Reja: Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet

MDH davlatlarida Byudjet kodeksining mavjudligi to’g’risida ma’lumot

№	MDHdavlatlari	Byudjet kodeksining mavjudlik holati
1.	Armaniston	mavjud emas
2.	Belorussiya	mavjud, 16.07.2008 yilda qabul qilingan
3.	Moldaviya	mavjud emas
4.	Ozarbayjon	mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
5.	Rossiya	mavjud, 31.07.1998 yilda qabul qilingan
6.	Tojikiston	mavjud emas
7.	Turkmaniston	mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
8.	Ukraina	mavjud, 21.06.2001 yilda qabul qilingan
9.	Qozog‗iston	mavjud, 04.12.2008 yilda qabul qilingan
10.	Qirg‗iziston	mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
11.	O’zbekiston	mavjud, 26.12.2013 yilda qabul qilingan

Yuqorida sanab o’tilgan barcha o’zgartirishlar va yangiliklar ilg’or xalqaro tajribani o’rganish asosida joriy etilgan bo’lib, ularda mamlakatimiz byudjet tizimining samaradorligi hamda ochiq-oydinligini yanada oshirish ko’zda tutilgan.

3. 3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati

Mamlakatimizda kechayotgan iqtisodiy jarayonlar, tadbirkorlar va ishbilarmonlarga biznesni yuritish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish borasidagi engilliklar, kichik biznes subyektlariga berilayotgan preferensiyalar soliq mexanizmlarini ham yanada takomillashtirishni hamda yangi tahrirdagi Soliq kodeksini ishlab chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi.

