Reja: Adabiyot-so’z san’ati

ABU MANSUR AS-SAOLIBIY
Abu Mansur Abdumalik ibn Muhammad ibn Ismoil as-Saolibiy 350 (961)-yil Nishopurda tug'ilgan va 429 (1038)-yil shu yerda vafot etgan. U ko'plab o'lkalarni kezib chiqqan yirik olim (50 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi) va shoir, tarixchi edi.Arab adiblari qadimdan boshlab turli shoir va yozuvchilarning tarjimayi holi, yozgan asarlari, ijodlaridagi yetakchi xususiyatlari haqida alohida kitoblar yaratishgan. Ularning tazkira nomi bilan yuritilishini yuqorida aytgan edik. Saolibiygacha ham bu an'ana mayjud edi. Adib shu an'anaga muvofiq holda kitob tuzadi. Uning to'rtinchi qismi Xuroson va Movarounnahrdagi arabiynavis ijodkorlarga bag'ishlangan.
Asarning to'rt qismida X—XI asrlarda yashagan 415 ta arab tilida ijod qilgan adib va yozuvchilar haqida ma'lumotlar va ijodlaridan namunalar keltirilgan.
-11-
4- qismga esa 124 ta xurosonlik va movarounnahrlik shoirlar kiritilgan, ularning nasriy hamda nazmiy asarlaridan namunalar berilgan.
Bu qismga 4160 baytga yaqin she'r kiritilgan. Ular qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g'azal, urjuza janrlariga mansubdir.
U paytlardagi arab adabiyotidagi qasidaning keyingi davrlardagisidan farqi bo'lgan. Ularda ham maqtov, ham tanqid bo'lishi mumkin edi. Ma'lum bo'lishicha, hajv, g'azal, vasf, marsiyalar keyinchalik qasidadan ajralib chiqqan, deydilar.
Qasida keyinchalik turkiy adabiyotda ham fors-tojik adabiyotida ham ancha keng tarqalgan she'riy janrlardan biriga aylanadi. Lekin ular o'z mazmuni, mavzu va shakliga ko'ra arab qasidalaridan farq qiladi.
Saolibiy keltirgan qasidalar ayrim tarixiy voqealarga bag'ish­langan. Moddiy qiyinchilikdan shikoyat, pand-nasihatga atalgan qasidalar ham bor.
Hajviy yo'nalish ham ko'p uchraydi.
Arab tilidagi adabiyot til nuqtayi nazaridangina farq qiladi. Obrazlar tizimi, badiiy-tasviriy vositalarga ko'ra arab, fors-tojik va turkiy adabiyot orasida keskin farqlar ko'zga tashlanmaydi.
X asrdagi Buxoroda yaratilgan adabiyot haqida Y.E.Bertels shunday yozgan edi: «Aslini aytganda, til nuqtayi nazaridan bu davr adabiyotini fors va arab adabiyotiga bo'lish — haqiqatan shartli narsadir.
Aslida biz mavzu, uslub, tashqi ko'rinishi bir xil, faqat tildagina farqi bo'lgan yagona adabiyotga egamiz. Shuni ham aytish kerakki, shoirlar ko'p holda ikki tilni bilishgan va har ikki tildan birday osonlik bilan foydalanishgan, bir fikrning o'zini goh bu, goh u tilda ifoda etishgan».