Reja : kirish qo'shma Shtatlardagi ommaviy axborot vositalari gazeta jurnallar ommaviy axborot vositalarining tuzilishi va davlat tomonidan tartibga solish xulosa foydalanilgan adabiyotlar kirish

Amerika Qo‘shma Shtatlari matbuoti taraqqiyot bobida o‘tgan asrlardayoq ancha ilgarilab ketdi. 1900 yilga kelib 2235 nomdagi kundalik gazeta 15 million 102 ming nusxada chop etilardi1. Bu davrda Qo‘shma Shtatlarda chiqadigan turli nomdagi nashrlar soni 21235 tani tashkil etdi. XX asrning birinchi yarmida gazetalar bilan bir qatorda «Commercial and Financial Chronicle», «Afro-American», «Baltimore Cun», «Washington Evening Star», «Journal of Commerce and Commercial», «Wachington Post and Times Herald», «Des Moines Register», «Denver Post», «Los Angeles Times», «New York Herald Tribune», «New York Times» gazetalari, «Iron Age», «Cosmopolitan», «Farm Journal», «The Saterday Evening Post» kabi jurnallar ham tobora ommalashib bordi. Jurnallar adadi bir necha yuz mingdan tortib 12 million nusxadan ham oshgani e’tiborga molikdir.
AQShda gazeta-jurnal nashr etishning o‘ziga xos maktabi yaratildi. To‘rt, sakkiz sahifadan iborat bo‘lib chiqadigan gazeta o‘zini oqlay olmasligi, bunday nashrlar asosan muassis yoxud ma’lum bir guruh kishilargagina ma’qul fikrlarni yoritib, keng ommaning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondira olmasligi to‘g‘ri anglashildi. Shu bois gazetalar yetmish, sakson, hatto yuz sahifagacha hajmda chiqib turishi odatiy holga aylangan.
Gazeta bir necha o‘n sahifadan iborat bo‘lgandagina unda keng xalq ommasining talablarini qondira oladigan axborot berish va turli mavzulardagi maqolalarni yoritish mumkinligi o‘z isbotini topdi.
Amerikaliklar asosan dam olish kuni gazeta-jurnallarni bafurja mutolaa qilishga vaqt topishini hisobga olgan tahririyatlar o‘z gazetalarining yakshanba sonlarini besh yuz sahifagacha hajmda hamda odatdagidan ikki barobar ko‘p nusxada chop etishardi. Shunisi qiziqki, bir necha million nusxada chop etiladigan besh yuz sahifalik gazetalarning ham sotuvda yetishmay qolish hollari uchrardi. Ko‘rilayotgan foydaning to‘rtdan uch qismi e’lon qilinayotgan reklamalar hisobidan olinar edi. Qolgan qismi esa gazeta savdosidan tushardi.

1. 
   QO'SHMA SHTATLARDAGI OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI
   

Amerika ommaviy axborot vositalari miqdori, xilma-xilligi va texnik imkoniyatlari bo'yicha dunyoda tengsiz. Butun dunyo Amerikaning filmlarini, komediyalarini, musiqiy filmlarini, seriallari va multfilmlarini tomosha qilmoqda. Ular deyarli barcha davlatlar mahalliy telekanallarning translyatsiya tarmog'ida muhim o'rin tutadi. Qo'shma Shtatlardagi eng keng tarqalgan va ta'sirchan ommaviy axborot vositasi, shubhasiz televizor. Mamlakat bo'ylab uchta kanal - ABC, CBS va NBC - bir necha o'n yillar davomida muloq hukmronlik qildi. Keyin ular yuzlab kabel kanallari va Fox televizion tarmog'i bilan raqobatlashishiga to`g`ri keldi. Amerika televizioni