Reja: Dinshunoslik fanining maqsad va vazifalari

6)  Oltinchisi,  dinning    falsafiy-nazariy  vazifasi.  Bu  vazifa  insonga 

yashashdan  maqsad,  hayot  mazmuni,  dorulfano  va  dorulbaqo  dunyo 

masalalariga o’z munosabatini bildirib turishdan iboratdir. 

Kishilik  jamiyati  din  doimio  u  bilan  birga  bo’lganmi  yoki  qandaydir 

davrda jamiyat dinsiz yashaganmi, degan savolga turli fikrlar bildirilgan. Bu – 

dinning  tarixiyligi  masalasi  bo’lib,  unga  ikki  xil  javob  berganlar.  Birinchisi, 

marksistik ta’limotning sobiq tarafdorlari fikricha, «qandaydir muddat insoniyat 

dinsiz yashagan va jamiyatning muayyan bosqichida – yuqori paleolit davrida, 

---

bundan 20-40 ming yil avval din paydo bo’lgan», deyilgan. Ikkinchisi, «dinning 

kelib chiqishi insoniyatning paydo bo’lishi bilan bevosita bog’liq» degan fikrdir. 

Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy ildizlari muammosini hal qilish 

bilan  dinning  kelib  chiqishi  muammosini  hal  qilish  mumkin  bo’ladi.  E.Taylor 

kabi  evolyustion  yo’nalishdagi  pozitivistlarning  chiqargan  xulosasiga  ko’ra, 

dinning  ildizini  «faylasuflik  qilgan  yovvoyi  odam»ga  taqaydilar.  Ya’ni, «u  o’z-

o’ziga  borliq,  o’zini  o’rab  turgan  olamning  paydo  bo’lishi  va  o’zi  kuzatgan 

hodisalarning  haqiqati  haqida  savol  bergan.  Unda  fikrlash  yuqori  darajada 

bo’lmagan. Shundan so’ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida tasavvurlar 

paydo  bo’lgan».  Dinning  kelib  chiqishi  haqida  yana  bir  nazariya  mavjud: 

«Birinchi  yolg’onchi  birinchi  nodonni  uchratganda  din  paydo  bo’ldi».  Bunda 

din  yomon  niyatli  kishilarning  o’ylab  topgan  narsasi  bo’lib  chiqadi.  Bu  ikkala 

nazariya  ham  hech  qanday  ilmiy  asosga  ega  emas.  Faylasuflik  qilgan  yovvoyi 

odam  konstepstiyasi  bo’yicha  «ibtidoiy  odam  yolg’iz  holdagi  chuqur  fikr 

yurituvchi  bo’lgan.  U  o’z  oldiga  ulkan  savollarni  qo’ygan.  Bu  savollar  uning 

kundalik  hayotida  kerak  emas  edi.  Shuni  ham  unitmaslik  kerakki,  ibtidoiy 

odamning  fikr  yuritishi  uning  kundalik  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  bog’liq 

bo’lgan.  Bu  faoliyatning  tabiati,    shart-sharoitlari  birgina  odamga  tegishli 

bo’lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy guruh, qabila, urug’, xalqqa tegishli 

edi».  Dinning  kelib  chiqishi  to’g’risidagi  «bir  odam  boshqalarni  aldashi 

natijasida  kelib  chiqqan»  degan  fikr  ham  tanqidga  uchragan.  Boshqa  fikrga 

ko’ra  «din  –  bu  jamiyatdagi  kishilarning  baravariga  o’z-o’zlarini  aldashi 

natijasida  kelib  chiqqan.  Shuning  uchun  ham  din  ijtimoiy  hodisadir  degan 

xulosaga  kelish  mumkin»  deydilar.  Din  insonning  ruhiy  dunyosi  bilan 

chambarchas bog’liq bo’lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo’ldi. 

Shuning uchun ham dinni o’rganish – bu insoniyatni o’rganish demakdir. Dinni 

insoniyatdan,  insoniyatni  dindan  ajratib  bo’lmasligini  tarixning  o’zi  isbotladi. 

«Kommunistik  jamiyatda  din  yo’q  bo’lib  ketadi»  deyilgan  fikrning  aksicha 

kommunizm hayoliy narsa-yu, din doimo ekanligi amalda isbotlandi. Demak, din 

insoniyat bilan doimo birga bo’lgan. 

Dinlar  unga  e’tiqod  qiluvchilarning  soni,  miqyosi,  o’zining  ma’lum 

millat  yoki  xalqqa  xosligi  yoki  millat  tanlamasligiga  qarab  quyidagi  turlarga 

bo’linadi: