Reja: Jamiyat va tarixning uzgaruvchanligining falsafiy jixatlari. Tarix falsafasining tuzilishi va funksiyalari. Tarixga formatsion va

JAMIYAT TARAQQIYOTIDA TARIXNING MAZMUNI,YO’NALISHLARI
VA KONSEPSIYALARI
REJA:
1. Jamiyat va tarixning uzgaruvchanligining falsafiy jixatlari. Tarix
falsafasining tuzilishi va funksiyalari. Tarixga formatsion va
sivilizatsion yondashuvlar.
2. Jamiyat rivojlanuvchi tizim sifatida. Ijtimoiy xayot sferalari. Jamiyatning
siyosiy xayotida davlatning urni va roli. Demokratik davlat va fukarolik jamiyatida
nodavlat tashkilotlarning tutgan urni.
3. Jamiyat taraqqiyoti haqida tarixiy shaxslarning fikrlari.

1-MASALA: Insoniyat azal-azaldan jamoa bo’lib yashaydi. Yer sayyorasi

uning abadiy makoni, umumiy Vatanidir. Quyosh tizimidagi ana shu mitti
sayyorada yashayotgan odamlar oilasini jamiyat deb atash odat tusiga kirgan.
Demak, umumbashariy ma’noda jamiyat odamzodning umri, hayoti o’tgan hamma
davri, joy va hududi bilan bog’liq barcha o’zgarish va jarayonlarni ifoda etadi. Shu
bilan birga, biror davlat xududidagi odamlar hayoti, sivilizasiyaning muayyan
davrlaridagi turmushga nisbatan ham ushbu tushuncha qo’llanadi. Har qanday
holda ham, u umumiy tushuncha bo’lib, ayrim odam va alohida shaxs jamiyat
a’zosi deb ataladi.
Tilimizdagi jam, jamoat va jamiyat degan so’zlar bor. Barchasining o’zaro
yig’ilgan, to’plangan degan ma’noni bildiruvchi jam iborasidir. Masalan: jamoat
jam. Odamlar jam bo’lishdi. Jami – o’n nafar. Shuningdek, jam so’zi qo’shuv
ma’nosida ham ishlatiladi. Jamoa iborasi biror mahalla yoki qishloq aholisini, biror
muassasa, tashkilot yoki korxona ahlini bildiradi, ya’ni bir joyning bir guruh
kishilari deganidir.
Jamoa atamasi ma’nosi jihatidan jamoatdan farqlanadi. Jamoatda turli
qarashdagi kishilar bo’lsa, jamoada esa bir maqsad, bir xil manfaat yo’lida jam
bo’lgan kishilar tushuniladi. Masalan, jamoat deganda bir masjidda namoz
o’quvchi hammahalla, hamqishloq kishilar nazarda tutiladi. Jamoat so’zining
jamoatchilik, adabiy jamoatchilik, talabalar jamoatchiligi va hokazo.
Jamiyat insoniyat tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida shakklanadigan
ijtimoiy munosabatlar majmuidir. Ijtimoiy munosabatlar ichida eng asosiysi,
siyosiy va huquqiy ustqurma uchun haqiqiy bazis bo’ladigan, ijtimoiy ong
shakllarini belgilaydigan munosabatlar – iqtisodiy munosabatlardir. To’g’ri,
jamiyat taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy taraqqiyotdir.1
Jamiyat ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida shuurga-ongga til va nutqqa ega
bo’lgan, bir-birlarining ijtimoiy yordami, ko’magiga ehtiyoj sezuvchi insonlar
ijtimoiy uyushmasining eng umumiy ilmiy-falsafiy atamasidir.
Jamiyat – tabiatning bir qismi, ya’ni ijtimoiy borliqg’ bo’lib, odamlar
uyushmasining maxsus shakli, kishilar o’rtasida amal qiladigan juda ko’plab
munosabatlar yig’indisi, degan turlicha ta’riflar ham bor. Jamiyat muttasil ravishda
rivojlanuvchi takomillashib boruvchi murakkab tizimdir. Har bir yangi davrda
jamiyat mohiyatini bilish zarurati vujudga keldadi. Milliy mustaqillik tufayli
jamiyat mohiyatini yangicha idrok etish ehtiyoji paydo bo’ldi. Birinchi prezident
Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat mohiyatini yangicha tushunishning
uslubiy asoslari yaratildi. Jamiyat moddiy va ma’naviy omillar birligidan iborat.