jonli, ko'ngilochar va tez o'zgarib turadi. U birinchi navbatda reklama bilan yashaydi va shuning uchun tinglovchilar reytingiga qarab yangi dasturlar doimo tug'ilib, g`oyib bo`lmoqda. Mamlakatda 10 mingga yaqin tijorat radiostansiyalari mavjud. Katta shaharlarda ular ma'lum bir auditoriyaga xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan. Har qanday musiqiy did, ona tili va hayotga qarashlariga qarab muxlislar o'zlariga yoqadigan to'lqinni topishi mumkin. Yangiliklar va sport stantsiyalari asosan o'rta to'lqinlarda, FM musiqa stantsiyalarida efirga uzatiladi.¹
AQSh ommaviy axborot vositalari yuqori darajada monopollashtirilgan. 1880 yilda Qo'shma Shtatlardagi barcha shaharlik kundalik gazetalarning 61 foizida o'z shaharlarida raqobatchilar bo'lgan bo'lsa, 1930 yilda - 21 foiz, 1940 yilda - 13 foiz, 1970 yillarning o'rtalarida. - atigi 3%. O'tgan asrning oxiriga kelib Qo'shma Shtatlarning atigi 15 ta shahri hech bo'lmaganda rasmiy mahalliy "raqobatchisi" bo'lgan gazetalarni nashr etdi va Qo'shma Shtatlarda nashr etilgan gazetalarning umumiy soni XIX asrga qaraganda kamroq bo`ldi. O'tgan asrning oxiriga kelib quyidagi yangiliklar manbalari AQShda to'liq hukmronlik qildi: uchta mashhur jurnal (Time, Newsweek, US News va World Report), uchta gazeta (The New York Times) , The Washington Post, The Wall Street Journal), ikkita axborot agentligi (Associated Press va United Press International).²

2. 
   GAZETA
   

The New York Times, USA Today va The Wall Street Journal gazetalari taniqli gazetalardan hisoblanadi. Yillar davomida nashrning narxi oshgan bo'lsa-da, yuqoridagi gazetalarning narxi odatda pastligicha qolmoqda. Gazetalar reklama va maqolalar daromadlariga ko'proq tayanib qolishga majbur bo`lmoqda. Qo'shma Shtatlarda (va boshqa bir qator mamlakatlarda) deyarli 100 sahifali gazetalarni topishingiz mumkin (xususan, rus tili kichik, ko'pi bilan 32 sahifa).
Qo'shma Shtatlardagi barcha gazetalar xususiy. O'nlab, hatto yuzlab gazetalarga egalik qiluvchi yirik tarmoqlar (masalan, Gannett yoki Makklatchi). mavjud.
2008 yildan beri Qo'shma Shtatlardagi Internet kundalik gazetalarga qaraganda muhim ma'lumot manbaiga aylandi; 2009 yilda o`tkazilgan tadqiqotga ko`ra 18 yoshdan 35 yoshgacha bo'lgan AQSh aholisining atigi 19%i gazeta o'qiydi. Gazetalarni respondentlarning atigi 35 foizi o'qiydi, "qog'oz" gazetalari o'quvchilarining o'rtacha yoshi 55 yoshda.
1989 yildan 2009 yilgacha Qo'shma Shtatlarda nashr etilgan gazetalarning umumiy tiraji kuniga 62 milliondandan 49 million nusxaga kamaydi.³ Bu, shuningdek, 2008 yil kuzida boshlangan global moliyaviy inqiroz, ba'zi gazetalarni onlayn versiyasiga o'tishga majbur qilmoqda (masalan, AQShning juda obro'li gazetasi bo'lgan Christian Science Monitor gazetasi o'zlarining nashrlaridan voz kechganligini e'lon qildi. 2009 yil o'rtalarida "qog'oz" versiyasi va Internetda nashr etishga o'tildi, qog'oz shaklida gazeta haftada atigi bir marta nashr etiladi).
