Reja: 1 Mehnat ta`limi boshlanishi

Mavzu: Oilada bolalarni mehnatga o`rgatish. Oilada ekologik tarbiya

Reja:

1 Mehnat ta`limi boshlanishi

2 Bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash

3 Oilada atrof muhitga bo`lgan ijobiy munosabatni shakllantirish usullari

4 Ekologik tarbiyani bola tarbiyasidagi axamiyati

Mehnat ta'limi boshlanishi

Ikki-uch yil ichida u ota-onasiga yordam berish kerakligini tushunishi kerak. Bu asrda uning mehnat ta'limi u uchun o'yinchoqlar to'plashni o'rganishdir. Ko'pgina ota-onalar bolalar uchun afsuslanadilar va ular uchun hamma narsani qilishadi. Bu asosan noto'g'ri. Bunday holatda, eng kichik yoshdagi bolalar dangasa bo'lishadi va ular uchun hamma narsani qilishlari uchun ishlatiladi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun bolalar majburiy mehnat tartibini o'rgatishlari kerak. Albatta qichqirish va qasam. Faqat ota-ona yordamga muhtoj ekanini tushuntirish kerak, xonada tartib bo'lishi kerak. Va u kattalar bolasi (qiz) bo'lgani uchun, siz o'zingizni tozalashingiz kerak. Agar bola tinglamasa, uni olib tashlamaguncha, masalan, karikaturalarni tomosha qilmasligini tushuntiring. Axir ota-onalar uyda vazifalarini bajarguncha dam olish uchun o'tirishmaydi.

Mehnat ta'limi sohasida teng huquqlar

Ayni paytda, mehnat ta'limi o'g'il va qizlar uchun bir xil bo'lishi kerak. Shuning uchun, bolalarni faqat "erkak" ishni o'rganish kerak, deb o'ylamang, qizlar esa - faqat "ayol". Taxminan uch yoshga to'lganida, bolalar o'z oilasida nima qilayotganlarini qiziqtirmoqdalar. Bunday qiziqishni e'tiborsiz qoldirmang. Agar bola idishlarni yuvish yoki bo'shliqni talab qilsa - bu istakni rag'batlantiradi. Albatta, bu yoshda bolaning sifati etarli emas. Hech qanday holatda uni haqorat qilmang, chunki u juda qattiq harakat qilmoqda. Unga kamchiliklarni ko'rsatish va u aqlli ekanligini ayt, lekin keyingi safar xato qilmasa, u yanada katta bo'ladi. Albatta, mehnat ta'limi bolaning yoshga qodir bo'lgan vazifalarini nazarda tutadi. Misol uchun, agar u uyni supurish yoki bog'da qazishni istasa, unga bolaning supurgi yoki bolalar bog 'mahsulotlarini sotib olish kerak. Bunday mehnat vositasi bilan u o'z xohish-istagini bartaraf qilish va unga erishish uchun yanada osonroq bo'ladi.

Mehnat sotib olmang

Bola kattaroq bo'lganida, ota-onasi unga dalda berishlari uchun yanada qiyin vazifalar berishi mumkin. Mehnat ta'limi bolani majburlab emas, balki uni ishlashga rag'batlantirishdir. Ammo bu, ota-onalarning ishini sotib olishini anglatmaydi. Albatta, bu uslublar ba'zida murojaat qilishlari kerak, lekin faqatgina bolalar mas'uliyatli va mashaqqatli ishlarni bajarganda. Boshqa hollarda, u oilaning bir a'zosi ekanligini tushuntirish kerak, shuning uchun u dam olish va u bilan vaqt o'tkazish uchun ota-onalar bilan bir qatorda vazifalarni bajaradi. Misol uchun, siz ota-onangizni tozalashda bolani doimo changni tozalashga o'rgatishingiz mumkin. Bu ish qiyin emas, lekin ayni paytda farzand ota-onaning onasi unga yordam bera olmasligini va o'z oilasida kerakli his qilishini tushunadi.

Bolalarning yoshi kattaroq bo'lsa, oshxonada ishlashga odatlanib qolishlari kerak. Albatta, hamma narsa ota-onaning nazorati ostida amalga oshirilishi kerak. Bolalarga o'tkir va og'ir pichoqlarni berishni maslahat bermang. Ammo bu bolaga pichoqni kesish yoki (masalan, sabzavotlarni pishgan) sabzavotlarni kesish oson bo'lgan pichoqni berishga to'sqinlik qilmaydi. Pishirish vaqtida bolangizga nima qilayotganingizni, qaysi moddalarga ehtiyoj borligi va nimalar qilinishini aytib berishingiz kerak.

