Reja: Davlat byudjeti davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondi

Davlat byudjetining davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondi ekanligi
Reja:
1. Davlat byudjeti davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondi
2. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining amaldagi holati tahlili
3. Davlat byudjetini daromadlarini shakllantirishda soliqlarning ob’ektiv zarurligi .

Moliya- pul munosabatlarining ajralmas qismi. Ularning qiymati pul munosabatlarining iqtisodiyotdagi o'rni, iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi. Moliya, birinchi navbatda, taqsimlovchi kategoriya bo'lib, uning yordamida yalpi ichki mahsulot va milliy boylikni taqsimlash yoki qayta taqsimlash amalga oshiriladi. Moliyaning ana shunday sifati tufayli davlat va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari pul mablag‘lari shaklida foydalaniladigan zarur moliyaviy resurslar bilan ta’minlanadi.
Aksariyat tadqiqotchilarning fikricha, “moliya” atamasi o‘rta asr lotincha finatio, financia pecuniaria so‘zlariga borib taqaladi, bu so‘zlardan avval eski lotincha figo – haydash, haydash, keyinroq – yakun, chegara, chegara degan ma’nolarni bildirgan. , oxiri (belgilangan qoziq yerning bir qismini boshqasidan ajratish uchun erga urilgan). Moliyaga bag'ishlangan ilmiy-amaliy asarning birinchi muallifi ("Afina Respublikasining daromadlari to'g'risida") qadimgi yunon yozuvchisi va tarixchisi Ksenofont (miloddan avvalgi 430-355 yillar) hisoblanadi.
Moliyani iqtisodiy va moddiy jihatdan ko'rib chiqish mumkin. Iqtisodiy jihatdan Moliya- bu davlat yoki mahalliy davlat hokimiyati organlarining o'z funktsiyalari va vazifalarini, shuningdek, davlat tomonidan berilgan vakolatlarni amalga oshirish va takror ishlab chiqarishni kengaytirish shartlarini ta'minlash uchun markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan mablag'larni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar. , bu jarayonda yalpi ichki mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash hamda jamiyat ehtiyojlarini qondirishni nazorat qilish.
Moddiy jihatdan moliya - bu jamiyat ehtiyojlarini moddiy jihatdan qondirish va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun foydalaniladigan davlat, davlat-hududiy va munitsipal tuzilmalar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning pul mablag'lari. Nomlangan mablag'lar yig'indisi Pul davlatning moliyaviy resurslarini ifodalaydi.
Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida pul munosabatlari doirasida ishlaydi. Ammo barcha pul munosabatlari moliya bilan aniqlanishi kerak emas. Moliya mazmuni faqat pul daromadlari va jamg'armalarini taqsimlash, pul resurslarining ma'lum fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan qiymat harakatining o'ziga xos moliyaviy shakliga ega bo'lgan pul munosabatlarini o'z ichiga oladi.
Davlat budjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo‘lib, davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. budjet so‘zi g‘azna ma’nosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning qo‘lida markazlashtirilgan pul jamg‘armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi. davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo‘g‘inining asosiy qismidir.
O‘zbekiston Respublikasining budjet kodeksiga asosan davlat budjetiga quyidagicha tarif berilgan: “davlat budjeti - davlat pul mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.
Mahalliy budjetlar -hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchisi hisoblanadi. Mahalliy budjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan tashkil topadi.
Mahalliy budjetlar bo‘g‘inlari tarkibiga quyidagilar kiradi:
 Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti;
 viloyatlar budjeti;
 shaharlar budjeti;
 tumanlar budjeti;
 shaharlar tarkibidagi tumanlar budjeti (Toshkent shahrida);
 tumanlar tarkibidagi shaharlar budjeti.
Davlat budjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko‘rsatkichda bo‘ladi:
1. Davlat budjetining daromadlari.
2. Davlat budjetining harajatlari.
daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatishi uchun moliyaviy baza hisoblanadi. Budjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan bo‘lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondler hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqsimlash xususiyatga egadir.
Davlat budjeti har yili ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari boshqa iqtisodiy kategoriyalar: soliq, narx, kredit, foyda, tannarx, qiymat va hakazolar bilan birgalikda turli munosabatlarga kirishar ekan, ular ustidan moliyaviy nazoratni amalga oshiradi.
Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin:
1. soliqlar va soliqlarga tenglashtiriluvchi majburiy to‘lovlar;
2. davlat mulkini xususiylashtirishdan keladigan daromadlar;
3. davlat zayomlari;
4. qog‘oz pullar emissiyasi va boshqalar.