Amerika gazetalarining tiraji kam. Kundalik Amerika gazetasining o'rtacha tiraji 35000 nusxani tashkil etadi. Umuman olganda, Qo'shma Shtatlar har ming kishiga to'g'ri keladigan gazeta nusxalari soni bo'yicha G'arbning boshqa yetakchi davlatlaridan orqada qolmoqda. Qo'shma Shtatlarda har ming kishiga 282 nusxada gazeta to'g'ri keladi. Ushbu tendentsiya so'nggi moliyaviy inqiroz va Internetning rivojlanishi tufayli yanada kuchaygan. So'nggi bir-ikki yil ichida Amerika gazetalarining tiraji sezilarli darajada kamaydi. Buning asosiy sababi aynan Internet rivojlanishi bilan bog'liq. Deyarli barcha Amerika gazetalari asosiy materiallarni nashr qilish bilan elektron tarmoqda o'z nashrlari uchun veb-saytlar yaratishni boshladilar. Ushbu amaliyot nashrni ommalashtirishga yordam beradi deb taxmin qilingan. Va dastlab shunday bo'lgan. Keyinchalik, ba'zi o'quvchilar gazetani sotib olish uchun pulni va vaqtni behuda sarflashning ma'nosi yo'q, deb qaror qildilar, agar siz uning mazmuni bilan o'zingizni kvartirangiz yoki ofisingizdan chiqmasdan ham bepul tanishib chiqsangiz. Hozir ko'plab gazetalar o'z veb-saytlariga faqat ma'lum bir haq evaziga kirishni istaganlarni kiritishga majbur.
Shunga qaramay, nashr etilgan davriy nashrlar soni bo'yicha Qo'shma Shtatlar dunyoda yetakchi o'rinni egallab kelmoqda. Mamlakatda 23 mingga yaqin davriy nashrlar, shu jumladan 12 ming gazeta va 11 ming jurnal nashr etiladi. Ulardan taxminan 1450 xil kunlik gazetalar mavjud bo'lib, ularning umumiy tirajlari 55 millionga teng. Haftalik 6250 ga yaqin gazeta mavjud.
Qo'shma Shtatlarning g'arbiy sohilidagi eng yirik va eng mashhur gazeta "Los Angeles Times". Amerika gazetalari orasida muomalada to'rtinchi o'rinni egallaydi. Nashrning asosiy yo'nalishi konservativdir. Gazeta 1881 yilda tashkil etilgan bo'lib, uning faoliyati davomida jurnalistlar 37 marta Pulitser mukofotiga sazovor bo'lishdi. Bundan tashqari, 2004 yilda ular bir vaqtning o'zida 5 ta sovrinni qo'lga kiritishdi.⁴
Gannet gazetasi “News - 2000” sxemasi (mundarijasi) da maxsus sharhlar rejalashtirilmaydi: u kommunikatsiya nazariyasining asosiy talablariga to’la javob beradi. O’tkir uchli “ehrom”lar jamiyat hayotini o’zgartirishni maqsad qilgan, materialning asosida esa markaziy ijtimoiy manfaat yotadi. Qolgan barcha unsurlar hayotda istalgan o’zgarishni yo’lga qo’yishni ta’minlashga qaratiladi.
Ko’rib turganimizdek, mazkur model bir vaqtning o’zida jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish nazariyasi bilan qorishib ketadi, auditoriyaning aqli, hissiyoti va sezgisiga ta’sir etuvchi omillarni ishga soladi.
Shubhasiz, bu model Amerika auditoriyasiga mo’ljallangan, lekin u to’lig’icha boshqa mamlakatlar amaliyotida ham ma’lum bir o’zgargan shakllarda tatbiq qilgan.
AQShda uzoq vaqt jurnalistikaning asl mazmun-mohiyati borasida ham salbiy munozaralar bo’lib o’tdi. Robert M.Xatchins komissiyasining “Erkin (ozod) va javobgar matbuot” nomli ma’ruzasi turli mamlakatlar jurnalistikasi nazariyasi va amaliyotiga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi, etakchi tartibga soluvchi g’oya (qarash)lar manbasiga aylandi. Komissiya muammoni echishning jamoatchilikni amaldagi qonunlarga qaraganda yanada ishonchli himoya qila oladigan bir qator mezon (o’lchov)larni qo’yish yo’lini ilgari surdi. Buning uchun ozod va javobgar matbuotdan talab qilinadigan beshta faoliyat me’yori ishlab chiqildi:
· Kunning hodisalarining ahamiyatini ko’rsatadigan voqealarni kontekstda haqqoniy va atroflicha hisobotini berish;
· “Sharh va tanqidni ayriboshlash uchun forum”ga xizmat qilish;
· Jamiyatni tashkil qiluvchi guruh vakillarining qiyofasini berish;
· “Jamiyatning maqsadi va qadr-qimmati”ni ko’rsatish va tushuntirib berish;
· “Kunning axborotiga to’la ochiqlik”ni ta’minlash.
Komissiya shuni maxsus belgilaydiki, jurnalistika maxsus kasb emas, har bir savobli odam gazetaga o’z fikrini yozishi mumkin, biroq matbuotga muntazam o’z materiallarini taqdim etib turgan odam jurnalist deb baholanadi. Bu faqat ayrim mutaxassislarning fikrlari. Biroq bu Amerikada jurnalist kadrlarni tayyorlashning o’ziga xos tizimi bo’lmagan degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Jurnalist kadrlarni tayyorlashning amerikacha modeli (tizimi) jurnalistik ta’limning asoschilaridan biri hisoblangan Jozef Pulitserdan boshlangan. Pulitserning shaxsiy mablag’i va uning o’z taklifi bilan 1904 yilda Kolumbiya universiteti qoshida Pulitser ishlab chiqqan jurnalistika standart (talab)lari asosidagi professional jurnalist kadrlarni tayyorlash bo’yicha AQShdagi birinchi maktab tashkil etiladi. Pulitser maktabda kadrlar tayyorlashni faqat fundamental kasb asoslari bo’yicha o’ylab chiqqan.
Matbuot erkinligini ta’minlovchi omillardan biri bo’lgan fikrlarni erkin ifodalash g’oyasi, shubhasiz, ijobiy xarakter kasb etadi. Shu bois ijtimoiy javobgarlik doktrinasining nazariyotchilari matubot, hukumat va keng jamoatchilikni nafaqat fikrlarni erkin ifodalashga etarli imkoniyatlar berish, shuningdek, Xatchins komissiyasi shakllantirgan erkin va javobgar matbuotning talablarini qondirishga ham chaqirishdi. Komissiya hisoblaydiki, hukumat matbuotning faoliyatini nazorat qilmasdan, uning faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni nazorat qilishi mumkin va shart:
“Birmuncha halol o’yinlar uchun qoida va shartlarni o’rnatish o’yinchilarning erkinligiga halaqit bermaydi – bu ular (o’yinchilar) uchun ham, tomoshabinlar uchun ham o’yinning yaxshi bo’lishini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan matbuotning erkin faoliyat yuritishini kuzatib borish matbuot uchun ham, jamoatchilik uchun ham shunga o’xshash imtiyozlar yaratadi. Buning uchun isrofgarchilik va tartibsizliklarni kamaytirish, chinakam jamoatchilik fikrini shakllantirish va matbuotni eng sifatli darajada maksimal odamlar soni bilan ta’minlash”.
Komissiya tomonidan hukumat javobgar matbuotni yuksaltirish yo’lida nimalar qilish mumkin va shartligi to’g’risidagi aniq talablar belgilab berilgan. Agar matbuot jurnalistik va ilmiy jamoatchilik tomonidan salbiy reaktsiya kelib chiqishiga sabab bo’luvchi mas’uliyatsizlikka yo’l qo’ysagina, uning faoliyatiga aralashish mumkin. Bu o’rinda shunday xavotir ham bayon qilinadiki, so’nggi vaqtlarda alohida mas’uliyatsizlik qilinganligi haqidagi aniq misollar yoki uzoq vaqt shu holatga yo’l qo’yilgani asoslanilmasa, ijtimoiy javobgarlik doktrinasi matbuot faoliyatini chegaralash, uning erkinligiga chek qo’yilishiga olib kelishi ham mumkin.
Amerika tadqiqotchlari “ijtimoiy javobgarlik” tushunchasi axborot manbalari borasida jurnalistlarning majburiyatlari yoki bu bu munosabat qaysi tomonga yo’naltirilishi kerakligi masalasini chetlab o’tgan deya nazariyanin asosli tanqid qiladilar.
Shunday qilib, matbuotni davlat tomonidan boshqarishning amerikacha tajribasi shuni ko’rsatadiki, hukumatning OAV faoliyatiga aralashuvining har qanday ko’rinishi, agar u avvaldan biror ezgu maqsadni ko’zlamagan bo’lsa, axborot erkinligiga tahdid soladi. Jurnalistikaning ijtimoiy javobgarligi – davlat tomonidan boshqarilishi emas, o’z-o’zini boshqarish sohasidir.
