Reja: Birinchi jahon urushigacha Fransiya iqtisodiyoti

Mavzu: Fransiya iqtisodiy rivojlanishi
Reja:
1. Birinchi jahon urushigacha Fransiya iqtisodiyoti.

2. Fransiyada Ikkinchi jahon urushigacha sanoatning rivojlanishi.

3. Fransiyaning 1950 – 70-yillardagi iqtisodiy tuzilishi.

4. Mamlakatning 90-yilardagi iqtisodiy siyosati. Islohotlar.

5. Fransiyaning hozirgi iqtisodiy holati tahlili: rivojlanishning asosiy yo’nalishlari.

6. Fransiya iqtisodiy o’sish istiqbollari.

1. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Fransiya qishloq xo’jaligi sanoatdan, hunarmandchilik va kichik korxonalar yirik fabrikadan ustun bo’lgan mamlakat bo’lib qoldi. Bank kapitali, bank omonatlariga %lar, kichik mulk va ko’chmas mulk – Fransiya iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlariga aylangan edi. 1869-yilda Fransiya aholisi 38,4 million kishi bo’lgan bo’lsa, 1906-yilda 39,25 million kishiga yetdi. Bu aholining 15,8 millioni esa mustaqil ishchilar edi. O’z navbatida, ushbu 15,8 million kishidan sanoat ishchilari 6.8 million kishini tashkil etardi.

XX asr boshlarida Fransiyaning iqtisodiy hayotida bir muncha tiklanish sodir bo’ldi. Sharqiy mintaqalarda va shimolda yangi metallurgiya bazasi jadal rivojlandi. 1903–1913-yillarda temir rudasi ishlab chiqarish uch baravar ko’paydi. Biroq, rudaning katta qismini fransuzlar emas, balki Germaniya metallurgiyasi iste’mol qildi.

Sona va Luara mintaqasidagi Fransiyaning markaziy massividagi sobiq asosiy metallurgiya bazasi tanazzulga yuz tutgan bo’lib, Fransiya avtomobil ishlab chiqarishda dunyoda (AQShdan keyin) ikkinchi o’rinni egalladi. Ammo fransuz muhandisligi juda sekin o’sishda davom etdi va barcha mashinalarning 80%i chet eldan keltirildi.

Ishlab chiqarishni konsentratsiyalash jarayoni tezlashdi. 1906-yilda Pade-Kalez bo’limida barcha ko’mir qazib olishning qariyb 90%i kompaniyalar qo’lida bo’lgan. XX asr boshlarida qurilgan oltita avtomobil zavodida Parij viloyatida, mamlakatda ishlab chiqarilgan deyarli barcha avtomobillar ishlab chiqarishni jamlagan.

Sanoatning sezilarli yuksalishiga qaramay, Fransiya ishlab chiqarish va konsentratsiya darajasi bo’yicha boshqa yirik kapitalistik davlatlardan ortda qoldi. 1880-yilgacha Fransiya, Germaniya va AQSh taxminan bir xil miqdordagi po’latni eritishgan bo’lsa (1,2 – 1,5 mln. tonna), 1914-yilga kelib AQSh qariyb 32 million tonna, Germaniya – 16,6 mln tonna va Fransiyada atigi 4,6 million tonna bor edi.

2. Fransiya Angliya singari Birinchi Jahon urushida qatnashgan va g’olib davlatlar qatorida bo’lgan. Shu bilan birga, Fransiya iqtisodiyoti ushbu g’alabadan muhim afzalliklarga ega bo’lmadi, chunki mamlakat 200 milliard frankga baholangan katta moddiy yo’qotishlarga duch keldi. 1,4 millionga yaqin fransuz aholisi vafot etdi, yanada ko’prog’i jarohatlandi yoki asirga olindi, 750 mingdan ortiq odam nogiron bo’lib qoldi. Odamlar qurbon bo’lishi barcha faol aholining qariyb 11 %ini tashkil etdi.

Katta harbiy buyurtmalarga qaramay, 1914–1918-yillarda sanoatning umumiy ishlab chiqarish hajmi 40% ga kamaydi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish uchdan bir qismga kamaydi. Chunki dehqonlarning ommaviy safarbar qilinishi, armiya ehtiyojlari uchun otlar musodara qilingan, qishloq xo’jalik mahsulotlarining asosiy qismi armiyaga yuborilgan edi. Eksport hajmi ham qariyb 2 baravar kamaydi.

