Reja: I. Kirish: Abdulla Qodiriy XX asr o‘zbek adabiyoti, madaniyatining eng yorqin siymosi II. Asosiy qism

Insho


Mavzu:
“Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrlidur...”


Reja:


I. Kirish: Abdulla Qodiriy - XX asr o‘zbek adabiyoti, madaniyatining eng yorqin siymosi
II.Asosiy qism:
1. Bir rivoyat tarixi
2. Abdulla Qodiriy – o`zvek romanchiligi asoschisi
3. «Mehrobdan chayon romani
III.Xulosa

“Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrlidur...”

(Abdulla Qodiriy)
Abdulla Qodiriy XX asr o‘zbek adabiyoti, madaniyatining eng yorqin siymolaridan biridir. Uning o‘lkada yangicha milliy adabiy tafakkur, realistik nasr, hajviyot, jurnalistika, tarjimonlikning shakllanishi, rivojidagi xizmatlari beqiyosdir. Qodiriyning kichik zamondoshi Oybek bu ulug‘ zotni «qalbi butun», o‘ziga xos shaxs deb ataydi, uni « tug‘ma epik yozuvchi, keng ko‘lamdagi master, yuksak ma’nodagi realist san’atkor» deya ta’riflaydi. Abdulla Qahhor esa «Abdulla Qodiriy yangi davr adabiyoti, Yevropa adabiyoti gazi bilan o‘lchaganda ham to‘laqonli asarlar yozgan, o‘zbek romanchiligini boshlab bergan ulkan adibdir», deb yozadi.
Abdulla Qodiriy 1894- yil 10- aprelda Toshkent shahrida bog‘bon oilasida tug‘ildi Abdulla bolaligidayoq zehni o‘tkir, o‘qish-o‘rganishga mehr-ishtiyoqi baland bo‘lgan. Ammo oiladagi moddiy muhtojlik tufayli bir oz kechikib, 9–10 yoshlarida maktabga boradi. Ikki-uch yil eski usulda o‘qigach, o‘n ikki yoshida uni oiladagi nihoyatda qashshoqlik vajidan bir boyga xizmatkorlikka beradilar. Abdulla rus-tuzem maktabini 1912- yili muvaffaqiyat bilan tugatadi. 1914- yili boyning katta qizi Rahbaroyga uylanadi. Abdullaning bundan buyongi ham totuv, ham sertashvish hayoti, faoliyati umr yo‘ldoshi Rahbaroy, u keyinchalik birin-ketin in’om etgan ikki o‘g‘il, uch qizlik farzadlikbo`ldi.
Abdulla Qodiriy bor-yo'g'i qirq to'rt yil umr ko'rdi. Shundan atigi yigirma yili qizg'in ijtimoiy faoliyat va badiiy ijodga bag'ishlandi. Shu yigirma yil ham keskin kurashlar, alg'ov-dalg'ovlar, ta'qibu tahdidlar ichida o'tdi. Bu zabardast siymo o'zining noyob iste'dodi, mislsiz jasorati bilan shu qisqa davr ichida xalqimiz ma'naviyati, madaniyati, adabiyoti tarixida yorqin iz qoldirdi, ko'p asrlik milliy adabiyotimiz rivojida ulkan burilish yasagan, yangi bosqichni boshlab bergan nodir asarlar yaratdi. Adib «O'tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» asarlari bilan o'zbek romanchiligiga asos soldi. Bu romanlar orqali xalq ilk bor xuddi tiniq ko'zgudagidek o'zini, o'zligini, kuchli va ojiz jihatlarini ko'rdi. Bu romanlar zamonaviy jahon adabiyotining nodir namunalari bilan bir qatorda turadi. Yozuvchi qalamiga mansub hikoyalar, hajviy, publisistik, adabiy-tanqidiy ma-qolalar, badiiy tarjimalar XX asr o'zbek adabiyoti xazinasidan munosib o'rin olgan. Millar, el-yurt qayg'usi bilan yonib yashagan, shu yo'lda qurbon bo'lgan bu alloma millatning faxr-iftixoriga aylandi. Adibning beqiyos ijodiy merosi, shonli va fojiali umr yo'li avlodlar uchun ham ibrat, ham achchiq saboqdir.
