Reja: Axborot xaqida tushuncha, Axborotning xossalari 2

S/t
Sanoq tizimining sonli qiymatlari
O‘n oltilik	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F	10
O‘nlik	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16
Sakkizlik	0	1	2	3	4	5	6	7	10	11	12	13	14	15	16	17	20
Ikkilik	0	1	10	11	100	101	110	111	1000	1001	1010	1011	1100	1101	1110	1111	10000

0 soni elektron xolatnining o‘chirilganlik xolatini anglatadi, 1 soni esa elektron xolatni (elektron zaryad borligini) anglatadi.
I nsonlar o‘nlik sanoq sistemasidan foydalanadi. Kompyuter aksincha binar tizimda ya’ni ikki xolatni tan oladi. Binar tizim 0 va 1 dan iborat bo‘lgan ikkilik sanoq sistemasini anglatadi. 8 ta bit bir butun bo‘lib birlashganda baytni tashkil etadi. 0 va 1 ning turli kombinatsiyalari 256 belgini baytlarda ifodalaydi.
Kompyuter yoki mobil qurilmada elektron xolatga o‘tish yoki elektron xolatdan chiqishning kodlashtirish sxemasi.

8-rasm. Binar tizimi

Kichik va bosh xarflarni, sonlar va maxsus simvollarning 0 va 1 lar kombinatsiya orqali ifodalanishi kodlashtirish sxemasi deyiladi. ASCII kodlashtirishning Amerika standarti hisoblanib, harfli belgi, masalan: E ikkilik sanoq tizimida 01000101; * belgisi 00101010; 6 soni 00110110 kabi tasvirlanadi.

9 - rasm. Kodlashtirish.
Bunday kodlashtirishlar Shunday tez bajariladiki, uning aylantirish xolatini tushunmay qolasiz.¹²
T harfini klaviaturadan terganimizda elektron signal, skanirovanie orqali maxsus kodga aylanib kompyuterning elektron sxemasiga uzatiladi. Kompyuterning elektron sxemasi skan-kodni ASCII ga aylantiradi va ikkilik sanoq kodida qayta ishlanishi uchun xotiraga baytda saqlanadi. Qayta ishlash tugagandan keyin bayt inson taniydigan alfavit va sonlar orqali ekranga yoki qog‘ozga chiqariladi.

10-rasm. Ma’lumotlarni kiritish jarayoni.
1-Qadam.
Foydalanuvchi klaviaturadan T (SHIFT + T klavish) harflar, natijada T harfi uchun skan-kod yaratiladi.
2-Qadam.
Skan-kod T xarfi sifatida kompyuterning elektron sxemasiga uzatiladi.
3-Qadam.
Kompyuter Elektron sxemasi kodni T harfi uchun ASCII ikkilik kod (01010100)ga aylantiradi va qayta ishlash uchun xotiraga saqlaydi.
4-Qadam.
Qayta ishlangandan keyin T harfining binar kodi, tasvirga aylanadi va qurilmalarda aks etadi.¹³
EHMlarda asosan ikkili sanoq sitemasi ishlatiladi. Bu sistemada faqat ikkita 0 va 1 raqamlari mavjud bo‘lib, har kanday son 1 va 0 raqamlari kombinatsiyasi ko‘rinishida ifodalanadi. Ikkilik sanoq sistemasi EHMning arifmetik asosi deyiladi. O‘nli raqamni ifodalaydigan to‘rtta ikkilik razryadni tetraedr deyiladi. Sakkizlik raqamni ifodolaydigan uchta ikkilik razryadli triada deyiladi. Masalan: 8 lik 0123…7; 2 lik 000001010011 … 111.

11-rasm. Bir sanoq tizimidan boshqasiga o‘tish.
Bu qoidadan foydalanib sakkizlik sanoq tizimidan ikkilik sanoq tizimiga o‘tish mumkin. Buning uchun har bir sakkizlik raqamini unga mos ikkilik triada bilan almashtirish kerak bo‘ladi. Sonning qaysi sanoq tizimiga tegishli ekanligini ko‘rsatish uchun indeksda shu sanoq tizimining asosini yozib qo‘yamiz. Masalan: 25₈ yozuvi 25 sonining 8 lik sanoq tizimidaligini ko‘rsatadi. B15₁₆ yozuvi B15 sonining 16 lik sanoq tizimidaligini bildiradi. 515₈ sonini 2 lik sanoq tizimiga o‘tkazish uchun har bir raqamni mos 3 lik (triada) bilan almashtiramiz:
515₈ = 101 001 101₂
Biror sanoq tizimida berilgan sonni ikkinchi sanoq tizimiga o‘tkazish uchun berilgan sonni o‘tkazilishi kerak bo‘lgan sanoq tizimining asosiga bo‘lib echamiz.
Masalan: 7₁₀ sonini 2 lik sanoq tizimiga o‘tkazsak:
1. 7 ni 2 ga bo‘lamiz: 7/2=3 (qoldiq 1) q1=1 deb belgilab olamiz.
2. Bo‘linma 3 ni 2 ga bo‘lamiz: 3/2=1 (qoldiq 1), q2=1
3. Bo‘linmadagi 1 ni 2 ga bo‘lamiz: 1/2=0 (qoldiq 1), q3=1
Bu jarayon bo‘linma nolga teng bo‘lguncha davom ettiriladi. Demak, 731 = 1110. Xuddi Shunday boshqa sanoq tizimlarini boshqasiga o‘tkazishni davom ettirish mumkin.