Hozirga qadar adabiyotlarda moddiy va ma’naviy hayot bir-biridan keskin
farqlanar edi. Holbuki, jamiyatning tub mohiyati uni tashkil etuvchi inson mohiyati
bilan uzviy bog’liq. Xuddi inson tanasini uning ruhidan ajratib bo’lmagani singari,
jamiyatning moddiy va ma’naviy jihatlarini ham bir-biridan ajratish va ularning
birini ikkinchisidan ustun qo’yish mantiqqa ziddir. Insonning moddiy ehtiyojlari
oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, uy-joy, transport vositalari, o’zini himoyalash,
zurriyot qoldirish kabilardan iboratdir. Ma’naviy ehtiyojlarga olamni bilish, o’zlini
angalsh, dunyoqarash, donishmandlikka intilish, bilim, san’at, g’oya, mafkura,
go’zallik bilan, ma’naviy kamolot yo’lidagi intilishlar kiradi. Insonning asl
mohiyati moddiy ehtiyojlarni madaniy shakllarda qondirishida yaqqol namoyon
bo’ladi. Inson aqlli mavjudot sifatida moddiy ehtiyojlarini madaniy shakllarda
qondirish uchun tabiat va jamiyat mohiyatini bilishga, moddiy va ma’naviy olamni
uyg’unlashtirishga, tabiat va jamiyatni o’z maqsadlariga mos ravishda
o’zgartirishga harakat qiladi. Ilm – fan va texnika insonning ma’naviy va moddiy
ehtiyojlarini qondirish quroli, muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Inson yuksak
ma’naviyat tufayligina o’z ehtiyojlarini madaniy shakllarda oqilona va to’liqona
qondirish imkoniga ega bo’ladi.
Mamlakatimizda ma’naviyat masalalariga alohida e’tibor berilayotganining
sababi ham ana shunda. Jamiyatning moddiy va ma’naviy
hayoti kishilarning
moddiy va ma’naviy ehtiyojlari bilan uzviy bog’liq holda vujudga keldi.
Jamiyat ham makro va mikro jismlar kabi o’z-o’zini tashkillovchi va
boshqaruvchi tizimdir. Binobarin, bu tizim muayyan qonunlar asosida mavjud
bo’ladi va takomillashib boradi.
Ikki jins yakka nikohlikka asoslangan oila shaklida yashashga o’tishi, urug’,
qabila, elat (xalq, millatlarning vujudga kelishi va shu birliklarda o’z moddiy va
ma’naviy ehtiyojlarini qondirishlari qonuniy jarayonlardir. Jamiyat taraqqiyotining
muayyan bosqichida davlatlarning kelib chiqishi, mulkiy munosabatlar, ishlab
chiqarish munosabatlari, har bir jamiyatning o’z bazis va ustqurmasi bo’lishi,
bozor iqtisodi munosabatlari, (bularning iqtisod nazariyasi va sosiologiya fanlari
batafsil o’rganadi) – ana shu ijtimoiy hodisalar albatta ijtimoiy qonunlar ta’sirida
tarixan o’z-o’zidan shakllangan.
Jamiyat qonunlarining amal qilishi odamlar va ular uyushmalarining ongli
faoliyati bilan bog’lanib ketadi. Jamiyat qonunlarini ham eng umumiy, umumiy va
xususiy (juz’iy) qonunlar tipologiyasiga ajratish mumkin. Falsafa qonunlar va
kategoriyalarida o’z ifodasini topgan o’zaro aloqadorliklar, bog’lanishlar ijtimoiy
hayotda ham namoyon bo’ladi. Binobarin, bu eng umumiy qonunlar, kategoriyalar,
tamoyillarni bilish jamiyatni ilmiy boshqarish imkoniyatini tug’diradi. Insoniyat
tarixiy takomilida, sosial, ealtlar, millatlar hayotida o’xshash shart-sharoitlarda
birdek amal qiladigan qonunlarni umumiy qonunlar deb atash mumkin. Masalan,
moddiy ishlab chiqarish bilan ma’naviy boyliklar yaratish o’rtasidagi mutanosiblik
qonuni bozor munosabatlarining ikki tomni o’rtasidagi yoki ehtiyojlar bilan
manfaatlar o’rtasidagi munosabatlarni anglatadi.
