Reja: Birinchi guruh kationlarining sifat reaksiyalari

To’rtinchi analitik guruh kationlariga xos xususiy reaksiyalar 5. Kationlarning V – analitik guruhiga umumiy tavsifnoma
Beshinchi analitik guruh kationlari As³⁺, As⁵⁺, Sb³⁺, Sb⁵⁺, Sn²⁺, Sn⁴⁺ kiradi. Bu guruh kationlarining guruh reagenti 6n- li HC1 bo’lib, ular qiyin eruvchan xloridlarni hosil qiladi. Beshinchi guruh kationlari D.I. Mendeleyevning elementlar davriy sisitemasida to’rtinchi guruh kationlari joylashgan davr va guruhlarda joylashgan.
Bu kationlaning gidroksidlari qiyin eruvchan va kuchsiz elektrolitlardir. Qo’rg’oshin gidroksid amfoterlik xossasiga ega, kumush va simob (I) gidroksidlar nihoyatda beqaror birikmalar bo’lib, hosil bo’lish vaqtida tegishli oksid va suvga parchalanadi. Qo’rg’oshin va simobning barcha eruvchan birikmalari zaharli.
Guruh reagentining ta’siri. Beshinchi guruh kationlari Pb²⁺, [Hg₂]²⁺, Ag⁺ ning xloridlari suvda va suyultirilgan kislotalarda erimaydi. Xloridlarning bunday xossalaridan barcha kationlarning umumiy aralashmasini tahlil qilish paytida V guruh kationlarini ajratishda foydalaniladi. Suyultirilgan xlorid kislota (hamda xloridning eritmalari) Pb²⁺, [Hg₂]²⁺, Ag⁺ ionlarini AgCl, Hg₂Cl₂va PbCl₂ oq cho’kmalar holida cho’ktiradi, masalan:
AgNO₃ + HC1 = ↓ AgCl + HNO₃
Ag⁺ + Сl^-= ↓ AgCl
Hg₂ (NO₃)₂+ 2HC1 = ↓Hg₂Cl₂ + 2HNO₃
[Hg₂]²⁺ +2Сl= ↓Hg₂Cl₂
Pb (CH₃COO)₂ + 2HC1 = ↓PbCl₂ + 2CH₃COOH
Pb²⁺ + 2Сl^-= ↓PbCl₂
AgCl cho’kmasi yorugiik nuri ta’sirida parchalanadi. Kuchli kislotaning tuzi bo’lgani uchun suyultirilgan HNO₃, H₂SO₄ kislotalarida erimaydi. Ammo u NH₄OH da oson eriydi.Bunda kumushning ammiakli kompleks birikmasi hosil bo’ladi. Agar olingan ammiakli kompleks birikma eritmasiga HNO₃ kislota ta’sir ettirilsa, vodorod ionlari NH₃ molekulalari bilan bog’lanib, yanada barqaror NH₄⁺ kompleksini hosil qiladi va muvozanat o’ng tomonga siljiydi: AgCl + 2NH₄OH = [Ag(NH₃)₂]⁺+Сl^-+ 2H₂0
[Ag(NH₃)₂]⁺<=> Ag⁺ + 2NH₃
Natijada kumushning ammiakli kompleksi parchalanadi va eritmada Ag⁺ ionlari to’planib qoladi. Ammo eritmada [Ag(NH₃)₂] ning birinchi bosqichida hosil bo’lgan Cl^- ionlari borligidan AgCl ning eruvchanlik ko’paytmasi ortib ketadi va tuz cho’kmaga tushadi.

Beshinchi analitik guruh kationlariga xos xususiy reaksiyalar
Ion Reagent Reaksiyalarning molekulyar va ionli Ilova
tenglamasi
Ag⁺ KJ AgNO₃+KJ= AgJ+KNO₃ Sariq
Ag⁺+J^- = AgJ cho’kma
Ag⁺ К₂СгО₄ 2АgNО₃+К₂СгО₄= Аg₂СгО₄+2КNОз Qizil
2Аg⁺+СrO₄^2- = Аg₂СгО₄ g’isht
rangli cho’kma
Рb2+ H2SO4 Pb(NO₃)₂+H₂SO₄= PbSO₄+2HNO₃ Oq
Рb²⁺+SО₄^2- = РbSО₄ cho’kma
Рb²⁺ К₂СгО₄ Рb (NО₃)₂+ К₂СгО₄= РbСгО₄+2КNОз Sariq
Рb²⁺+СгO₄² = РbСгО₄ cho’kma
Рb²⁺ КJ Рb(NO₃)₂+КJ= РbJ₂+2KNОз Sariq
Pb²⁺+2J^- = PbJ₂ cho’kma
[Hg₂]²⁺ K₂CrO₄ Hg₂(NO₃)₂+K₂CrO₄= Hg₂CrO₄+2KNO₃ Qizil