Adib ijodiy faoliyatining boshlanishi 10-yillarning o'rtalariga to'g'ri keladi. O'sha kezlari «Sadoi Turkiston», «Samarqand», «Oyna» kabi gazeta va jurnallar bilan tanishib, ularda qatnashish istagi tug'iladi. «Sadoi Turkiston» gazetasining 1914-yil 1-aprel sonida Abdulla Qodiriy imzosi bilan «Yangi masjid va maktab» sarlavhali xabar bosilgan. Shu tariqa matbuotda Abdulla Qodiriy nomi paydo bo'ldi. Oradan ko'p o'tmay «Millatimga», «Ahvolimiz» she'rlari, «Baxtsiz kuyov» dramasi, «Juvonboz» hikoyasi (1915) chiqdi. Bu asarlar Qodiriyning badiiy ijoddagi dastlabki izlanishlari bo'lib, ular o'sha davrning taraqqiyparvar harakati — jadidchilik g'oyalari bilan sug'orilgan, jadid adabiyoti ta'sirida yozilgan edi. Ularda Qodiriy qoloq odatlarni tanqid ostiga oladi, millatni o'zligini anglashga, yangilikka da'vat etadi. Oradan sal fursat o'tib «Uloqda» hikoyasi (1916) bosildi. Bu hikoya faqat Qodiriyning yutug'i bo'lib qolmay, 10-yillar o'zbek adabiyotidagi yaxshi realistik hikoyaning namunasidir.
A. Qodiriy matbuot, jurnalistika sohasidagi bilim va malakasini oshirish maqsadida 1924-25-yillarda Moskvadagi oliy jurnalistika institutida ta'lim oladi, Moskvada o'qigan kezlarda ham respublika matbuoti bilan aloqasini uzmaydi. Abdulla Qodiriyni yozuvchi sifatida elga tanitgan ilk asarlar «Kalvak mahzumning xotira daftaridan» va «Toshpo'lat tajang nima deydi» hajviy qissalari bo'ldi. «Kalvak mahzum» 1923-27-yillar orasida yozildi, asar matbuotda peshma-pesh e'lon etib turildi. Qodiriy qissada «ko'bdan haqiqiy hayot bilan aloqasi uzilgan, madrasa xurofoti bilan miyasi g'ovlag'on» mahalla imomi Kalvakning kulgilik sarguzashtlarini hikoya qiladi. Mahzum sarguzashtlari orqali adib faqat «qoloq kimsa»ni fosh etish bilan cheklanmaydi, 20-yillardagi ijtimoiy-siyosiy hodisalarning ko'pgina salbiy tomonlariga, adib iborasi bilan aytganda, «jamiyat qitig'iga» tegib o'tadi. 1937-yil 31-dekabr kuni Qodiriy hibsga olindi. To'qqiz oylik qamoqdagi so'roq, qiynoq, xo'rliklardan so'ng 1938-yil 4-oktabrda Cho'lpon, Fitrat kabi maslakdoshlari bilan birga qatl etildi.
A.Qodiriy sho'ro hokimiyatining dastlabki yillarida qizg'in jurnalistik faoliyat bilan barobar yirik asar - «O'tkan kunlar» romanini ham yaratdi (1919-20). «O'tkan kunlar» yaratilgan davr o'zbek xalqi uchun millatning erki, ozodligi, s'lustaqilligi, jahondagi o'rni masalasi hayot-mamot ahamiyatiga molik edi. «O'tkan kunlar» romanining ma'no-mundarija doirasi keng. Unda xilma-xil ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy muammolar qalamga olingan. Biroq ular orasida eng muhimi — yurtning, millatning taqdiri, mustaqilligi masalasidir. «O'tkan kunlar» romaniga qadar ham, asar yozilgan paytlarda va undan keyin ham hech kim o'tgan asrda millat, milliy davlat taqdiri uchun hayot-mamot ahamiyatiga molik tarixiy hodisalarni, o'lkaning mustaqillikdan mahrum bo'lib, mustamlakachilar oldida