Reja: Bozor munosabatlariga o’tishning milliy modeli: evolyutsiyasi, xususiyatlari va ustuvor yo’nalishlari

4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning shakllanishi hamda rivojlanishi.
 
Shuni alohida ta‘kidlash zarurki, sovet tuzumi davrida egalitarizm tamoyili asosida majburan 
joriy etilgan markazlashgan "rejali iqtisodiyot" tartib-qoidalari shaxsiy manfaatdorlik va 
tadbirkorlikni xalq ongu shuuridan chiqarib tashlay olmadi. Binobarin, sun‘iy tarzda tashkil etilgan 
serxarajat va samarasiz iqtisodiy tizim nuqsonlari va kamomadini qoplashda aynan tadbirkorlik 
aholining shaxsiy yordamchi xo’jaliklari (SHYOX) muhim rol o’ynadi. Masalan, mustaqillik 
arafasida kartoshka, tuxum va qorako’lning 39 foizi, sabzavot va go’shtning 50 foizga yaqini, sut 
va junning 65 foizi (Qoraqalpog’iston, Buxoro, Xorazm va Qashqadaryoda chorvachilik 
mahsulotining 70 foizi), SHYOX hissasiga to’g’ri kelgan. Respublika davlat sta-tistika qo’mitasi 
ma‘lumotlariga qaraganda, SHYOXlar tomonidan tayyorlangan mahsulot oila byudjetining chorak 
qismini tashkil etgan.
Mustaqillikning qo’lga kiritilishi O’zbekistonni tadrijiy taraqqiyot yo’liga qaytishiga imkon 
yaratdi. "O’zbek modeli" konsepsiyasi asosida boshlangan tub iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar 
respublikada tadbirkorlikning rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. "Islohotning asosiy 
ma‘nosi va, kerak bo’lsa, negizi bu - mulkni haqiqiy egasiga topshirish, tadbirkorlikka keng 
imkoniyatlar ochib berishdir" (Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j. T.: 
O’zbekiston, 1996.-B. 336.), deb ta‘kidlagan edi O’zbekistonning birinchi Prezidenti Islom 
Karimov.
Mamlakatimizda o’tkazilayotgan islohotlarning bosqichma-bosqichlik tamoyilidan kelib 
chiqqan holda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bir necha bosqichda olib 
borildi.
Birinchi bosqich 1991-1996 yillar. Bu bosqichda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish hamda bozor iqtisodiyotini barpo etishning asosi bo’lgan kichik mulkdorlar 
sinfini shakllantirishdan boshlandi. Shu bilan birga, bu bosqichda xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit, xususiy mulkni himoya qilishning konstitusiyaviy huquq 
va kafolatlarini ta‘minlovchi qonunlar qabul qilindi. Natijada, 1995 yil oxiriga kelib, kichik 
korxona va mikrofirmalar soni 42,4 mingtaga yetib, 1991 yilga nisbatan 4,5 barobar o’sdi. Ularda 
band bo’lganlar soni 441,0 ming kishidan oshib ketdi. YAIM tarkibida kichik biznes ulushining 
1991 yiddagi 1,5 foizdan 1995 yilda 16,9 foizga borib yetishini tub ma‘noda milliy iqtisodiyotning 
yutug’i sifatida e‘tirof etish mumkin.
1995 yil 5 yanvarda O’zbekiston Prezidentining "Xususiy tadbirkorlikda tashabbus 
ko’rsatish va uni rag’batlantirish to’g’risida"gi Farmoni qabul qilindi. Ushbu Farmonga binoan 
ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, xalq iste‘mol mollari va bir qator 
boshqa ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari foyda solig’idan 
ozod qilindi.
Ikkinchi bosqich 1996-2000 yillar. Qisqa muddat bo’lishiga qaramay, ushbu davr mamlakat 
hayotida barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari bilan tasniflanadi. Bundan tashqari, 
ushbu bosqichda keng qamrovli xususiylashtirish amalga oshirildi, iqtisodiyot sohalariga xususiy 
kapitalni jalb qilish imkoniyatlari kengaytirildi, dastlabki xususiy tijorat banklari va banqdan 
tashqari moliya institutlari (kredit uyushmalari) o’z faoliyatini boshladi.
1996 yilda xalqaro iqtisodiy makonda yuz bergan paxta inqirozi uning narxi pasayib 
ketishiga, ayni vaqtda, respublika iqtisodiga valyuta tushumini ta‘minlab turgan ushbu xom 
ashyoning eksportidan tushadigan daromad shu yilning o’zida 15 foizga qisqarishiga sabab bo’ldi. 
Boz ustiga, 1998-1999 yillardagi noqulay ob-havo sharoiti paxta hosildorligiga jiddiy zarar 
yetkazdi, natijada uning eksporti 25 foizga qisqardi. Bunga javoban mamlakat rahbariyati tegishli 
chora-tadbirlar ko’rishga majbur bo’ldi. Ular import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarishni qo’llab-
quvvatlash va bu davrda katta qiyinchilik bilan topilayotgan valyuta zahirasini saqlash, undan 
unumliroq foydalanishga qaratildi. Binobarin, davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishiga qaramay, 
kichik biznes ham alohida muammolar va murakkabliklarga duch kela boshladi, ularning soni bir 
qadar qisqardi.