Davlat daromadlari tizimida markaziy moliyaviy manba bo‘lib soliqlar hisoblanadi. Soliqlar soliq qonunchiligi vositasida joriy etiladi. Soliqlar asosan fiskal, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliqlarning fiskal funksiyasini kasb etsa, ayrim tarmoqlar rivojlarishini rag‘batlantirish maqsadida turli xil imtiyozlar beriladi va kam daromadli aholining soliqlardan ozod etish, ularni davlat tomonidan moliyalashtirish hisobiga ijtimoiy vazifalar hal etiladi. hozirgi sharoitda davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning samarali manbai bo‘lib soliqlar va ularga tenglashtirilgan majburiy to‘lovlar hisoblanadi.
Yuqorida Respublikamizda davlat budjeti ikki pog‘onadan iborat ekanligiga to‘xtalgan edik. ularning har biriga muayyan daromad manbalari biriktirilgan. Jumladan, Respublika budjeti daromadlari umumdavlat soliqlari, yig‘imlari, bojlari,
majburiy to‘lovlar va boshqa to‘lovlar hisobiga shakllantirilsa, mahalliy budjetlar daromadlari mahalliy soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar hisobiga shakllantiriladi.
1997 yil 24 aprelda O‘zbekiston Respublikasining soliq kodeksi qabul qilindi va 1998 yil 1 yanvardan kuchga kirdi. ushbu kodeks soliqlar va yig‘imlarni yagona hujjatga to‘pladi, umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig‘imlarning aniq turlarini belgiladi.
Shuningdek, davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning huquqiy asoslarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 1997 yil 29-avgustda qabul qilingan “davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi va o‘zbekiston respublikasining budjet kodeksini keltirib o‘tishimiz mumkin.
Moliyaviy munosabatlarning eng muhim farqlovchi xususiyati ularda davlatning majburiy ishtirokidir. Pul munosabatlarining barcha boshqa turlari moliyaviy munosabatlardan tashqariga chiqadi va boshqa huquq sohalari bilan tartibga solinadi. Masalan, korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish moliya sohasiga kiritilmaydi, bu munosabatlar pul vositasida amalga oshirilsa ham, fuqarolik-huquqiy xususiyatga ega. Biroq, ob'ektlari korxonaning oldi-sotdi bitimi natijasida vujudga keladigan soliqlarni to'lash moliyaviy munosabatlarga kiradi.Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi:
1. oborotdan olinadigan soliqlar. bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari va boshqalar kiradi.
2. mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. bunday soliqlar soliq to’lovchi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkdan, erdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
3. daromaddan olinadigan soliqlar. bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning daromad solig’i va boshqalar kiradi
Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho’jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va boshqalar). shu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mukin:
1. tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to’lanadigan soliqlar. bunday soliqlarga asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
2. ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar.
3. davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig’i, er solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.
4. korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti soliqli daromadlarining amaldagi holati tahlili umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisoblanadi.
Soliqlar va majburiy to’lovlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linishi: umumdavlat soliqlari va majburiy to’lovlar
1. yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i
2. jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i
3. qo’shilgan qiymat solig’i
4. aksiz solig’i
5. yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar
6. suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
7. bojxona to’lovlari
8. davlat boji
9. ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar
10. respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan umumdavlat soliqlari:
11. yagona soliq to’lovi
12. tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq
mahalliy soliqlar va yig’imlar
1. mol-mulk solig’i
2. yer solig’i
3. obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i
4. jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq
5. ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan mahalliy soliq:
6. yagona yer solig’i
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o‘sish tendentsiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. bu esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog‘ini ta‘minlashni taqozo qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida budjet-soliq siyosatining asosiy vazifalari iqtisodiyotda ishlab chiqarish jarayoni o’stirishga va uning samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasida soliq tushumlari 2018-yilda davlat budjeti daromadlarining(maqsadli jamg’armalarsiz) 77,9% ni tashkil etgan. Soliq tushumlarining davlat budjeti daromadlaridagi ulushi %da davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan %da yuqoridagi diagrammadan ko’rinib turibdiki, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan 1998-yili 32.4%dan 2016-yil 20.5%ga yoki 11.9 foizli punktga pasaygan, bu esa YaIMga soliq bosimining birmuncha pasayganligidan dalolat beradi. demak, davlat budjeti daromadlari yaimga nisbatan qancha ulushni tashkil etishi tahlil qiladigan bo’lsak, bosqichma-bosqish tushib kelganligining guvohi bo’lamiz. 1998-yildan boshlab 2007-yilgacha keskin tarzda tushib kelgan, lekin davlat budjeti daromadlarini mustahkamlash uchun ancha keng ko’lamdagi islohatlarga yo’l qo’yildi, shuning uchun 2008-yildan boshlab yaimga nisbatan davlat budjeti daromadlari bosqichma-bosqich optimallashtirildi. oxirgi to’rt yilni tahlil qilar ekanmiz, undagi ko’rsatkich 22%dan 20,5%gacha pasaydi yoki 1.5 foizli punktga pasayganini ko’rishimiz mumkin.
Yurtimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari iqtisodiy erkinlashtirish, davlat boshqaruvchilik funksiyasini qisqartirish va uning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashdan iborat. shu bilan birgalikda milliy ishlab chiqarishni shakllantirish va rivojlantirish, budjet-soliq siyosati yaxlitligini ta’minlash, budjet kamomadiga yo’l qo’ymaslik muhim ustuvor vazifalar qatoriga kiradi. bu vazifalarni amalga oshirish uchun, avvalo, soliqlar orqali iqtisodiyotni boshqarish mexanizmini to’g’ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish lozim bo’ladi. bu haqda fikr yuritar ekan birinchi prezident i.a. karimov shunday ta’kidlaydi: “soliq siyosatini takomillashtirish iqtisodi-yotni barqarorlashtirishga va moliyaviy ahvolni mustahkamlashga oid muammolarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. bozor munosabatlariga o’tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda eng muhim boshqaruvchi omil bo’lib qoladi”
Bugungi kunga kelib yurtimizda soliqlar va soliqqa tortish jarayonlari mukammal tarzda tashkil etilgan va boshqarilmoqda. soliq tizimida izlanishlar amalga oshirilib, yildan-yilga optimallashtirib borilmoqda.
Soliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha sub’ektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat ko’rsatmaydi. jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektib amal qilishini talab etadi. qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan moliyaviy mag’lablarni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyotida qo’llanilgan emas. demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. soliqlar majburiy to’lovlarni ifoda etuvchi pullik munosabatlarni bildiradi. bu munosabatlar soliq to’lovchilar bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida bo’ladi.
Davlat uchun budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. davlat faoliyatining barcha yo’nalishlarini mablag’ bilan ta’minlashning asosiy manbalaridan biri davlat ustuvorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir.
Soliq tizimini tartibga solish va mukammalashtirish moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vositasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi usul hisoblanadi.
Davlat byudjeti — davlatning muayyan vaqt (odatda bir yil) uchun moʻljallangan pul daromadlari va harajatlari majmui. d.b. davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. d.b. tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet i (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va harajatlar yigʻindisi) vamahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va harajatlari)ga boʻlinadi. ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfeizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saklash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi harajat talab qiladi. byudjet daromadlari soliqlar, solikdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mul-kini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi. byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq. byudjet harajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamo-madi yuzaga keladi. kamomad miqdori mamlakat yalpi millim mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet harajatlari qisqartiriladi. markaziy, mahalliy Davlat byudjetining davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondi ekanligi davlat byudjetlari va davlat byudjetidan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yigma byudjetini tashkil etadi. Davlat byudjeti odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat byudjetini huku-mat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi.
Davlat byudjeti muayyan mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni ham ifodalaydi. Jamiyatning iqtisodiy tuzumi, davlatning tabiati va faoliyatiga qarab davlat byudjeti mohiyati, uning daromadlari va harajatlari xususiyati hamda tarkibi turlicha boʻladi. sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning iqtisodiyot, ishlab chiqarish., milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashga faol aralashuvi davlat byudjeti - mavqeining oshishiga sabab boʻladi, milliy daromad davlat ixtiyorida yigʻiladi va uning byudjet orqali qayta taqsimlanadigan qismi koʻpayadi.
Hozirgi. rivojlangan mamlakatlarda davlat byudjetining asosiy qismi soliqlar (fuqarolarning shaxsiy daromadlaridan undiriladigan shaxsiy daromad soligʻi, ish haqi fondiga soliq va korxonalar, korporatsiyalar foydasidan undiriladigan foyda soligʻi va b.) hisobiga shakllanadi (mas, 1987 y.da aqshda soliq tushumlari d.b.ning 98% ini, buyuk britaniyada 96,7% ini, fransiyada 91,5% ini tashkil qildi). aqsh federal byudjetidan qilinadigan harajatlar orasida "da-romadlar darajasini taʼminlash" (qariyalar,mehnatga layoqatsizlar, ishsizlar, nogironlar, tibbiy yordamga muhtojlar, boquvchisini yoʻqotgan oilalar va h.k.ga yordam koʻrsatish) sarflari 40%, milliy mudofaa harajatlari (28—30%) eng muhim oʻrinda turadi.
Hozirgi davrda oz sonli sotsialistax mamlakatlarda davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi davlat sektori (ijtimoiy mulk)dan tushadigan mablagʻlardan, kooperativlar, xususiy korxonalardan, aholidan olinadigan turli soliqlardan hosil boʻladi va asosan xalq xoʻjaligini rivojlantirish hamda ijtimoiy-maishiy tadbirlarga sarflanadi.