Natijada, mamlakatda yashash sharoitlari sezilarli darajada yomonlashdi, shaharlar oziq-ovqat yetishmovchiligini boshdan kechirishdi, buning uchun aholiga kartochkalarga tarqatildi va oziq-ovqat spekulyatsiyasi rivojlandi. 1913-yil bilan taqqoslaganda oziq-ovqat mahsulotlari va iste’mol tovarlari narxi 5-7 baravar, soliqlar 4 baravar oshdi, nominal ish haqi esa atigi 2-2,5 baravar oshdi. Bu yillar davomida frank keskin qadrsizlanib, millionlab omonatchilar omonatlarini yo’qotishdi. Urush oxirida Fransiya AQShning katta miqdordagi qarziga ega edi, Sovet Rossiyasida qarzlarni bekor qilish va xorijiy mulkni milliylashtirishdan keyin fransuz xorijiy investitsiyalarining yarmi yo’qoldi. Urushdan keyin Fransiyaning turli mamlakatlar oldidagi umumiy qarzi 7 milliard dollarni tashkil etdi va qarzlarni to’lash uchun Fransiya chet ellarda fransuz kapitali ishtirokida qurilgan korxonalarning bir qismini sotdi. Shunday qilib, Amerika Qo’shma Shtatlari moliyaviy kuchning markaziga aylandi. 1924-yilga kelib Fransiyada sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi darajadan oshdi va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi unga yaqinlashdi. Shundan so’ng, 1930-yilgacha davom etgan iqtisodiy o’sish boshlandi. Ushbu davrda sanoat ishlab chiqarishi 77% ga o’sdi, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, energetika, neftni qayta ishlash jadal rivojlandi, ko’mir qazib olish ko’paydi va metallurgiya sanoati kengaydi.

3. Fransiyada bu davrda ilmiy-texnika inqilob jadal rivojlanib, boshqa ilg’or mamlakatlarni ham qamrab oldi.

Oltmishinchi yillar Fransiya iqtisodiyotining eng muvaffaqiyatli davri edi. Fransiyaning sanoat rivojlanish sur’ati yiliga 7-8% edi. 10 yil ichida, 1958-yildan 1968-yilgacha, Fransiyada sanoat ishlab chiqarish 138% ga o’sdi va urushdan oldingi darajadan 3,5 baravar oshdi.

Ilm-fan va texnikaning ulkan yutuqlari, birinchi navbatda atom energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish, atom elektr stansiyalarini yaratish, kosmik tadqiqotlarni boshlash, elektron kompyuterlarni takomillashtirish va tarqatish, elektronika, avtomatika, kimyo, fizika, biologiya sohalaridagi jadal rivojlanish iqtisodiy rivojlanishga kuchli turtki berdi.

Tashqi savdo hajmi urushdan oldingi darvrdan 4-5 baravar oshdi. 1965-yilga kelib Fransiya AQSh oldidagi qarzini bekor qildi va yana kreditor mamlakatga aylandi. U kapital eksporti bo’yicha dunyoda (AQSh va Angliyadan keyin) uchinchi o’rinni egalladi. Fransiya sanoatining texnik imkoniyatlari sezilarli darajada oshdi. Hukumat juda katta mablag ‘sarflab, yadro va raketa sanoatini yaratdi.

4. 90-yillarda sanoat yalpi ichki mahsulotning 26,7% ini tashkil etdi (1980 – 32%). Sanoat ishlab chiqarishida asosan elektrotexnika va elektron sanoat va qisman umumiy mashinasozlikning o’sishi hisobiga mashinasozlik mahsulotlarining ulushi o’sdi (31% gacha). Biroq, Fransiyada “eski” tarmoqlarning ulushi hanuz yuqoriligicha qolmoqda edi. Misol uchun, oziq-ovqat sanoati katta ulushga ega edi (12%).

Sanoat ishlab chiqarishda mashinasozlik mahsulotlari ulushi bo’yicha Fransiya yetakchi davlatlardan orqada qolmoqda edi. Ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning asosiy omillari bo’lgan va eng so’nggi texnologiyalar asosida ishlab chiqarish moslamalarini modernizatsiyalashni ta’minlaydigan tarmoqlarda eng katta pasayish kuzatildi. Bu, birinchi navbatda, dastgohlarni ishlab chiqarishda, sanoat elektronikasi va kompyuter, mikroelektron uskunalar edi. Fransiya eng rivojlangan o’n bir mamlakatning ilg’or texnologiya tovarlari ishlab chiqarishning atigi 8,9 % iga ega edi. Bu vaqtda Germaniya – 11%, Buyuk Britaniya esa 7,8% ulushga egalik qilardi.