---

Yuzaga kelgan vaziyat davlat boshqaruv organlari tuzilmalari va iqtisodiyotning ushbu 
sektori uchun bozor infratuzilmalarini takomillashtirish zaruriyatini kun tartibiga qo’ydi. Shularni 
nazarda tutgan holda, O’z Rning birinchi Prezidenti Islom Karimov shunday deb ta‘kidlagan edi: 
"Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun hamma yo’lni ochib berish 
kerak. Tadbirkorlik tuzilmalarining moliya, bank va boshqa bozor tuzilmalari bilan 
munosabatlarini mustahkamlash, eng muhimi, kredit olish yo’lida mavjud to’siqlarni olib tashlash 
lozim. Ularning xom ashyo resurslaridan foydalanishlariga keng yo’l ochib berish, ular ishlab 
chiqarayotgan mahsulot mamlakatning o’zida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni 
kafolatlovchi tizimni barpo etish darkor" (Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan 
quramiz. 7-j. -T.: O’zbekiston, 1999. B. 375.).
Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish va chuqurlashtirishga doir vazifalardan kelib 
chiqqan holda, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, rag’batlantirishni kuchaytirishga qaratilgan 
davlatning barqaror va har tomonlama asoslangan siyosatini yuritish maqsadida, ushbu bosqichda 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish bo’yicha Respublika 
muvofiqlashtiruvchi kengashining faoliyati kuchaytirildi. Davlat mulk qo’mitasi, Davlat soliq 
qo’mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Markaziy bank, Adliya vazirligi, Monopoliyadan 
chiqarish, Raqobat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash Davlat qo’mitasi, tijorat banklari va 
boshqalarning xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash borasidagi funksiyalari, faoliyat doiralari 
hamda yo’nalishlari kengaytirildi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes 
subyektlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 2000 yilda 31 foizga yetdi.
Uchinchi bosqich 2000-2010 yillar. Bu davrda makroiqtisodiy jabha, shu jumladan, 
tadbirkorlik sohasida ham iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan say-harakatlar iqtisodiy 
islohotlarnint mazmun-mohiyatini tashkil etdi. Ushbu bosqichning tendensiya va xususiyatlari, bir 
tomondan, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, sanoat tarmoqlarini modernizatsiyalash, texnik 
va texnologik qayta qurollantirish bo’yicha dasturlarni qabul qilish, boshqa tarkibiy o’zgarishlar 
bilan izohlansa, ikkinchi tomondan, kichik biznesning rivojiga keng imkoniyatlar yaratuvchi, ular 
faoliyatiga noqonuniy aralashishlarni cheklovchi, ro’yxatdan o’tkazish tartibini yengillashtiruvchi 
bir qator huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi bilan tavsiflanadi.
Mazkur bosqichda xususiy tadbirkorlikni keng ko’lamda rivojlantirish uchun shart-sharoitlar 
yaratish va uni kafolatlashga qaratilgan qator huquqiy-meyoriy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, 
2000 yilda qabul qilingan O’z Rning "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida"gi 
Qonuni muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur Qonun bilan tadbirkorlik faoliyati subyektlarini davlat 
ro’yxatidai o’tkazish mexanizmi soddalashtirildi, fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatida erkin 
ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun kafolatlar hamda sharoitlar yaratildi, tadbirkorlarning 
imtiyozli kredit olish uchun huquqlari mustahkamlandi. Mamlakat Prezidentining 2003 yil 24 
yanvardagi "O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish 
chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoni xususiy sektorning milliy iqtisodiyotdagi ulushini 
oshirishning asosiy strategiyasi bilan birga, tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash va 
rag’batlantirishning yangi mexanizmlari, Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 20 avgustdagi 
"Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro’yxatdan o’tkazish tartibotlari tizimini tubdan 
takomillashtirish to’g’risida"gi 357-sonli Qarori yagona soliq to’lovini joriy etish, tadbirkorlik 
faoliyatini tashkil etish uchun ro’yxatdan o’tkazish tartibotlari tizimini tubdan takomillashtirishni 
ta‘minladi.
To’rtinchi bosqich 2010 yildan boshlanadi. 2011 yilning "Kichik biznes va xususiy tadbir-
korlik yili" deb e‘lon qilinishi hamda Islom Karimovning 2010 yil 27 yanvarda Oliy Majlis 
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi "Mamlakatimizni modernizatsiya qilish 
va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimizdir" nomli ma‘ruzasi ushbu tarmoqda 
yangi bosqichning boshlanishiga asos bo’ldi. Dastur va ma‘ruzada qayd etilgan fikrlar 
iqtisodiyotning muhim sohasi va harakatlantiruvchi kuchi bo’lgan kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik rivojiga ustuvor axamiyat berish bo’yicha avvalgi yillarda boshlangan ishlarning 
uzviy davomi edi.

