Режа: Ахборот манбалари ва ахборотга бўлган эҳтиёж

---

МЕДИА ВА АХБОРОТ САВОДХОНЛИГИ ТАЪЛИМИ.  
Режа:  
1. Ахборот манбалари ва ахборотга бўлган эҳтиёж.  
2. Медиа ва ахборот саводхонлиги компетенциялар ва асосий унсурлар.  
Медиа манбаларидан ва бошқа етказиб берувчилардан олинган ахборотдан мос 
равишда фойдаланиш журналистнинг касб нуқтаи назаридан ахборот эҳтиёжларини таҳлил 
қилиши, шунингдек, ахборотни излаши ва уни баҳолашига боғлиқ. «Ахборот» атамаси 
кўплаб тавсифга эга. У маълумотлар, тадқиқот жараёнида олинган билимлар, тажриба ёки 
таҳсил олиш, шунингдек, сигнал ёки белгиларни англатиши мумкин. Оддий қилиб айтганда, 
ахборот – бу тўпланган, қайта ишланган ва изоҳланган, фойдаланиш учун қулай бўлган 
кўринишда тақдим этиладиган маълумотлардир. Ахборотни яна бир бошқача тавсифи - 
«тушунишга осон шаклда берилган билимлар»дир. Лотин тилида “informatio” – 
тушунтириш, баён қилиш демакдир. Ўтмишда мазкур тушунча ортида одамлар томонидан 
бир бирига оғзаки, ёзма ва бошқа усулда бериладиган маълумотлар тушунилган. Кенг 
маънода ахборот таърифи кибернетика фанида келтирилган. Унинг асосчиси Норберт 
Винернинг ёзишича, “ахборот – бу биз унга ва унинг бизнинг ҳиссиётларимизга 
мослашувчи, ташқи дунёдан олинган мазмун тавсифидир”4. Бошқа томондан, “ахборот” 
истилоҳи шунингдек “ахборот бериш”, ахборотни узатиш ва унинг тарқатиш маъносида ҳам 
қўлланилади. Айрим тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, ахборот деб олдиндан маълум 
бўлмаган бирор нарса ҳақидаги хабар ёки маълумотлар тушунилади5. Нима бўлган 
тақдирда ҳам ахборот муҳим унсур бўлиб, усиз нафақат алоҳида инсонни, балки жамиятни 
ҳам тасаввур қилиб бўлмайди. Масала, унинг сифати, мазмуни, оҳанги ва 
йўналтирилганлигидадир. Шу боис ахборот чегараланган, қалбакилаштирилган, тезкор, 
долзарб ва ҳ.к. бўлиши мумкин.
Инсон ва жамият доимий равишда маълум бир ахборот муҳитида бўлади. Буни 
хаттоки “ахборотнинг йўқлиги ҳам, барибир ахборот” деган ибора тасдиқлайди. 
Ахборотдан маҳрум бўлиш, дезинформация ҳар қандай жараённи турғунлашувга, шахс ва 
жамиятни эса деградация ҳолатига олиб келади. Социологларнинг таъкидлашича, ахборот 
қанчалик кўп тўпланса, жамият шунча тез ривожланар экан. Албатта, бу фикр тўғри, аммо 
у изоҳ талаб этади. Бу ерда ахборот мазмуни аниқлаштирилмаганлиги боис, унинг 
“моҳияти” - сиёсий, мафкуравий, иқтисодий ва ҳ.к. бўлиши мумкин. Тоталитар тузум( 
ўтмишда милитаризмга ғарқ бўлган Япония, фашизм ўчоғига айланган Италия ва Германия, 
“темир парда” эгаси бўлган СССР ва б.)ларга “онгни тозалайдиган”, унга саралаб олинган 
қадриятларни шафқатсизларча сингдирадиган ахборот хос бўлиб, бунинг натижасида 
инсонлар манқуртлик ва зомбилаштириш қурбонига айланган. Демократия сари 
тараққиётга юз тутган мамлакатларга эса фуқароларнинг турфа манфаатларини қондиришга 
йўналтирилган кенг миқёсдаги ва мазмундаги ахборот хосдир. Ахборот ҳокимият демакдир. 
Ахборотга эгалик ҳолатга эгалик қилиш демакдир. Шунинг учун ҳам қадимдан у қабила 
етакчилари ва коҳинлар, шаманлар ва сиёсий элита қуроли бўлиб келган. Омма эса 
ҳокимият вакиллари қўлида тўпланган мазкур билимларнинг жуда ҳам оз ҳажмига эга 