Sanoat mahsulotlari tarkibida yetakchi o’rinni umumiy mashinasozlik (12%) va transport (10%) egallardi. Avtomobilsozlik milliy sanoat tuzilishining asoslaridan biri edi. Mamlakatdagi eng yirik ikkita kompaniya – xususiy Peugeot-Citroen va davlatga tegishli bo’lgan Renault mos ravishda jahon avtomobil ishlab chiqarishining 4 va 5% ini tashkil etardi. Fransiya kompaniyalari elektr stansiyalari uchun elektr jihozlari ishlab chiqarish bo’yicha Yaponiyadan keyingi ikkinchi o’ringa chiqib olishdi.

5. Yalpi ichki mahsulot 2,7 trln dollarga teng (2013-y). Fransiya dunyodagi beshinchi yirik iqtisodiyotdir. U katta qishloq xo’jaligi resurslariga, katta ishlab chiqarish bazasiga va yuqori malakali ishchi kuchiga ega. Faol xizmatlar sohasi iqtisodiy faollikning o’sib borayotgan ulushiga to’g’ri keladi va so’nggi yillarda deyarli barcha sohani qamrab oldi. Davlatning iqtisodiy siyosati barqaror moliyaviy va pul muhitida investitsiyalarni va ichki o’sishni rag’batlantirishga qaratilgan. Ish o’rinlarini yaratish va yuqori ishsizlikni kamaytirish eng muhim ustuvor vazifalardan biridir.

Real YaIM 2010-yilda iqtisodiy inqiroz tufayli 2009-yilda 2,7% ga pasayganidan keyin 1,5% ga o’sdi. Fransiya Yevropa Ittifoqining boshqa 10 mamlakati singari 1999-yil yanvar oyida yevroni o’z valyutasi sifatida almashtirishga qo’shildi. O’shandan beri pul-kredit siyosati Frankfurtda Evropa Markaziy banki tomonidan o’rnatildi. 2002-yil 1-yanvardan boshlab Fransiyada, Yevropa hududining boshqa mamlakatlari qatori, milliy valyuta yevro banknotalari va tangalari foydasiga tushmoqda.

So’nggi 15 yil ichida amalga oshirilgan jiddiy islohotlar va xususiylashtirishga qaramay, hukumat iqtisodiy faoliyatning ko’p qismini nazorat qilishni davom ettirmoqda. 2010-yilda yalpi ichki mahsulotning 56,2% ini tashkil etuvchi davlat xarajatlari eng yuqori ko’rsatkichlardan biri hisoblandi. Hukumat turli sohalarda, shu jumladan bank, energetika, ishlab chiqarish va tarqatish, avtomobillar, transport va telekommunikatsiya sohalaridagi korporativ aktsiyalariga egalik qilishda davom etmoqda.

Fransiya iqtisodining tarkibi quyidagicha: qishloq xo’jaligi mahsulotlar – don (bug’doy, arpa, makkajo’xori), vino va spirtli ichimliklar, sut mahsulotlari, qand lavlagi, moyli o’simliklar, go’sht va parrandalar, sabzavotlar va mevalar; sanoat: mahsulotlari – samolyotlar, elektronika, transport, to’qimachilik, tikuvchilik, oziq-ovqat, kimyo, mashinasozlik, po’lat; xizmat turlari – kompaniyalar va jismoniy shaxslar uchun xizmatlar, moliyaviy va ko’chmas mulk operatsiyalari, turizm va transport.

6. Fransiya iqtisodiyotini tahlil qilar ekanmiz, shuni ta’kidlab o’tish lozimki – fransuz iqrisodiyoti nafaqat mashinasozlik, elektro-texnika vositalari kabi sanoat mahsulotlarining evaziga, balki IT sohasida, ta’limda, moliya bozorida malakali mutaxassislarining evaziga o’sib bormoqda. Dunyodagi eng yirik o’nta iqtisodiy mamlakatlar qatorida va boshqa rivojlanyotgan mamlakatlar kabi Fransiya iqtisodiyotining raqamlashishi, online savdo va masofadan xizmat ko’rsatish tizimining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining istiqboldagi ijobiy tendensiyalarga eltishi mumkin.

Fransiya katta turistik bazaga ega davlat hisoblanadi. Bu potensialni nafaqat ushlab qolish, balki yanada rivojlantirish, turizm sohasida diversifikatsiya va modernizatsiya ishlarini olib borish, hozirda shiddat bilan rivojlanayotgan eko-turizmning tashkil etilishi mamlakatning turizm, va albatta, istisodiyoti rivoji uchun katta turtki bo’lib hizmat qiladi.