---

Bu bosqichda belgilangan vazifalar 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy 
inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish yuzasidan qabul qilingan «Inqirozga qarshi choralar 
davlat dasturi»dan kelib chiqib, unda kichik biznesni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash siyosati 
aniq manzilli xususiyat kasb etganligini alohida qayd etish zarur. Dastur bo’yicha tadbirkorlarni 
qo’llab-quvvatlash bo’yicha puxta chora-tadbirlar amalga oshirildi, kichik biznes subyektlarining 
tijorat banklari kredit resurslaridan foydalanish imkoniyatlari kengaytirildi, ishlab chiqarish bilan 
shug’ullanuvchi kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasi yanada pasaytirildi.
Fuqarolarimiz soliqdan qochish emas, uni vaqtida to’lashdan manfaatdor bo’lishi kerak. 
2019 yildan boshlab joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasining eng asosiy g’oyasi soliq yukini 
kamaytirish, sodda va barqaror soliq tizimini qo’llashdir. Shu orqali iqtisodiyotimiz 
raqobatbardoshligini oshirish, tadbirkor va investorlar uchun har tomonlama qulay muhit 
yaratishga erishish mumkin.
So’nggi yillarda, xususan 2019 yilda yangi soliq siyosati doirasida ish haqiga soliq yuki 1,5 
barobar kamaytirildi. Natijada rasmiy sektorda ishlayotganlar soni yil davomida 500 mingtaga 
ko’paydi.
Qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi 20 foizdan 15 foizga tushirildi. Buning hisobidan 2019 
yili soliq to’lovchilar ixtiyorida 2 trillion so’m qoldi. 2020 yilda bu raqam 11 trillion so’mni tashkil 
etishi kutilmoqda. Bir yilda tadbirkorlar ixtiyorida shuncha mablag’ qolishi, albatta, ularga o’z 
bizneslarini 
rivojlantirish 
uchun 
juda 
katta 
qo’shimcha 
imkoniyatlar 
yaratadi. 
(O’z.R.Prezidentining Parlamentga murojaatnomasidan. 24.01.2020). 
Dasturning ustuvor vazifalarini bajarish yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida 2011 
yilda iqtisodiyotda kichik biznes sektorining barqaror o’sishi ta‘minlandi. YAIMdagi uning ulushi 
2000 yildagi 31,0 foizdan 2011 yilda 54 foizga yetib, shundan 33,7 foizi kichik korxona va 
mikrofirmalar, 20,3 foizi yakka tartibdagi tadbirkorlar hisobiga to’g’ri keldi.
Iqtisodiyotning ushbu sektorida o’sishga, eng avvalo, ichki omillar ta‘sirida erishildi: 
izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi navbatda, soliq yukini kamaytirishga qaratilgan 