[Hg₂]²⁺+2NO₃^- +2K⁺ +2CrO₄^2- = cho’kma Hg₂CrO₄+2K⁺+2NO^-₃
[Hg₂]²⁺ KJ [HgHg₂(NO]²⁺+2₃)CrO₂ +2KJ=↓Hg^2- = Hg ₂CrOJ₂+2KNO ₃ Yashil
[Hg₂]²⁺+2NO₃^- +2K⁺ +2J^- = cho’kma
↓Hg₂J₂+2K⁺+2NO^-₃
[Hg₂]²⁺ NaOH [HgHg₂(NO]²⁺+2₃)J₂ ^-+2 NaOH=↓HgJ ₂O+2NaNO₃+H₂O Qora
(KOH) Hg₂(NO₃)₂ +2OH^-=↓Hg₂O+H₂O cho’kma

6. I – III guruh anionlarining sifat reaksiyalari

Birinchi guruh anionlarining birikmalari qishloq xo’jaligida keng qo’llaniladi. Masalan: (NH₄)₂SO₄, K₂SO₄, NH₄H₂PO₄, (NH₄)₂PO₄ mineral o’g’itlar CaSO₄•2H₂O gips tuproqning sho’rlanish darajasini pasaytirishda, CuSO₄•5H₂O, FeSO₄•7H₂O zaxarli ximikat sifatida ishlatiladilar. Kuchli kislotali bo’lgan tuproqlarni neytrallash uchun dolomit CaCO₃•MgCO₃ (ohaklashda) ishlatiladi. Borat ionlari (BO₂^1- yoki B₄O₇^2-) bor birikmalar esa mikroo’g’it sifatida keng qo’llaniladi.
Qishloq ho’jaligida NH₄Cl, KC1 va KCl•NaCl mineral o’g’it sifatida, BaCl₂, HgCl₂ - zaxarli ximikat sifatida ishlatiladi.
Tuproqning yuqori qatlamida tuzlarni miqdori 2%-dan yuqori bo’lsa, sho’r tuproq deyiladi va sho’rlikni NaC1, CaCl₂, MgCl₂ tashkil etadi. Xlor ioni tabiiy suvda erigan xolatda bo’ladi. 1litr ichimlik suvida uning miqdori 40mg.dan oshmasligi kerak. Tabiatda oqsil moddalarni parchalanishida vodorod sulfid va sulfid birikmalari hosil bo’ladi. Yod qalqonsimon bez faoliyatida ishtirok etib, o’zining organizmga ta'sirini namoyon qiladi. Yodlari bo’lmagan ichimlik suvlarini iste'mol qilish endokrin kasalliklarga sabab bo’ladi.
NaNO₃, KNO₃, Ca(NO₃)₂, NH₄NO₃ -lar qishloq ho’jaligida azotli o’g’itlar sifatida keng ishlatiladi.

7. Tarkibi noma'lum moddani tahlili

Tarkibi o’rganilayotgan modda kristallarning shakli va rangiga, katta-kichikligiga e'tibor beriladi. FeS, CuS, RbS tuzlari qora rangli, misniig ko’pgina tuzlari havo rangli bo’ladi.
Uch valentli xrom, ikki valentli temir, mis karbonat va uning galogenli birikmalari yashil, ikki valentli marganets tuzlari va permanganatlar pushti yoki to’q qizil rangli, suvsiz CuSO₄ va FeSO₄ tuzlari oq rangli bo’ladi.
Modda tuz kristallari bo’lakchalardan iborat bo’lsa, chinni kosachada maydalab distillangan suvda eritiladi. Hosil bo’lgan eritmani nazorat eritma (qisqacha n.e.) deyiladi. Nazorat eritma uch qismga bo’linadi: birinchisi kationlarni aniqlash uchun, ikkinchi qismi anionlarni aniqlash uchun, nihoyat uchinchisi har ehtimolga qarshi saqlab qo’yiladi.

1. 
   NH₄⁺topish. 2-3t n.e.ga 1 - 2t, Nessler reaktividan qo’shilganda to’q sariq yoki qovoq rangli cho’kmani hosil bo’lishi NH₄⁺ borligini bildiradi.
   
2. 
   K⁺ topish. 2-3 t. n.e.ga 2-3t Na₃[CO(NO₂)₆] eritmasidan qo’shilganda sariq cho’kmani hosil bo’lishi K⁺ borligini bildiradi.
   