---

бўлган. Фақатгина халқларнинг маърифатга ва демократия сари интилишлари натижасида 
юқоридагилар ахборотга бўлган монополиядан чекинишга мажбур бўлди. Аммо ҳозирги 
кунгача ҳам ахборот эркинлиги ажралмас қисми бўлган фуқаролик эркинликлари ва уларга 
давлат ҳокимиятининг муносабати ўз долзарблигини йўқотганича йўқ. Зеро, очиқ 
жамиятларда ҳам фуқаро эркинликлари, уларнинг фикр ва ахборот эркинликларини 
чегаралаш ҳолатлари кузатилмоқда. Демак, ахборотга у ёки бу тарзда эгалик қилиш учун 
кураш давом этмоқда. Ахборот - бу пул, аниқроғи, харид қилинадиган ва сотиладиган 
маҳсулот бўлиб, у орқали баъзи бир инсонлар катта капиталга эга бўлади. Масалан, АҚШда 
Тед Тернер, Францияда Фр.Буиг, Италияда С.Берлускони ва б. Бугунги кунда инсоният 
ахборот соҳасидаги “инқилоб”га таяниб, ўз эволюциясининг янги босқичига кўтарилди. 
Бугунги кунда медиа, турли ахборот ва коммуникацион технологиялари турли хил 
шаклларининг тез оммалашиши, уларнинг шахсий, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳаётга 
бўлган таъсири, инсоннинг яшаши учун ахборот муҳитининг “электрон коттеж” номини 
олган сифат жиҳатидан янги кўринишини тақозо этди. Шу боис инсонларнинг ахборот 
жамияти ҳаётида фаол ва самарали иштирок этиши учун янги билим, кўникма ва 
кўрсатмалар зарур. Ахборот тақдим этаётганлар унга бўлган эгаликни рағбатлантиради, 
баъзи ҳолатларда эса инсонларга муайян ахборотни сақлаб бериш имконини ҳам 
таъминлайди. ОАВдан ташқари бошқа ахборот манбалари ҳам (масалан, тиббий шарҳлар, 
ҳукумат бюллетенлари, ҳисоботлари ва оғзаки хабарлари) мавжуд. Ахборот 
технологиялари ёрдамида (масалан, телевидение орқали кўрсатиладиган сайловолди 
мунозаралар) ёки шахсий мулоқот (масалан, фуқаро йиғинлари мажлисида) натижасида 
узатилиши мумкин. Уни медиа ва инсонлар воситасида ҳам тарқатиш мумкин. Бугунги 
кунда мисли кўринмаган миқёсда ахборот, контент ва ресурлар, шу жумладан, Интернет 
захиралари мавжуд бўлиб, уларнинг барчаси аниқлиги, ишончлилиги ва муҳимлиги 
жиҳатидан фарқланади. Ахборот турли шакл(масалан, статистика маълумотлари, электрон 
ёки қоғоз кўринишда)ларда мавжуд бўлиб, у онлайн файл ва порталларда, виртуал ва реал 
кутубхоналарда, ҳужжатлар жамланмасида, турли маълумотлар базасида, архивлар, 
музейлар ва ҳ.к.ларда сақланади. Лекин бундан қатъий назар турли ахборот манбалари 
тақдим этган ахборот ишончли ёки ишончсиз бўлиши мумкин. Демак, журналист ахборотни 
излай бошлар экан, унга, энг аввало қандай мазмундаги маълумот зарурлигини англаши 
лозим.