Reja: auditorlik dalillarini to’plash vositasi sifatida tanlash va umumlashtirilgan dasturiy ta’minot sharhi

Tanlash bilan bog’liq va bog’liq bo’lmagan risklar
Tanlash bilan bog’liq shunday riskki, tanlash asosida berilgan auditorlik xulosalari agarda auditorlik protseduralari jami umumiy to’plam uchun shu tarzda qilingan bo’lsa avval qilingan xulosalardan farqlanishi kerak. Statistik tanlashni qo’llash yordamida auditor agar tanlash umumiy to’plam uchun reprezentativ bo’lsaa, u yerda riskning miqdori qancha bo’lishini baholaydi. Tanlash bilan bog’liq risk tanlashning nostatistik yondashuvlari uchun emas, balki statistic tanlash uchun o’lchanishi mumkin.
Auditor tanlash riski bilan bog’liq bo’lmagan risklarda barcha sabablarga ko’ra xato xulosa chiqargan bo’lsa, bu tanlash bilan bog’liq bo’lmagan risk sifatida qaratiladi. Tanlash bilan bog’liq bo’lamagan risk, shuningdek auditorlik protseduralarni bajarayotgan auditorning malakasi yetishmasligi oqibati ham bo’lishi mumkin. Auditorlik firmasi binday xatolar ehtimolini auditorlarning tegishli o’quv va mos keluvchi kuzatuvlari, tanlab olishni bajarish uchun yaxshi ishlab chiqarilgan kompyuter dasturlari va sinchkilab ishlab chiqilgan va bajarilgan audit dasturlari vositalari bilan boshqaradi.
3. Tanlashning staistik va nostatistik turlari
Statistik tanlash auditorga tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam berish uchun mulohazalari va tajribalari bilan bir qatorda ehtimollar nazariyasini va statistik tanlab olishni ham qo’llashni o’z ichiga oladi.
Nostatistik tanlash ehtimollik nazariyasi va statistic xulosalarni qo’llash ko’zda tutilmaydi; buning o’rniga auditorga tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam berish uchun auditorning mulohazalari va tanlab olishni qo’llashdagi tajribasida qo’llanilishi ko’zda tutiladi.
Statisrik va nostatistik tanlab olishlarni taqqoslash

№	Xusuiyatlar	Statistik tanlash	Nostatistik tanlash
1	Tanlab olish hajmi	Auditor mulohazalari miqdoriy jihatdan aniqlanadi va tanlab olish hajmi ehtimollar nazariyasu bilan aniqlanadi	Tanlab olish hajmi auditorning mulohazasi bilan aniqlanadi
2	Tanlab olishni saralash	Tanlab olishning jamlanganlikning har bir birligiga tanlab olishga tushishga teng imkoniyat berish uchun tartibsiz saralangan bo’lishi mumkin	Tanlab olish jamlanganlikka reprezentativlikka yig’ilgan hamma usullarni o’z ichiga oladi
3	Baholash	Baholash auditorlik mulohazalariga yordam berishi uchun foydalanadigan statistic xulosalarga asoslangan	Baholash auditorning mulohazalariga asoslangan, bashoratlar esa tanlab olishlar natijalariga asoslangan
4	Xarajatlar	O’quv xarajatlari yuqori, chunki tanlab olishning statistic yo’llarini bilish yoki tanlashning maxsus kompyuter dasturiy ta’minoti talab qilinadi	Saralash uchun xarajatlar past chunki auditorlik mulohazalari faqat tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va natijalarini baholashda talab qilinadi
5	Ustuvorlik	Bu usul auditorga tanlab olish riskining obyektiv choralarini ta’minlay borib, samarali tanlab olishni tuzish, dalillar yetarliligini, hisoblash va natijalarni baholashga yordam beradi	Bu usul auditorning schyotlaragi xatolar haqida avvalgi kutganlariga asoslangan bo’lishi mumkin. Bu usul tanlab olishni baholashga kam vaqt sarflashi mumkin

4. Atribut tanlash va uning mohiyati
Atribut auditor qiziqayotgan jamlanganlikning xarakteristikasi hisoblanadi. Qoidaga ko’ra, audit tekshirib ko’rmoqchi bo’lgan atribut nazoratni samarali boshqarish hisoblanadi, masalan, mijoz sotuvchining buyurtmaga schyotining detallariga rozi bo’ldi, buyurtma yetkazib berilishi va savdo qo’llab – quvvatlanishidan oldin hisobot olishni va ular olingan tovarlarga to’lovlarga, avvalo mos kelishi dalillari.
Tanlab olish atributlari rejalarini realizatsiya qilishi bo’yicha qadamlar quyidagilar hisoblanadi:

• Qiziquvchi atributlar va layoqatsizlik nimlarni bildirishini aniqlang
• Tnalab olinishi lozim bo’lgan jamlanganlikni aniqlang
• Tanlab olish hajmini aniqlang
• Tanllab olishni saralash usullarini aniqlang
• Tanlab olish elementlarini tanlang va nazorat uchun testlar to’ldiring
• Tanlab olish natijalarini baholang va rejalashtirilgan mustaqil protseduralar samaradorligini ko’rib chiqng
• Tanlab olish jarayonining hamma bosqichlarini hujjatlashtiring