Reja : Bolaning nutqini qanday rivojlantirish uchun oddiy qoidalar va o’yinlar

Mutaxassislar mehnat sharoiti va ularning jismoniy tayyorgarligiga qo‘yiladigan talablar
Har xil mehnat turlariga tavsif berganda uning jismoniy og‗irligi va asab-ruhiy tizimga ko‗rsatgan 
ta‘siriga e‘tibor qaratiladi. Mehnatning jismoniy og‗irligi deganda ish vaqtida jismoniy zo‗r berish 
hajmining yig‗indisi tushuniladi. Mehnatning asabruhiy zo‗riqishi deb ish bajarish paytidagi 
emotsional yuklama darajasiga aytiladi. Mehnatning asab-ruhiy zo‗riqishi aqliy va jismoniy 
turlarga ajratiladi. Mehnatning bu ikki asosiy turi uchinchi — aralash mehnat turini keltirib 
chiqaradi. 
Jismoniy og‗ir mehnatga kon qazuvchi va po‗lat quyuvchilarning kasblarini namuna qilib 
ko‗rsatish mumkin. Bu mehnat faoliyati zamirida sezilarli muskul zo‗riqishi yotadi. Og‗ir jismoniy 
mehnat turiga, shuningdek, yengil atletika, velopoyga, og‗ir atletika, chang‗i sporti va boshqalar 
ham kirishi mumkin.
Aqliy mehnat turiga hisobchi xodimlar, EHM operatorlari va dastur tuzuvchilar, olimlar, ijodkor 
kishilar va boshqalarning mehnatini kiritish mumkin. Shunga qaramay ularning faoliyatida to‗liq 
yoki qisman jismoniy mehnat komponenti ishtirok etadi. 
Texnika taraqqiyoti bilan og‗ir ishlab chiqarish mehnati ko‗proq har xil mexanizmlar zimmasiga 
yuklatilmoqda, insonga esa aksariyat hollarda boshqarish va nazorat qilish vazifasi qolyapti. Ishlab 
chiqarish avtomatlashgani sari inson mehnati jarayonida jismoniy yuklama doimiy ravishda 
kamayib bormoqda. Biroq hali ham yordamchi ishchilar, boshqaruvchilar, montajchilar, jihozlarni 
ta‘mirlovchilarning jismoniy mehnat hissasi yetarlicha yuqori. Shunga qaramay, avtomatika, robot 
texnikasining rivoji inson ruhiy zo‗riqishi barqarorligini, ishlab chiqarishning ilgarilashi 
to‗g‗risidagi katta axborot oqimini o‗rganishni, tez qabul qilishni talab qilmoqda.
Bajariladigan jismoniy ishning hajmi va quvvatini hisoblashda har xil o‗lchov birligi qo‗llaniladi: 
ko‗tariladigan yuk massasi, bosib o‗tilgan yo‗l, ishga sarflangan vaqt va boshqalar. Inson bajargan 
ishni aniqlashning aniq va ilmiy asoslangan maxsus usullari, uning ish qobiliyatiga yarasha 
tavsiyalar berilgan va joriy qilingan. Buning uchun YQT yoki tomir urish ko‗rsatkichlari yig‗indisi 
vaqt birligida organizmning kislorod iste‘mol qilishi va butun ish davrida mazkur ishga 
sarflanadigan energiya 
(kkal), KDJ va boshqalarda o‗lchanadi. Ushbu metodlar yordamida olingan natijalar jismoniy 
mehnatning og‗irligi to‗g‗risida xulosa chiqarish imkonini beradi. Bajarilgan mehnat shartli 

---

ravishda juda yengil, yengil, o‗rtacha og‗irlikda, og‗ir va o‗ta og‗ir ishlarga bo‗linadi. Masalan, 
juda yengil mehnat umumiy va sutkalik energiya sarfini talab qiladi, bu asosiy modda 
almashuvining (2300 kkal atrofida) o‗rtacha miqdoridan oshadi, YUT esa oshmaydi, odatda, bir 
daqiqada u 80 zarbadan yuqorini tashkil qiladi. Bundan farqli o‗laroq, juda og‗ir jismoniy mehnat 
sutkalik energiya sarfini 4000 dan 6000 kkal gacha, ayrim holatlarda esa bundan ham yuqori 
bo‗lishini talab etadi. Bunday paytlarda YUT eng ko‗p miqdorda bo‗ladi, ya‘ni bir daqiqada 180–
200 zarbaga yetadi. Bunday ishni yaxshi mashq qilgan kishilargina bajarishlari mumkin, o‗shanda 
ham uzoq vaqt davomida emas.
Jismoniy mehnatning og‗irligini o‗lchash yoki baholash nisbatan yengil bo‗lsa, aqliy mehnatning 
emotsional-ruhiy zo‗riqishini o‗lchash va tasniflash hiyla og‗ir. Bu o‗rinda ishlab chiqarishning 
borishi to‗g‗risidagi katta axborot oqimini, ya‘ni jismoniy ishni o‗lchash paytida foydalaniladigan 
fikrlash usullarini qo‗llab bo‗lmaydi. Buni faqat YUT ni o‗lchash orqali bilish mumkin. Misol 
uchun uchuvchi-sinovchi yangi samolyotda bir soatlik uchishda 3 kg dan 4 kg gacha vazn 
yo‗qotadi, uning yurak urishi keskinlashib, bir daqiqada 200 zarbaga yetadi. Og‗ir jismoniy mehnat 
paytlarida ham bunday holat yuz bermaydi. 
Mehnatning aralash turlari —bu (zamonaviy ishlab chiqarishda ko‗pchilikni tashkil qiladi) inson 
organizmiga jismoniy og‗irlik yoki asab-ruhiy zo‗riqish ta‘sir ko‗rsatishi bilan bog‗liq bo‗lib, unga, 
ko‗pincha, o‗rta bo‗g‗indagi mutaxassislar hamda o‗rta maxsus, kasb-hunar bilim yurtlari 
o‗quvchilari mehnati kiradi.
Mutaxassislar mehnat sharoiti va ular boshdan kechiradigan zo‗riqishlarga bir qator misollar 
keltiramiz.