida, bu juda kam uchraydi. nomukammal Ba'zi bozor ishtirokchilari boshqalar uchun mavjud bo'lmagan imkoniyatlarga ega. 4 Ish yuritish sohasi Tarmoq ichidagi Maqsad va xususiyatlar bo'yicha o'xshash (qo'shni) mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat. Tarmoqlararo Bozorning turli sohalari vakillari iste'molchilarning xarajatlarini o'z foydasiga qayta taqsimlashga intilishadi (masalan, ularni mashina sotib olish emas, balki ko'proq tejash va kvartira sotib olishga undash). 5 Bozor nazorati darajasi Sof Raqobatchilar ko'p va ular teng imkoniyatlarga ega. Mukammal raqobat turi. Monopoliya Bitta sotuvchi o'z shartlarini aytib beradi. Rossiyada, masalan, tabiiy monopoliya Gazprom. monopoliya Sotish uchun kurash turli narx guruhlarida o'xshash mahsulotni taklif qiluvchi ko'plab yirik monopoliyalar tomonidan olib boriladi. Oligopolistik Bozorning butun hajmini birgalikda boshqaradigan oz sonli monopoliyalar o'rtasidagi raqobat. 6 Talabning tabiati vertikal Tarmoq ichidagi raqobatning bir turi. Mahsulot tarkibi bir hil, raqobat afzalliklari iste'molchi nazarida uning afzalliklari va kamchiliklarini shakllantirish. Gorizontal Yuqori sifatli tovarlar va xizmatlar orqali afzalliklarni ta'minlashga intilayotgan o'xshash mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar o'rtasida yuzaga keladigan tarmoq ichidagi raqobat turi. Yuqoridagi jadvalda haqiqiy hayotda ko'proq bo'lgan raqobatning ma'lum turlari qisqacha sanab o'tilgan. sof shakl ular kamdan-kam uchraydi va ko'pincha ular bir nechta komponentlarning birikmasidir.
Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risidagi qonon bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e’tiborga olgan xolda “Raqobat to‘g‘risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur.”⁵- deb ta’kidlagan edilar.
Shulardan kelib chiqqan xolda, raqobat bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Zero, raqobat tashqi kuch sifatida maydonga chiqib, korxonalarda mehnat unumdorligini oshirish, harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi.
Raqobat nima ishlab chiqarish kerak? degan savolga aniq javob beradi. Chunki haridorning tovar va xizmatlarni sotib oligga sarflash uchun mo‘ljallangan mablag‘lari doimo cheklangan bo‘ladi. O‘z navbatida tovar ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarini sotish orqali Ushbu mablag‘larga ega bo‘lish maqsadida kurashadilar.
Shuni aloxida ta’kidlash kerakki raqobat iqtisodiy agentlarning bitimlarini uzluksiz oshirishga, rag‘batlantirib turadi. Busiz raqobatda g‘olib chiqish mumkin emasligini ta’kidlab, shuni aytish kerakki fan-texnika taraqqyoiti yutuqlarini vaqtida ishlab chiqarish, joriy etish yuqori saviyadagi mutaxassislarni talab etadi. Ushbu ishlarni amalga oshirmaslik esa muqarrar ravishda raqobat kurashini boy berishga olib keladi.