oqilona soliq siyosati, xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy 
barqarorligini yuksaltirishga xizmat qildi. Shuningdek, investitsiyalar kiritayotgan va yangi 
mahsulotlarni o’zlashtirayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga qo’shimcha 
imtiyozlar berilishi va qulayliklar yaratilishi, shubhasiz, muhim rol o’ynadi. Bugungi kunda 
ko’plab kichik biznes subyektlari o’n mingdan ortiq nomdagi tayyor mahsulotlar ishlab 
chiqarmoqda. Jumladan, import o’rnini bosuvchi va yirik korxonalar bilan kooperatsiyalashuvni 
ta‘minlovchi mahalliylashtirilgan mahsulotlar ham ishlab chiqarilmoqda.
Sektorda yangi ish o’rinlari yaratish va aholini ish bilan ta‘minlashda ham barqaror ijobiy 
o’sish kuzatildi. Faoliyat yuritayotgan subyektlar sonining o’sishi 604 ming yangi ish joylari 
tashkil etilishini ta‘minladi. Bu umumiy yaratilgan yangi ish o’rinlarining 65,0 foizini tashkil etdi. 
Natijada, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sektorida band bo’lganlar soni 8,9 mln. kishiga 
yetib, umumiy band bo’lganlarning 74,8 foizini tashkil etdi.
Prezident SH.Mirziyayevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida keltirilishicha: Jahon 
bankining biznes yuritish sohasidagi 2018 yilgi reytingida mamlakatimiz qurilish bo’yicha 134-
o’rinni egallagan. Bu esa sohada ko’plab muammolar borligidan dalolat beradi. Misol uchun, 
qurilish sohasida ruxsat berishga oid 17 ta tartib mavjud bo’lib, ularni olish uchun o’rtacha 246 
kun sarflanadi. Bu adolatsizlik emasmi?.
So’nggi yillarda Jahon bankining Biznes yuritish reytingida eng yaxshi 50 ta mamlakat 
qatoriga kirish bo’yicha barcha tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar qabul qilindi. 2019 yilda qabul 
qilingan yangi Soliq kodeksiga muvofiq, bu 2020 yildan boshlab soliq turlari 13 tadan 9 taga 
kamaytirildi. Soliqlarni to’lash muddatini uzaytirish yoki bo’lib-bo’lib to’lashga ruxsat berish 
bo’yicha yengillashtirilgan mexanizmlar kiritildi. (Prezident Murojjaatnomasi. 24.01.2020.)
Shunday qilib, kuchli raqobat sharoitida milliy korxonalarimizning jahon xo’jalik tizimiga 
izchil kirib borishida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik muhim ahamiyat kasb etdi. Aynan 
iqtisodiyotda tarkibiy qayta qurishning jadallashyvi, modernizatsiyalash va barqaror uzoq 

---

muddatli iqtisodiy o’sishni ta‘minlashga erishish ko’p jihatdan kichik tadbirkorlik rivojiga 
bog’liqdir.

---