Reja: Borliq falsafaning predmeti. Ontologiya tushunchasining tahlili

Makon va vaqtning dinamik va statik konsepsiyalari. Falsafa tarixida vaqt tartibi 
hamda yo‘nalishini tushunib etishning dinamik va statik konsepsiyalari shakllangan. 
Geraklitning «panta rei» (hamma narsa oqadi, hamma narsa o‘zgaradi) tezisi bilan bog‘liq 
yondashuv vaqtning dinamik konsepsiyasiga asos bo‘lgan. 
Dinamik konsepsiya vaqt jarayonlarining, shu jumladan vaqt oqimining ob’ektiv 
borlig‘ini, ya’ni o‘tmish, hozir va kelajak voqealari o‘rtasida real fizik farqlar mavjudligini tan 
oladi. Ayni vaqtda, mazkur konsepsiya nuqtai nazaridan, haqiqiy borliqqa hozirgi vaqt 
voqealarigina ega bo‘ladi. O‘tmish xotiralarda mavjud, kelajak voqealari amalda ro‘y beradimi, 
yo‘qmi - noma’lum. Faqat hozirgi vaqtda ehtimol tutilgan voqealar o‘tmishdagi sabablar asosida 
real borliqqa aylanishi mumkin. So‘ngra ular ham o‘z davrida muayyan iz qoldirib, o‘tmishga 
aylanadi.
Statik konsepsiyasi vaqt tartibi va yo‘nalishini tushunib etishning ikkinchi konsepsiyasi 
- ob’ektiv vaqt jarayonlari mavjudligini inkor etmagan holda, vaqtning o‘tmish, hozir va 
kelajakka bo‘linishini rad etadi. Unda «oldin - keyin» vaqt nisbati ob’ektiv deb e’tirof etiladi. 
Ushbu konsepsiya tarafdorlari B.Rassel va T.Gold fikriga ko‘ra, kuzatish e’tibordan soqit etilsa, 
dunyoda har qanday holat yuz berishi mumkin. G‘arb falsafiy adabiyotlarida bu konsepsiya 
«Sovib qolgan olam konsepsiyasi» deb ataladi.
Ammo statik konsepsiyaning vaqtning harakati va oqimi sub’ekt – kuzatuvchiga 
bog‘liqligi haqidagi asosiy tezisiga qo‘shilish qiyin. Ko‘pgina jarayonlar kuzatuvchidan qat’iy 
nazar mavjud bo‘ladi va yuz beradi. Eng katta muammo – hozirgi vaqtni qanday tushunish 
mumkinligida. Statik konsepsiyaga ko‘ra, hozirgi vaqtning istalgan lahzasida olamning 
o‘tmishdagi barcha holatlari mujassam, bo‘lajak holatlari esa yashirin shaklda mavjud bo‘lsa, 
qanday qilib yangi holatning paydo bo‘lishi haqida gapirish mumkin? Bu erda o‘tmish va kelajak 
voqealari o‘rtasida go‘yo to‘liq simmetriya mavjudligi haqidagi yondashuv ilgari suriladi, 
vaholanki, voqealarning haqiqiy ketma-ketligi amalda nosimmetrik tarzda ro‘y beradi.
Nemis faylasufi va mantiqchisi Gans Reyxenbax «Vaqt nima?», degan savolga javob 
berishga harakat qilib, quyidagi ta’riflarni ishlab chiqqan: 
1. Vaqt o‘tmishdan kelajak sari harakatlanadi; 
2. «Hozir» o‘tmishni kelajakdan ajratuvchi hozirgi vaqtdir; 
3. O‘tmish hech qachon orqaga qaytmaydi; 
4. Biz o‘tmishni o‘zgartira olmaymiz, lekin kelajakni o‘zgartirishga qodirmiz; 
5. Biz o‘tmishning tarixiy «bayoni»ga ega bo‘lishimiz mumkin, lekin kelajakni bayon 
qilish, bu bilan bog‘liq imkonga ega bo‘lishimiz mumkin emas;
6. O‘tmish ma’lum, kelajak ma’lum emas. 
Bu ta’riflarga qo‘shilmaslik qiyin, ularda sog‘lom fikrning oddiy mantiqi 
mujassamlashgan. Ammo vaqt bilan bog‘liq muammolar majmuida aniq echimi topilmagan 
masalalar bo‘lib, vaqt nisbatlari tiplarining rang-barangligi ana shunday masalalardan biridir. 
Vaqt nisbatlarining turlari: tizimning ichki va tashqi vaqti; inson borlig‘i vaqti; davrning 
madaniy-tarixiy vaqti; astronomik vaqt; fizikaviy vaqt; biologik vaqt va h. k. kabilardir. 
Nisbiylik nazariyasidan jismlarning harakat tezligi oshganida va u yorug‘lik tezligiga 
yaqinlashganida massa ortishi va harakatsizlik holatlariga nisbatan vaqt jarayonlari sekinlashishi 
ma’lum. Vaqt ritmlarining pasayishi juda kuchli gravitatsiya maydonlari ta’sirida ham yuz 

---

beradi. Tirik organizmlarda turli funksional tizimlarning kun va tun, yil fasllari, quyosh faolligi 
sikllarining almashuviga bog‘liq bo‘lgan bioritmlari ham amal qiladi. Davriy ritmlarga 
asoslangan biologik soatlar har qanday organizmda, hattoki, o‘simliklarda ham mavjud deb 
taxmin qilinadi. Kibernetika asoschisi Norbert Viner insonda vaqt sezgisi uning miya ritmlari, 
xususan, miya faolligini tavsiflovchi «alfa» ritm bilan bog‘liq, degan taxminni ilgari surgan. 
Ba’zan vaqt sezgisi almashinuv jarayonlari bilan bog‘lanadi. Qarilikda moddalar 
almashinuvining faollik darajasi pasaygani sababli, ichki hayot mexanizmining harakati ham 
sekinlashadi.
YAxlit organizm sifatidagi jamiyat ham o‘z vaqt munosabatlari va rivojlanish 
ritmlariga ega. Ular ijtimoiy o‘zgarishlar, ishlab chiqarish va fanning rivojlanishiga qarab yo 
tezlashishi, yo sekinlashishi mumkin, ba’zan hatto muayyan ijtimoiy jarayonlarning stagnatsiya 
holati to‘g‘risida ham so‘z yuritiladi.
Hozir «Ijtimoiy vaqt mavjudmi» degan masala bahsli emas. Muammo uning 
mazmunida qanday ustuvorliklar va konstantalar mavjudligida. Ijtimoiy vaqt individ vaqti va 
avlod vaqtiga bo‘linadi. U kishilik jamiyatining o‘zgaruvchan informatsion sig‘imiga bog‘liq. 
Falsafiy adabiyotlarda vaqt jarayonlariga makon xossalarining kirishi, ya’ni ijtimoiy vaqt