Boshqarishning asosiy sohasini elektron OAVlardagi axborot oqimi tashkil etadi. Elektron OAV boshqaruvining amerikacha tizimidagi o’ziga xosliklar Indiana shtati universiteti professori Gerbert Teri tomonidan markazlashgan va umumlashganko’rinishda bayon qilib berilgan.
AQShda radioeshittirishlarga bag’ishlangan maxsus hujjat (akt) 1934 yildan beri amal qiladi. Keyingi yillarda uning shakli o’zgarib ketgan va zamonga molashtiruvchi ko’plab qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritilgan. 1968 yilda jamoatchilik teleko’rsatuvlarini boshqarish, 1970 yilda kabel televideniesi, 1996 yilda esa telefon kompaniyalari va kompyuter tarmoqlarini boshqarish to’g’risida bir qator o’zgartirishlar kiritildi.
Elektron OAV faoliyati ustidan o’z nazoratini o’rnatishi mumkin bo’lgan tashkilot va shaxslarning eng muhimlari quyidagilar:
Federal aloqa komissiyasi, sud tizimi, AQSh Prezidenti, shtatlar hukumatlari, shuningdek, xalqaro shartnomalar va bitimlar.
Federal aloqa komissiyasi (FAK) prezident tomonidan nomzodi ko’rsatiladigan va kongress tomonidan tasdiqlanadigan besh nafar a’zodan tarkib topadi. FAK teleradioeshittirishlarga litsenziya beradi va chastota (to’lqin) larni taqsimlaydi, eshittirishlar tartibi bo’yicha tavsiyalar beradi. FAK nima qilish xususida tavsiya berishi mumkin, biroq OAV ning biror-bir ma’lumotni uzatishini taqiqlay olmaydi. AQShdagi eng yirik teleradioeshittirish tashkilotlari xususiy kompaniyalardir. FAK teleradioeshittirish kompaniyalari, shuningdek, telefon va telegraf tarmoqlarini ham boshqarib turadi. 1980 yilga qadar shu narsa shart qilib qo’yilgan ediki, OAV tinglovchi va tomoshabinlarga axborot dasturlari uzatishlari shart, aks holda ularning litsenziyalari bekor qilinishi mumkin. Bu shart (holat) ga nisbatan bildirilgan turli nuqtai nazarlar orqali uzoq davom etgan munozaralar natijasida 1990 yilda faqat sog’lom raqobat qancha vaqtni yangiliklar uchun ajratish zarurligini aniqlab berishi to’g’risida qaror qabul qilindi.
Sud tizimi FAK chiqargan qonun va boshqa hujjatlarga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Sudlar qonunlarni, shu jumladan, Konstitutsiyaga kiritilgan “Birinchi qo’shimcha”ni ham, sharhlab berishlari mumkin.
Prezident ham nazorat va qonun chiqarishning tashabbuskor sub’ekti hisoblanadi. J.Karter tashabbusi bilan moliya departamenti qoshida teleradioeshittirish masalalari bo’yicha prezidentning bosh maslahatchisi hisoblangan Milliy telekommunikatsiya agentligi tashkil etiladi. Aynan shu agentlik orqali Kongress jamoatchilik OAV ga mablag’ ajratadi.
Shtatlar hukumatlari federativ davlat sanalgan AQSh da qanchalik katta kuchga ega bo’lsalar, ular elektron OAV ga ham shunchalik faol ta’sir ko’rsata oladilar.
Xalqaro shartnoma va bitimlar ko’proq kommunikatsion sputnik (sun’iy yo’ldosh) lar, Internet va boshqa vositalardan foydalanish va to’lqin (chastota)larni boshqarib turadi. Bu boradagi eng nufuzli tashkilot – AQSh, Kanada va Meksikani birlashtirgan Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasidir. Kanada hukumati Kanada xududida AQSh firmalari reklamalarini chegaralashga harakat qilganda, bu holat AQShda g’azab tug’yonini yuzaga keltirdi. Shunda aynan Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasi Kanadada yuzaga kelgan elektron OAV da reklamalarni uzatish masalalari bo’yicha holatni o’zgartira oldi.

3.