Mehnat ta'limi bolaga yuk emas, balki qiziqarli kasb bo'lishi kerak. Uy atrofida ishlayotganingizda, ertakdagi bolani aytib, o'yinni hamma narsaga aylantira olasiz. Eng muhimi, ota-onasiga yordam berish yoqimli va qiziqarli edi.

O’zbekistonda surdopedagogikaning yondosh tarmoqlari – oligofreno-pedagogika, logopediya sohasidagi L.R.Mo’minova, R.Shomaxmudova, M.Yu.Ayupova, X.M.Po’latova, D.A.Nurkeldieva, M.P.Xamidova, L.Sh.Nur-Muxamedovalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar maxsus ta’lim muassasalarida olib boriluvchi ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlarni hisobga olgan holda tashkil etish hamda takomillashtirishga qaratildi[2.23.48].

L.R.Mo’minova nutqi to’liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi o’smirlar nutqiy kamchiliklarini korrekstiyalash ishlarida oilaning tutgan o’rni muhimligini, R.Shomaxmudova aqliy rivojlanishida muammolari bo’lgan o’smirlarni ikkinchi tilga o’rgatishda nutqning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarning hisobga olinishi lozimligini, D.A.Nurkeldieva aqliy rivojlanishida muammolari bo’lgan o’smirlarni maktabga tayyorlash muammolarini hal etishda nutq o’stirish ustida olib boriluvchi ishlar muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlaydilar .M.Yu.Ayupova, X.M.Po’latova va M.P.Xamidovalar maktabgacha yoshdagi o’smirlar nutqidagi muammolarni bartaraf etish va nutqiy faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan ish turlarini L.Sh.Nurmuxamedova ilk bor maxsus maktab-internatning ota-onalar bilan olib boruvchi ishlarini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab berdilar[2.19.89].

Shuningdek, respublikamizda so’nggi yillarda alohida e’tiborga muhtoj o’smirlarning ijtimoiy hayotga moslashuvi muammolarining hal qilinishi aholi o’rtasida keng tashviqot ishlarining olib borilishi bilan bog’liqligi tobora chuqur anglanmoqda. Chunonchi, R.Shomaxmudova D.Nurkeldieva, D.Sultonovalar tomonidan yozilgan ilmiy-ommabop maqolalar bunday o’smirlar bilan oilada amalga oshirilishi lozim bo’lgan ish tizimini yoritib berishga qaratildi[2.20.110].

“Oxirgi bir necha o’n yillikda imkoniyatli cheklangan o’smirlarni taqdim etuvchi tashkilotlar nogironlik muammosiga muvofiq ravishda inson, inson huquqlari asoslangan yondashuv va atrof-muhitni tushinishga asoslangan yondashuvni rivojlantirdilar. Har ikki yondashuv nogironlikning ijtimoiy modeliga asoslanadi. Bu yerda diqqat markazida inson huquqlari va barcha odamlarning jamiyat hayotida faol ishtirok etishi mumkin bo’ladigan o’zgarishlar zaruriyati muammosi turadi. Bu modellar ichida nogironlarni individual cheklashlar emas, balki jamiyatning ularni jamoatchilik hayoti jarayonidan chetda qoldiradigan tarzda tuzilishi zaiflashtirishi haqidagi fikr tahkidlanadi. Shu asosda cheklangan imkoniyatli odamlar tashkiloti yanada ko’proq o’z huquqlari uchun kurashishga birlashmoqdalar”[2.26.35].

