Режа: Аудитнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган асосий воситалар ва номоддий активлар эскириши. Ушбу элемент бўйича харажатлар таркибига асосий ишлаб чиқариш воситаларининг, шу жумладан молиявий лизинг асосида олинганларни ҳам қўшган ҳолда дастлабки (тиклаш) қийматига нисбатан белгиланган тартибда тасдиқланган меъёрлар, жадаллаштирилган амортизацияни ҳам қўшиб, ҳисобланган амортизация ажратмалари (ҳисобланган эскириш) суммалари киради.
Таъкидлаш жоиз-ки, №5 -«Асосий воситалар»номли БҲМСга мувофиқ асосий воситаларга амортизация ҳисоблашнинг қуйидаги усуллари тавсия қилинади:

1. 
   Бир текис (тўғри чизиқли) усул;
   
2. 
   Бажарилган ишлар ҳажмига мутаносиб усул(ишлаб чиқариш усули);
   
3. 
   Асосий воситалар фойдали хизмат қилиш муддати йиллар сонининг йиғиндиси бўйича ҳисобдан ўчириш усули (кумулятив усул);
   
4. 
   Камайиб борувчи қолдиқ усули.
   

Аудитор корхонада ушбу усуллардан биттаси танлаб олиниб, ҳисоб юритиш сиёсати тўғрисидаги буйруқ билан расмийлаштирилганлигини аниқлаши лозим. Шунингдек, танланган усулнинг ҳисобот йили давомида ўзгармаганлигига, агар ўзгарган бўлса сабабини ва бу ҳақда ҳисоб юритиш сиёсати тўғрисидаги буйруққа ўзгартиш киритилганлигига эътибор бериши керак. Асосий воситалар объектларининг фойдали хизмат қилиш муддатлари уларни балансга қабул қилиш пайтида аниқланади. Амортизация ҳисоблаш асосий воситалар объектларининг бутун фойдали хизмат қилиш муддати давомида тўхтатилмайди. Фақат корхона раҳбарининг қарорига мувофиқ қайта жиҳозлаш (реконструкция) ва замонавийлаштириш(модернизация) учун ўтказилган, ҳамда консервацияга қўйилган асосий воситалар бундан мустасно. Амортизация ажратмалари ҳисоблаш йиллик суммаси қуйидагича аниқланади:
бир текис(тўғри чизиқли) усулда -муайян асосий восита объектининг дастлабки қиймати, амортизация меъёри ва фойдали хизмат қилиш муддатидан келиб чиқиб аниқланади.
бажарилган ишлар ҳажмига мутаносиб усул(ишлаб чиқариш усули) бўйича амортизация ҳисоблаш фақат асосий воситадан фойдаланиш натижасига асосланиб, уни ҳисоблаш чоғида вақт оралиғи роль ўйнамайди. Фараз қилайлик, автомобилнинг дастлабки қиймати 1000000 сўм, қолдиқ қиймати 100000 сўм ва фойдали хизмат қилиш муддати давомида босиб ўтиши лозим бўлган масофа эса 90000 км. Бунда 1 км. га тўғри келадиган амортизация харажатлари қуйидагича аниқланади:


Дастлабки қиймат - қолдиқ қиймат = 1000000 – 100000 қ 10 с
иш бирлиги ҳажми 90000

Ҳар йилги босиб ўтадиган масофа 10 сўмга кўпайтирилиб, бир йиллик амортизация суммаси аниқланади. Масалан, автомобил биринчи йили 30000 км йўл юриши режалаштирилган. Демак, биринчи йил учун амортизация суммаси:

30000 км х 10 с қ 300000 сўм.