Reja: Bozor tushunchasi, uning funktsiya (vazifa)lari va turlari tasnifi. Mehnat bozori tushunchasi, uning shakllanishi va mehnat bozorini tartibga solish bozor; iste’mol tovarlari va xizmatlar bozori

Iqtisodiy aloqalarga kirishish darajasiga ko’ra, bozor quyidagi turlargi bo’linadi: 1.Erkin bozor (bu Raqobatli bozor bo’lib, unda sotuvchilar va xaridorlardan hech biri bozorda hukmron mavqyega ega bo’lmaydi, aksincha, ular doimo raqobatda bo’lishadi. Raqobat sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida, shuningdek, ularning o’zaro ichida ham bo’ladi. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo’jaligi va kichik biznis korxonalari mahsulotlarining bozori erkin Raqobatli bozorlarga kiradi). 2.Monopollashgan bozor (bu ozchilik sotuvchilar va xaridorlarga hukmron bo’lgan, Raqobat cheklangan yoki raqobat,umuman yo’q bozordir). 3.Monopal Raqobatli bozor (bu bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan firmalar ishtmrok etadi, lekin ularning bozordagi hisasi kata bo’lmaaydi. Bu bozorda firmalar har xil, lekin bir-birining o’rnini bosa oladigan tovarlar, masalan, kurtka, plashch, palto bilan ishtirok etadilar. Ulardan har biri boshqasi bilan raqobatlashadi, ammo raqobat ishtirokchilri son jihatdan cheklangan bo’ladi). 4.Oligopolistik bozor (bu bozorda sanoqli firmalar va kompaniyalar hukmron bo’lsa-da, ular ham o’zaro raqobatlashadilar. Bu bozorda bir xil yoki farqlanuvchi tovarlar chiqariladi. Raqobat, ko’p hollarda, ishlab chiqaruvchilar bilan xaridorlar o’rtvsida yuz beradi. Oligopolistik bozorga misol qilib, YAponiya avtomobil bozorini ko’rsatish mumkin: bu bozorda tovarlarning hammasi «Toyiita» «xonda» «Nissan» firmalarinikidir). 5.Sof monopoliya bozori (bu bozorda sotuvchi sifatida bita firma tanho hukmron bo’ladi. Butun bir tarmoq shu firmadan iborat bo’lib, undan boshqa tovar beruvchi bo’lmaydi uning tovari o’rnini bosadigan boshqa tovar ham topilmaydi, Raqobat ham bo’lmaydi. AQSHdagi kompyuter bozorini shunday bozorga misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu yerdagi tovarlarning 80-85 foizini tanho YAVM korporatsiyasi yetkazib beradi).
Tovarlarning chetdan kelishiga qarab bozorquyidagi turlarga bo’linadi: 1.Ochiq bozor (bu tovarlarning boshqa joydan erkin keltirilib va chegaralanmagan holda oldi-sotdi qilinishidir. Ochiq bozor boj to’lovi bilan himoya qilinmaydi, bu yerga tovarlar cheklanmagan holda keltiriladi. Jahon bozori o’z tabiati bilan ochiq bozor hisoblanadi, unda hamma mamlmkatlar bemalol qatnasha oladi). 2.Yopiq (ichki) bozor (undagi tovarlar hajmi va turlari, avvalo, mahalliy ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanish darajasiga bog’liq bo’ladi, shuning uchun bu bozordagi mollar,asosan, oziq-ovqat, sanoat mollari, xo’jalik va uy-joy qurilishi buyumlaridan iborat bo’ladi).

Mehnat bozori tushunchasi, uning shakllanishi va mehnat bozorini tartibga solish.
Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldiga turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini shakllantirish va samarali rivojlantirishdir. Tadqiqotchi V.A.Pavlenkov takidlaydiki, bozor iqtisodiyotida mehnat bozori yollanib ishlashga qodir kishilarning barchasini: ham yollanma mehnat bilan band bo’lganlar, ham band bo’lmaganlarni qamrab oladi. A.A.Nikiforova esa boshqa umumiy ta’rifni taklif etadi: «Mehnat bozori rivojlanishining darajasi va bozorda ishtirok etuvchi kuchlar: tadbirkorlar, mehnatkashlar va davlat o’rtasida ma’lum davrda erishilgan manfaatlar balansini aks ettiruvchi ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida vujudga kelgan». Ba’zi bir tadqiqotchilar mehnat bozorini ish haqi va daromadlarning erkin harakati orqali mehnatga talabni va ishchi kuchi taklifini o’zini-o’zi tartibga soluvchi mexanizm sifatida talqin qiladilar. Boshqa tadqiqotchilarning fikricha, mehnat bozori ish beruvchilar va yollanib ishlashni xohlovchilarni bevosita kelishuvi orqali talab va taklifni qanoatlantirish uchun sharoitlar yaratadi va ishchi kuchini xarid qilish-sotish jarayonlarini bevosita tartibga solmaydi.
I.S.Maslovaning ta’rifi bo’yicha «mehnat bozori-bu o’suvchi tizim, unda mulkchilik sub’yektlari ishchi joylari va ishchi kuchi takliflari, xodimga va «yollanma ishga talab hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantirib, ishlab chiqarish omillari (mehnat vositalari va ishchi kuchi)ga o’zaro ta’sir etadi.» Mehnat bozori mavjud, ammo «kesik, shakli o’zgartirilgan ko’rinishda, buning ustiga har narsani o’z ichiga oladigan xarakterga ega bo’lmay, balki mehnat munosabatlarining, faqat bir qismini qamrab oladi». Bizning fikrimizcha, mehnat bozori-bu ishchi kuchining «mehnatga bo’lgan qobiliyatini» sotish-sotib olish tizimidir. Mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: -ishchi kuchiga talab va uning taklifi; -qiymati; -bahosi;-yollashdagi raqobat.
Mehnat bozori faoliyat ko’rsatishining quyidagi asosiy tamoyillarini to’liq amalga tatbiq etgan holda, mazkur bozorning shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi: 1.Ishchi kuchining erkin taklifi. Bu mehnatga layoqatli aholining ish bilan band bo’lish va bo’lmaslikni ixtiyoriy tanlashini, mehnat qonunlari tomonidan taqiqlanmaydigan va har bir xodimning shaxsiy va jamoa manfaatlarini hisobga oluvchi kasb va faoliyatturini erkin tanlash uchun sharoitlar mavjudligini anglatadi; 2.Ish beruvchilarning ishchi kuchiga mustaqil talabi. Bozor iqtisodiyoti xodimlarni barcha ish beruvchilar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Mehnat Kodeksi amal qilgan holda, ishga er-erkin yollashlari va ishdan bo’shatishlari, hamda, bandlik, mehnat sharoitlari va unga haq to’lashni kafolatlash bilan fuqarolarning manfaatlarini himoya qilishlari uchun imkoniyatlar yaratadi; 3.Yollanma xodimlarni ish beruvchilardan huquqiy va ijtimoiy himoya qilinganligi; 4.Ish haqi va boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan «kun kechirish uchun zarur miqdordan kam bo’lmaslik»ka rioya qilgan holda erkin belgilash.
O’zbekiston sharoitida mehnat bozorining samarali shakllanishiga to’siq bo’ladigan bir qator quyidagi cheklovlar ham mavjud:-mehnatni qo’llashning noqishloq xo’jaligi mintaqalarini yaxshi rivojlanmaganligi; -mehnat haqining past darajasi;-iste’mol tovarlarining qimmatlashuvi;-yollanma ish kuchining malakasi va safarbarligining pastligi;-ish beruvchilarning yetarli tajribaga ega emasligi va hokazo.
Mehnat bozorida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimida aholining ish bilan bandligi va mehnat sharoitlarini belgilash, u yoki bu muammolarni hal qilish, ijtimoiy-mehnat mojarolarini bartaraf etish bo’yicha ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar o’rtasidagi munosabatlar markaziy o’rin egallaydi. Mehnat bozorida mazkur munosabatlar jamoaviy, shaxsiy va hududiy usullar asosida tartibga solinadi. Ta’kidlash joizki, mehnat resurslari ortiqcha hududlarda (masalan, Andijon, Farg’ona, Namangan, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlar) mehnat bozorini tartibga solishning ancha samarali usullari deb, ishchi kuchiga bo’lgan talabning oshishi (ishchi kuchiga bo’lgan talabni oshirishni rag’batlantirish usullarini tadqiq etish-mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga, hamda mazkur hududlar uchun samarali tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgan) va uning taklifi kamayishi (respublikamizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida umumta’lim dasturlarini kengaytirish, va o’qish muddatini uzaytirish bilan kasbiy tayyorgarlikni yaxshilash, o’quv yurtlarida kunduzgi ta’lim olinadigan o’quv o’rinlarini ko’paytirish va kechki, hamda sirtqi o’quvdagi talaba o’rinlarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda, o’qiyotganlarga stipendiyani oshirish ayollarga bola parvarishi uchun to’lanadigan nafaqalar va ta’til muddatini ko’paytirish, mehnat stajini hisoblashda ularga imtiyozlar berish, pensioner nogironlar, hamda ularni parvarishlaydigan shaxslarning pensiyalarini oshirish-mehnat bozorida ishchi kuchlarining oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi)ni hisoblash zarur.