3. 
   Ba²⁺ topish. 2–3t n.e.ga 1t CH₃COONa va 2-3 t K₂Cr₂O₇ eritmasidan qo’shilganda sariq cho’kmani hosil bo’lishi Ba²⁺ borligidan dalolat beradi.
   
4. 
   Ca²⁺ topish. 2–3t n.e.ga 2-3t (NH₄)₂SO₄ eritmasidan qo’shilganda oq cho’kmani hosil bo’lishi Ca²⁺ borligini bildiradi. 5. A1³⁺topish. 2-3t n.e.ga 1t CH₃COONa va 1-2t 0,001% alyuminon eritmasidan qo’shib suv hammomida qizdiriladi,
   

so’ngra ammiak xidi kelguncha NH₄OH eritmasidan va 2-
3t(NH₄)₂SO₃ eritmasidan
qo’shilganda qizil rangli lak hosil bo’lishi A1³⁺ kationi borligidan dalolat beradi.

6. 
   Fe²⁺ topish. 2 - 3t. n.e.ga, 1-2t . qizil qon tuzi eritmasidan qo’shilganda to’q ko’k rangli cho’kmani hosil bo’lishi Fe²⁺ borligini ko’rsatadi.
   
7. 
   Fe³⁺ topish. 2 - 3t n.e.ga, 1-2t ammoniy rodanid eritmasidan qo’shilganda qizil-qon rangli eritmani hosil bo’lishi Fe³⁺ borligidan dalolat beradi.
   
8. 
   Cu²⁺ topish. 2 -3t n.e.ga 2-3t sariq qon tuzi eritmasidan qo’shilganda qizil—qo’ng’ir cho’kmani hosil bo’lishi Cu²⁺ ionlari borligidan dalolat beradi.
   

Anionlar tekshirilayoggan eritmaning (ya'ni nazorat eritmaning n.e.) alohida qismlaridan topiladi, chunki ularni tizimli usulda tahlil qilish usuli yo’q.
Eritma muhitini o’rganish. Eritmaning muhiti kislotali bo’lsa SO₃^2- S₂O₃^2- anionlari yo’q demakdir. Agar eritma o’ziga hos hidga ega bo’lmasa SO₃^2-, S^2- va NO₃^- ionlari ham bo’lmaydi.
Nazorat eritmani muhiti kislotali bo’lsa, u Ba(OH)₂ eritmasi bilan pH=7 bo’lguncha neytrallanadi. Ana shunday eritmadan 3-4t olib, unga 2-3t BaCl₂ eritmasidan qo’shilganda oq cho’kmani hosil bo’lishi birinchi guruh anionlari (SO₄^2-, SO₃^2-, PO₄^3-) mavjudligini ko’rsatadi. Bu anionlarni ustiga 5-6tHNO₃ eritmasidan qo’shilganda, cho’kma erimasa nazorat eritmada SO₄^2- ionlari borligini, agar gaz ajralib erisa SO₃^2- ionlar borligini, gaz ajralmasdan erisa PO₄^3- ionlari borligini ko’rsatadi.
Neytrallanmagan nazorat eritma uchun tahlil chizmasi.
O’z o’zidan ma'lumki neytrallangan nazorat eritmada SO₄^2- ionlari bo’lmaydi.

3 - 4t nazorat eritmaga 3-4t AgNO₃ eritmasidan qo’shilganda 2n. HNO₃ eritmasida erimaydigan oq cho’kmani hosil bo’lishi II guruh anionlari (C1^-, Br ^-, J^-) borligini ko’rsatadi. Bu anionlarni bir - biridan ajratish uchun, oq cho’kmaga 6 - 7t NH₄OH eritmasi qo’shilganda, cho’kma erisa C1^- ionlari borligini, cho’kma erimasa Br^- va J^- ionlari mavjudligini ko’rsatadi. Brom va yod ionlarini bir -biridan ajratish uchun 2-3t nazorat eritmaga, 1-2t 2n H₂SO₄ eritmasidan, 2-3t xlorli suv eritmasidan va 2 - 3t C₆H₆ dan qo’shib yaxshilab chayqatilganda benzol qavatida (yuqori qavat) sariq halqani hosil bo’lishi Br^- ionlari borligini, pushti halqani hosil bo’lishi J^- ionlari borligini ko’rsatadi.
konsentrlangan H₂SO₄ dagi eritmasidan olib 1t nazorat eritmadan qo’shilganda to’q ko’k rang hosil bo’lishi, nazorat eritmada NO₃^- ionlari borligini ko’rsatadi.

Topilgan kation va anion asosida tarkibi noma’lum moddani kimyoviy formulasi aniqlanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI

1. 
   Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik)
   
2. 
   Anatol Malijevskґy.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik)
   
3. 
   A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik)
   
4. 
   A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)