⁵ Sh.Mirziyoyev. Oliy Majlisga murojatnomasidan.
Bozorda firmalar resurslarini arzon olish va tovarlarni qimmatroq sotishga intiladilar va foydani ko‘proq olish uchun kurashadilar. Haridor mollarni bozorda arzon olmoqchi bo‘lsa, sotuvchi qimmatroqqa sotishni o‘ylaydi. Raqobatda aniq maqsadlar qanday bo‘lmasin, pirovard natija daromad ko‘rish yoki imidj ortishidan iborat. Raqobatsiz bozor iqtisodiyotining bo‘lishi mumkin emas va bunda iqtisodiyot mavjud bo‘la olmaydi ham.
Bozor raqobati qanday xususiyatga ega? Birinchi navbatda, rivojlangan bozorda raqobat iste’molchilar (haridorlar) o‘rtasida emas balki tovarlar va xizmatlarni sotuvchilar ham iste’molchilar singari foyda olish yo‘lida harakat qiladi. Ammo ishlab chiqaruvchining shaxsiy foydani ko‘zlashi raqobat bo‘lganda yuqori raqobatdoshlikka erishish moddiy texnika, moliya va mehnat resurslaridan samarali foydalanish esa umuman jamiyat manfaatlariga mos keladi, chunki resurslar har qanday jamiyatda cheklangan. Raqobat mahsulot birligiga mehnat sarfini kamaytirishga eng mukammal texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy etishga, mahsulot sifatini yaxshilash va narxini pasaytirishga rag‘zbat beradi.⁶
Bozorning raqobatchilik tarkibiy tuzilishining turli modellari ajratib berilgan. Uning turli modeli keng e’tirof etilib, mukammal (sof) raqobat; monopolistik raqobat, oligopoliya, mukammal monopoliya kabilarga bo‘linadi. Mukammal (sof) raqobat - bozorga kirib keladigan va undan chiqib ketadigan, haridor va sotuvchilarning ko‘pligi bilan tavsiflanadigan, sotuvchilar bir xil ish turidagi tovarlar va xizmatlarni taklif etadigan raqobat turidir. Bunda haridor va sotuvchilarning birontasi ham aloxida bir o‘zi bozor narxlariga ta’sir ko‘rsatishga qodir bo‘lmaydi. Bu modelga ko‘ra mukammal raqobatchi mavjud bozor narxlarida sotish uchun mo‘ljallangan jami mahsulot yoki xizmatni bozorda sotish imkoniyatiga ega bo‘lgan ishlab chiqaruvchi yoki tovarlarni sotuvchi hisoblanadi. U umumbozor narxlariga uni ko‘tarish yoki pasaytirish tomoniga qarab hech qanday ta’sir ko‘rsata olmaydi, chunki bir xil yoki turdosh tovarlar va xizmatlar savdosining umumiy xajmida uning hissasi bir ishlab chiqaruvchi bozorni o‘z ichiga oladigan bo‘sag‘asidan past ijtimoiy manfaatlar nuqtai nazaridan xuddi
Raqobat turlari
Raqobat nima ekanligini to'g'ri tushunish uchun siz uning turlarini tasniflashni ham ko'rib chiqishingiz kerak. Rivojlanish ko'lami bo'yicha iqtisodiy raqobatning quyidagi turlari ajratiladi:

mahalliy (ma'lum bir hududda tadbirkorlar o'rtasidagi raqobat);

individual (bir bozor vakili o'zi uchun topishga harakat qilmoqda Yaxshiroq sharoitlar savdo);
sanoat (tarmoqlardan birida eng katta foyda uchun raqobat mavjud);
tarmoqlararo (xaridorni o'z tomonida tutib, ko'proq daromad olishga intilayotgan turli soha vakillari o'rtasidagi kurash);
milliy (ishlab chiqaruvchilar bir shtat doirasida bir-biri bilan raqobatlashadi);
global (korxonalar va hatto mamlakatlar o'rtasidagi global darajadagi raqobat).
Shuningdek, tasnif mavjud bo'lib, uning mezoni rivojlanishning tabiati hisoblanadi. Bunda raqobatning ikki turi mavjud: erkin va tartibga solinadigan. Bundan tashqari, iqtisodiy raqobat - bu narx va narx bo'lmagan. Narxga kelsak, bu erda biz aniq tovarlar narxini sun'iy ravishda tushirish haqida gapiramiz. Narxdan tashqari raqobat mahsulotning o'zi takomillashtirilganda, ishlab chiqarish texnologiyalari takomillashtirilganda, innovatsiyalar va nanotexnologiyalar qo'llanilganda yuzaga keladi. Shu bilan birga, boshqa katta birodarlaridan tubdan farq qiladigan mahsulot ishlab chiqariladi.
Korxonalar o'rtasidagi raqobat
Muayyan sohada faoliyat yurituvchi va ko'proq foyda olishni xohlaydigan firmalarning raqobati uning xodimlaridan muayyan harakatlarni talab qiladi. Kompaniyalarning raqobatbardosh faoliyati sohalari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:

foydali mavqega ega bo'lish uchun xom ashyo bozorlari sohasidagi raqobat;

xizmatlar yoki mahsulotlarni sotishda raqobat;
savdo bozorlarida xaridorlar o'rtasidagi kurash.
Marketingda korxonalarning bozorlardagi raqobatini o'rganish odatiy holdir. Marketing nuqtai nazaridan raqobat nima? Bu iste'molchiga nisbatan raqobat, ya'ni mahsulot tanlash va sotib olishning turli bosqichlarida u uchun kurash. Shu yerdan raqobatning turlarga bo'linishi kelib chiqadi:

Funktsional. Bu shuni anglatadiki, bir xil inson ehtiyojlari turli yo'llar bilan qondirilishi mumkin.

Kompaniyalararo. Variantlar raqobati va ehtiyojni qondirishning eng samarali usullari.
Raqobat istaklari. Xaridorda investitsiya qilishning turli usullari mavjud.
Mahsulotlararo. Bu erda bir ishlab chiqaruvchining tovarlari bir-biri bilan raqobatlashadi. Bunday holda, raqobat yo'q, faqat xaridorlar uchun mahsulotlarning katta tanloviga taqlid qilish mumkin.
Mukammal va nomukammal raqobat
R
aqobatchi tomonlar muvozanatining zaruriy shartlariga qarab, bozor raqobatning mukammal va nomukammal turlarini ajratadi. Mukammal raqobat nazariy konstruksiya yoki ideal sifatida talqin qilinadi. Bozor tuzilmalarini tahlil qilish va tadqiq qilish metodologiyasini ishlab chiqish uchun foydalaniladi.

Mahsulot raqobatbardoshligi tushunchasi va mohiyati
Mahsulotlarning raqobatbardoshligining mohiyatini to'liqroq yoritish uchun raqobatbardoshlik haqida iloji boricha to'liq tasavvur berish kerak.

Raqobatbardoshlik - bu ob'ektning bozorda taqdim etilgan o'xshash ob'ektlar bilan solishtirganda aniq ehtiyojni haqiqiy yoki potentsial qondirish darajasi bilan tavsiflangan xususiyati. Raqobatbardoshlik ma'lum bir bozordagi o'xshash ob'ektlar bilan solishtirganda raqobatga dosh berish qobiliyatini belgilaydi.
Ob'ektning raqobatbardoshligi ma'lum bir bozorga yoki bozorni strategik segmentatsiyalashning tegishli belgilariga ko'ra shakllangan ma'lum bir iste'molchilar guruhiga nisbatan aniqlanadi. Agar ob'ekt raqobatbardosh bo'lgan bozor ko'rsatilmagan bo'lsa, bu ma'lum bir vaqtda ushbu ob'ekt eng yaxshi jahon modeli ekanligini anglatadi. Bozor munosabatlari sharoitida raqobatbardoshlik jamiyatning rivojlanish darajasini tavsiflaydi. Mamlakatning raqobatbardoshligi qanchalik yuqori bo'lsa, u mamlakatda turmush darajasi shunchalik yuqori bo'ladi.