taslim bo'lishiga olib kelgan omillarni Qodiriychalik chuqur, ta'sirchan badiiy tahlil etgan emas. Binobarin, yurtning mustaqilligi, birligi, totuvligi, tinchligi masalasi romanning asosiy pafosi darajasiga ko'tarilgan. Asarning markaziy qahramonlaridan Otabek va Yusufbek hojilar shu yurtning istiqloli, farovonligi, osoyishtaligi yo'liga hayotini, jonini tikkan fidoyi kishilardir. Roman boshidayoq biz Otabekni uylanish oldida turgan oshiq yigit va dunyo ko'rgan, oq-qorani tanigan, el-yurt g'amida yurgan taraqqiyparvar siymo sifatida ko'ramiz. Otabek Marg'ilonda Ziyo shohichining uyidagi ziyofatda o'zining ijtimoiy maslagini ayon etadi. Rusiya safari xotiralarini so'zlar ekan, jumla-dan, shunday deydi: «Men o'rusning idora ishlarini ko'rib o'z idoramizning xuddi bir o'yinchoq bo'lganligini iqror etishga majbur bo'ldim.
Qodiriy ikkinchi yirik asari «Mehrobdan chayon»ni 1928-yil fevralida yozib tugatdi. Asar 1929-yili Samarqandda bosilib chiqdi. Garchi bu roman mavzui ham XIX asr hodisalaridan, keyingi «xon zamonlari»dan olingan, Turkiston xonlarining keyingi vakili Xudoyorxon davridagi o'zboshimchaliklarni ko'rsatishga qaratilgan bo'lsa-da, asarda roman yozilgan davr ruhi kuchli. Asarni «Mehrobdan chayon» deb atash, ziyoli ulamolarni qahramon qilib tanlashdan murod muqaddas dargoh-sajdagohdan chiqqan, o'sha dargohga nomunosib munofiq, qallob, tuban kimsalarga, hasadgo'y, e'tiqodsiz kishilarga ishoradir. Romandagi Anvar bilan Ra'noning sevgi sarguzashti, qalb nazokati shoirona tarannum etilgan. Maktabdor Solih maxdumning yumoristik obrazi adabiyot-shunoslikda yozuvchining jiddiy yutug'i, kashfiyoti sifatida e'tirof etilgan.
“Mehrobdan chayon: romani garchi bu roman mavzuyi ham o‘tmishdan, «xon zamonlari»dan olingan bo‘lsa ham badiiyati jihatidan «O‘tkan kunlar»ni mutlaqo takrorlamaydi, roman muallifi hayot haqiqati, xarakterlar tasviri jihatidan o‘zgacha yo‘ldan boradi, realizm imkoniyatlarining yangi qirralarini kashf etadi; tarixiy haqiqatni, shaxslarni «orttirmay va kamitmay», «o‘z holicha ko‘rsatish», «yo‘qni yo‘ndirtirmay, bor gaplarni yozish» yo‘siniga amal qiladi va bu niyatini o‘ziga xos tarzda arnalga oshiradi. Romanda ikki yosh – Anvar va Ra’noning muhabbati, visoli yo‘lidagi xilma-xil – ham xususiy-shaxsiy, oilaviy-ruhiy, ham ijtimoiy mojarolar qalamga olinadi, shu mojarolar jarayonida asar personajlarining bor bisoti – qismati, xarakteri, ruhiy olami namoyon bo‘ladi. Eng muhimi, romandagi barcha yetakcht personajlar, ular «ijobiy» yoki «salbiy» shaxs bo‘lishlaridan qat’iy nazar, butun murakkabligi, musbat va manfiy tomonlari, kuchli va ojiz jihatlari bilan ko‘z oldingizda gavdalanadi.
Xullasulosa qilib aytganda, Abdulla qodiriyning «Mehrobdan chayon” , O'tkan kunlar” romani hayot haqiqatining xilma-xil qirralarini o'zida mujassam etgan, sir-sehrga to'la noyob go'zallik obidasidir.Bugungi kunda ham Qodiriy asarlari kitobxonlar qolidan tushmay kelayotgan , buyuk o`zbek badiiy namunasidir.