2007-yilgacha amalda bo’lgan Soliq kodeksi 135 moddadan iborat bo’lib, soliq munosabatlarini tartibga solishda u bilan birga ko’pgina yo’riqnoma, nizom va tartiblar ham qo’llanilar edi. Soliq qonunchiligiga tez-tez o’zgartirishlar kiritilishi va soliq normalarining boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinishi muayyan noaniqlik, tushunmovchilik va soliq normalarining har xil talqin qilinishiga olib kelardi, bu aksariyat hollarda soliq to’lovchilarning haqli e‘tirozlariga sabab bo’lardi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining XII yalpi majlisida soliq siyosati va tizimini yanada isloh qilish hamda erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma‘qullanib, Prezident tomonidan imzolanganidan so’ng, 2008-yil 1-yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kodeksda ko’zda tutilgan me‘yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratilgan.
―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 2-moddasiga binoan, ikki yil davomida O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam monitoring va tahlil qilib borish, zarur bo’lgan hollarda esa uni yanada takomillashtirish uchun takliflar kiritish belgilandi. Shu maqsadda Vazirlar Mahkamasi huzurida idoralararo maxsus guruh va uning doimiy ishchi organi tuzildi. Ikki yil mobaynida ushbu ishchi organga Soliq kodeksini takomillashtirish bo’yicha mingdan ortiq takliflar kelib tushdi. Ular asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi hamda Moliya vazirligi va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan seminarlarda, davra suhbatlarida xo’jalik yurituvchi subyektlar, tadbirkorlar, tijorat banklari, xalqaro moliya tashkilotlari va ekspertlar tomonidan berilgan takliflar bo’lib, 2008-yildayoq ana shu takliflar asosida Soliq kodeksining 79 ta moddasiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan edi.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam ravishda monitoring va tahlil qilib borish bo’yicha belgilangan muddatning ikkinchi yilida, ya‘ni 2009-yil mobaynida kelib tushgan takliflar asosida Vazirlar Mahkamasi tomonidan ―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risidagi hamda ―Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida‖gi O’zbekiston Respublikasining qonunlar loyihalari Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga kiritilgan. Quyi palata tomonidan qabul qilingan mazkur qonunlar Senatning yigirmanchi yalpi majlisida ma‘qullandi hamda Prezident tomonidan imzolanib, 2010-yil 1-yanvardan hayotga tatbiq etila boshlandi¹.
Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi² soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lash bilan bog’liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Kodeks 64 ta bob, 392 moddadan iborat bo’lib, u soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan va to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylandi. Jumladan, yangi Kodeksda iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan Prezident farmonlari va qarorlarida bayon etilgan normalar to’liq ifodasini topgan.
Yangi tahrirdagi Soliq kodeksining tadbirkorlar imkoniyatlarini kengaytirish va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyatga katta. Unga muvofiq, soliqqa tortish masalalarida baxsli holatlar yuzaga kelganda, masala soliq to’lovchi foydasiga hal etiladi. Soliq kodeksiga (avvalgi tahrirdagi kodeksda mavjud bo’lmagan) soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsipi kiritildi, ya‘ni soliq to’g’risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo’lmaydigan barcha qarama- qarshiliklar va noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga talqin etiladi va bu Soliq kodeksining tamoyillarida alohida belgilab qo’yildi.
Soliq kodeksining 6-11-moddalariga muvofiq, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari soliq solishning majburiyligi, aniqligi, adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi va, yuqorida ta‘kidlanganidek, soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsiplariga asoslanadi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining qoidalari Kodeksda belgilangan ushbu prinsiplarga zid bo’lishi mumkin emas.
Bundan tashqari, Soliq kodeksining soliq ma‘murchiligi masalalariga bag’ishlangan umumiy qismi avvalgisiga nisbatan tubdan o’zgartirildi va kengaytirildi. Mazkur qismda fuqarolarga sodda va tushunarli bo’lishi uchun soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar tushunchalariga, shuningdek, yuridik shaxs, jismoniy shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor kabi tushunchalarga alohida ta‘riflar berildi. Endilikda barcha soliq to’lovchilar soliqlarni qaysi maqsadda to’layotganliklari to’g’risida to’liq va kengroq tasavvurga ega bo’ladilar, bu esa, o’z navbatida, soliq madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, Soliq kodeksida soliq nazoratining shakllari ham belgilanib, ularning mazmun-mohiyati alohida moddalarda aniq-ravshan tarzda yoritildi. Chunonchi, unda soliq tekshiruvlari tushunchasi va ularning shakllari, soliq tekshiruvlarining turlari, ishtirokchilari, tekshiruvni o’tkazish uchun asos bo’ladigan holatlar, muddatlar, uning davriyligi hamda soliq tekshiruvlarini o’tkazish tartibi to’g’risida tushunchalar ochib berildi.
―Soliq nazorati bobida, jumladan, kameral nazorat, xronometraj masalalari yoritilgan. Ularni o’tkazish tartibi, muddatlari, davriyligi hamda ularni o’tkazish uchun zarur bo’lgan hujjatlar ko’rsatib o’tilgan.
Soliq kodeksi soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan, to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylantirilganligi bois, uning amalga kiritilishi munosabati bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan bir qator qonun hujjatlari butunlay bekor qilindi. ―Muddatida to’lanmagan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni undirib olish to’g’risida‖gi,
―Davlat boji to’g’risidagi, ―Patta to’lovi to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir.
Lekin keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18- iyuldagi ―Soliq ma‘muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning yig’iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmoni talablarini amalga oshirish borasida ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning qo’shimcha zaxiralarini aniqlash, soliq ma‘muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, xorij mamlakatlarining soliq qonunchiligi va ma‘muriyatchiligi sohasidagi sinalgan ilg’or yutuqlarini implementatsiya qilish ishlari qoniqarsizligicha qolmoqda. Bu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida 2018-yil 13-fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Soliq qonunchiligini tubdan takomillashtirish bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlar to’g’risidagi farmoyishi qabul qilindi. Farmoyishda Soliq ma‘muriyatchiligi va soliqqa tortishning zamonaviy usullarini, soliqlarning to’liq yig’iluvchanligi va byudjetga o’z vaqtida tushishi ustidan samarali nazorat mexanizmlarini joriy etish orqali soliq-byudjet siyosatini yanada takomillashtirish, byudjet jarayoni shaffofligi darajasini oshirish maqsadida bir qator chora-tadbirlar belgilandi. Jumladan, birinchi bosqichda – 2018-yil 1-aprel kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish kontseptsiya loyihasini ishlab chiqish; ikkinchi bosqichda – 2018-yil 1-iyul kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi yangi tahriri loyihasini ishlab chiqishni ta‘minlash belgilandi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining yangi tahririni ishlab chiqishga xalqaro ekspert va maslahatchilarni jalb qilish nazarda tutildi.
Xulosa qilib aytganda, Soliq kodeksi mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal sur‘atlar bilan o’sishiga, uning makroiqtisodiy mutanosibligini ta‘minlashga qaratilgan islohotlarni chuqurlashtirishga, xususan, tadbirkorlik, kichik biznes va fermerlik harakatining izchil rivojlanishiga kafolat va imtiyozlar beradigan siyosatni davom ettirishda huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. U soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini yanada kuchay- tirish, yurtimizda islohotlarni amalga oshirish uchun ilg’or zamonaviy soliq solish tizimiga mos keladigan va byudjetning daromad qismining shakllanishini barqaror ravishda ta‘minlaydigan hamda iqtisodiy o’sishga ta‘sirchan omil bo’ladigan samarali soliq tizimi barpo etilishini ta‘minlaydi.

5.