Mahsulotlarning raqobatbardoshligi - bu kompaniyaning rivojlanishidagi farqni ifodalovchi nisbiy xususiyatdir. raqobatbardosh firmalar odamlarning o'z tovarlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish darajasi va ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi bilan. Mahsulotning raqobatbardoshligi uning bozor raqobati sharoitlariga moslashish imkoniyatlari va dinamikasini tavsiflaydi.
Mahsulotlarning raqobatbardoshligi bir qator omillarga bog'liq, masalan:
-tashqi va ichki bozorda tovarlarning raqobatbardoshligi;
-ishlab chiqarilgan mahsulot turi;
-bozor sig'imi (yillik sotuvlar soni);
-bozorga kirishning qulayligi;
-bozorning bir xilligi;
-ushbu bozorda faoliyat yuritayotgan korxonalarning raqobatbardoshligi;
-sanoatning raqobatbardoshligi;
-sanoatda texnik yangiliklarni kiritish imkoniyati;
-mintaqa va mamlakatning raqobatbardoshligi.
Keling, ishlab chiqaruvchilarga raqobatdosh ustunlik beradigan umumiy tamoyillarni shakllantiramiz:
-har bir xodimning diqqatini harakatga, boshlangan ishni davom ettirishga qaratish.
-mijozga joylashish.
-avtonomiya va ijodiy muhit yaratish.
-odamlarning qobiliyatlari va mehnatga bo'lgan ishtiyoqlaridan foydalanish orqali hosildorlikning o'sishi.
-umumiy qadriyatlarning ahamiyatini ko'rsatish.
-mustahkam turish qobiliyati.
-tashkil etishning soddaligi, boshqaruv va xodimlarning minimal darajalari.
Bir vaqtning o'zida yumshoq va qattiq bo'lish qobiliyati. Eng muhim muammolarni qattiq nazorat ostida ushlab turing va kamroq ahamiyatli narsalarni bo'ysunuvchilarga topshiring.

Jahon bozor munosabatlari amaliyoti ko‘rsatganidek, ushbu muammolarni o‘zaro bog‘liq holda hal etish va bu tamoyillardan foydalanish mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishni kafolatlaydi.
Mahsulotlarning raqobatbardoshligi - ishlab chiqaruvchining mahsuloti bir qism va bir butun sifatida bir-biri bilan bog'liq. Muayyan mahsulot bozorida raqobat qilish qobiliyati to'g'ridan-to'g'ri mahsulotning raqobatbardoshligiga va natijalarga ta'sir qiluvchi faoliyatning iqtisodiy usullari yig'indisiga bog'liq. musobaqa.
Mahsulotlarning raqobatbardoshligi mohiyatini to'liqroq yoritish uchun, bizning fikrimizcha, mahsulot (tovar) haqida iloji boricha to'liq tasvirni berish kerak.
Ma'lumki, mahsulot bozorda asosiy ob'ekt hisoblanadi. U tannarx va foydalanish qiymatiga (yoki qiymatiga) ega, ma'lum sifatga, texnik darajaga va ishonchlilikka, iste'molchi tomonidan belgilangan foydalilikka, ishlab chiqarish va iste'molda samaradorlik ko'rsatkichlariga va boshqa juda muhim xususiyatlarga ega. muhim xususiyatlar. Iqtisodiyotdagi bozor munosabatlarining barcha xususiyatlari va qarama-qarshiliklari aynan mahsulotda o‘z aksini topadi. Mahsulot - aniq ko'rsatkich ishlab chiqaruvchining iqtisodiy kuchi va faoliyati. Ishlab chiqaruvchining mavqeini belgilovchi omillarning samaradorligi rivojlangan bozor mexanizmi sharoitida tovarlarning raqobatdosh raqobati jarayonida tekshiriladi, bu esa ma'lum bir mahsulot va raqobatchi mahsulot o'rtasidagi farqlarni ikkala nuqtai nazardan aniqlash imkonini beradi. muayyan ijtimoiy ehtiyojga muvofiqlik darajasi va uni qondirish xarajatlari. Buning uchun mahsulot ma'lum bir raqobatbardoshlikka ega bo'lishi kerak.
Adabiyotlarda aniqlanganidek, mahsulotning raqobatbardoshligi uning iqtisodiy, texnik, operatsion parametrlarining bozordagi boshqa shunga o'xshash mahsulotlar bilan raqobatga (raqobatga) dosh berishga imkon beradigan darajasidir.