Dunyoda nogironlik tushunchasini sharhlash va izohlash to’g’risida uzoq yillardan beri olimlar orasida keskin tortishuvlar davom etib kelmoqda. Bu borada insonlar uchun yaqqol ko’rinib turgan hodisa – nogironlikni qanday ta’riflanishi, ularning turli-tuman ko’rinishlariga jahon ommasining tushunchasi natijasida barcha qarama-qarshiliklarning ko’rinishlari jiddiy tus olinishi ajablanarli ko’rinishi mumkin. Bunday ko’rinish bahs-munozaralarga boy bo’lib, u yoki bu siyosat va rivojlanayotgan davlatlarda moddiy ehtiyojlar sharoitida yashovchi imkoniyati cheklangan o’smirlar bilan ishlash amaliyotining shakllanishi uchun shunday katta ahamiyatga ega ekanini umumiy tushuntirish deb anglashni taqazo etadi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach o‘ziga xos taraqqiyot yo‘lidan borib ko‘plab sohalarda ijobiy natijalarga erishib bormoqda. Shu jumladan, hukumatimiz tomonidan ekologiya muammolariga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda «ekologiya» tushunchasi mamlakatimizda har bir fuqaro uchun muhim ahamiyatga ega. Barchamiz bilamiz ommaviy axborot vositalarda hozirgi sharoitdagi ekologik muammolar hamda ularni hal etish borasida olib borilayotgan sa’y-harakatlar to‘g‘risida ma’lumotlar berib borilmoqda. Demakki, bir davlatdagi muammo ham, yutuq ham boshqa mamlakatlarga o‘zining ijobiy va salbiy ta’sirini bir xilda o‘tkazishi aniq. Hozirgi kunda yer sharining turli nuqtalarida keng quloch yozayotgan ekologik tangliklar tabiatga nisbatan to‘g‘ri munosabat bildirishimiz va unga ko‘proq e’tibor qaratishimiz zarurligini anglatadi. Yurtboshimiz ekologiya muammolari hozirgi kunda umumbashariy mavzu ekanligini ta’kidlab, jumladan, «Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan», degan edi. Darhaqiqat, ona tabiatni asrash — Vatanni asrash demakdir. Vatan ostonadan boshlanadi. Shunday ekan, har birimiz atrofimizdagi tabiatni asrab-avaylashga o‘z hissamizni qo‘shishimiz zarur. Shuningdek, ona yurt ne’matlarining qadrini bilaylik. Zero, ko‘p yillik tajribalarimdan shu narsa ayonki, bolalarni yoshligidan ona-Vatanga, atrof-muhitga muhabbat ruhida tarbiyalash har barimiz uchun muhim vazifa hisoblanadi. Shu bois ham, ekologik tarbiyada o‘z yashaydigan muhiti — shahar va qishloq ko‘chalarini ko‘kalamzorlashtirish, mevali va manzarali daraxt ko‘chatlari ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega. Ekologik savodxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. Ekologik duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog‘liqdir. Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e’tibor bilan qaraganlar va bu borada ibratli an’analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go‘daklik chog‘laridanoq axloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko‘kalamzorlashtirish hissi sabot bilan singdirilgan. Masalan, atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash, hojatxonalarni ariq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq joyda kovlash, yong‘in chiqmasligi chorasini ko‘rish, turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda emas, balki qurib qolganlaridan foydalanish, nihollarni sindirib, payxon qilmaslik, qushlarning uyasini buzmaslik kabi xatti-harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga tuflama, uni iflos qilma, chunki barcha jonivorlar uni ichib bahra oladi», «Gullab turgan mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o‘zing iste’mol qilasan», «Pishib yetilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish bo‘ladi. Chunki unda ahli mo‘minning nasibasi bor» — deb pandu-nasihatlar qilganlar. Islomdan avval zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvni iflos yoki isrof qilgan kishi 400 darra kaltaklangan. Suvga hurmat islom dinimizda ham saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta’sirida xalqda ko‘plab maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyatlar, ertaklar vujudga kelgan. Ekologik ta’lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog‘chalarida, umumiy ta’lim maktablarida, keyingi ta’lim bosqichlarida hamda mehnat jamoalarida davom ettiriladi. Barchamizga ma’lumki, ma’lumotlarda shuni ko‘rsa bo‘ladi, ya’ni inson aqli uning umumiy rivojlanishning dastlabki 3-4 yilida 50 foizni, 4-8 yilida 30 foizini, 8-17 yilida esa 20 foizni tashkil qiladi. Shuni hisobga olib, ekologik tarbiyani asosan, bog‘cha va maktablarda amalga oshirish zarur. Bog‘cha bolalarida avval ekologik ta’lim tushunchalari shakllantiriladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan quyidagi yo‘nalishda ish olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi: Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tabiat olami, undagi voqea-hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlik to‘g‘risida aniq bilimlar berish; bolalarda tabiat, uni asrab-avaylash, uni boyitishga oid faoliyatni shakllantirish; bolalarni davlatimizning tabiatni qo‘riqlash, uni asrab-avaylash bo‘yicha olib borilayotgan ishlari bilan tanishtirib borish. Buni maktabgacha tarbiya muassasalari xodimlari, ota-onalar va jamoatchilik o‘zaro hamkorlikda izchillik bilan tarbiyaviy ishlar orqali amalga oshirib borishi zarur. Fikrlarimizga xulosa qiladigan bo‘lsak, har bir ota-ona farzandiga bolalikdan ona tabiatni sevishni o‘rgatsa hamda yurtimizda yetishtirilayotgan meva-sabzavotlarning shifobaxsh xususiyatlari haqida ma’lumot berib borsa nur ustiga a’lo nur bo‘ladi. Zero, ekologik tarbiya oiladan boshlanishi sir emas