Muayyan jamiyat taraqqiyoti va tanazzulining aniq bir bosqichlari, holati
to’g’risida ravshan tasavvurga ega bo’lish uchun xususiy (juz’iy) ijtimoiy
qonunlarni ham anglab olish zarur. Bunday qonunlarning amal qilish darajasi
malum bir makon va zamonda cheklanganligi va ular jamiyat taraqqiyotining faqat
ayrim bosqichlarigagina xos aloqadorliklarni ifodasi bilan farqlanadi. Masalan,
sobiq Sho’rolar davrida amal qilgan planli proporsional deb atalgan qonunning
harakati yo’li shu davlat tugashi bilan to’sib qo’yildi. Yoki talab va taklif
o’rtasidagi mutanosiblik qonuni, raqobatga asoslangan munosabatlar kabi umumiy
qonunlar O’zbekiston sharoitida o’ziga xos, betakror amal qilishi u qonunlarga
xususiylik baxsh etadi. Prezident Islom Karimov asos solgan O’zbekistonda bozor
iqtisodiga o’tishning besh tamoyili barcha qonunlarning amal qilishiga o’ziga
xoslik baxsh etadi. Umuman olganda, eng umumiy, umumiy, xususiy qonunlar birbiri bilan dialektik aloqadorlikda bo’lib, ular bir-birini ham iqror qiladi, ham
istisno etadi.2
Falsafiy tafakkur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli
nazariyalar mavjud. Bizlarga ma’lumki, jamiyat hayotidagi qarashlar juda qadimgi
davrlardayoq maydonga kelgan qadimgi Markaziy Osiyoda zardushtiylik dinining
muqaddas kitobi «Avesto» da, Mazdakning qarashlarida mu’tadil jamiyatni barpo
etishni olg’a surgan, shunday jamiyatdagi davlat ideal davlat deb ta’kidlangan.
Qadimgi turk mifologiyasida ham adolatli, faravon jamiyat va davlat haqida
e’tiborga sazavor qarashlar mavjud. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun
takomillashgan kishilik jamiyatini, ideal davlatni barpo qilish, lozim deb
hisoblagan. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan Abu Nasr Forobiy o’zining
«Fozil odamlar shahri» asarida jamiyatning vujudga kelishi, maqsadi va vazifalari
haqida ta’limot yaratgan. Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino kabi
mutafakkirlar kishilik jamiyati paydo bo’lishi sabablarini insonning boshqa
mavjudotlarga nisbatan ojizligi birdamlik hissining rivojlanganligi bilan
izohlaganlar.
Falsafiy tafakkur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli
nazariyalar mavjud. Xususan, nemis faylasufi I.Kant jamiyatning vujudga kelishini
axloqning shakllanishi bilan izohlagan. G.Gegel esa jamiyatning shakllanishi va
rivojlanishi sabablarini mutlaq ruhning rivojlanishi bilan, L.Feserbax din bilan
bog’langan, ijtimoiy taraqqiyot sabablarini diniy ong taraqqiyotidan izlagan.
Fransuz mutafakkiri O.Kant jamiyatning rivojlanish sabablarini insoniyat ma’naviy
taraqqiyotining uch bosqichi (geologiya, metafizik, pozitiv bosqichlar) bilan
izohlagan. K.Markas jamiyatning rivojlanish sabablarini sinfiy kurash va inqilobiy
o’zgarishlar bilan bog’lagan, barcha ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sinfiy nuqtai
nazardan tushuntirgan. Ijtimoiy ziddiyatlarni sun’iy ravishda mutlaqlashtirgan va
ziddiyatlarni hal etishning asosiy usuli sifatida ijtimoiy inqilobni amalga
oshirishni, mulkdorlar sinfini tugatishni taklif etgan. Ijtimoiy amaliyot bunday
nazariyaning bir yoqlama ekanini ko’rsatadi.
Jamiyat taraqqiyoti ko’p bosqichli jarayon ekani to’g’risidagi qarashlar
AQSh faylasufi O.Toffler tomonidan ilgari surilgan. Bunday qarashga ko’ra,
jamiyatlar taraqqiyotiga binoan agrar jamiyat, industrial jamiyat, postindustrial
jamiyatga ajratilgan. Adabiyotlarda jamiyat taraqqiyoti borasida sivilizasiyali
yondashuv g’oyasi ilgari surilmoqda. Bunday yondashuvga ko’ra, har bir xalq
o’zining betakror, noyob, o’ziga xos va o’ziga mos turmush tarzini saqlab qolgan
holda, boshqa xalqlar tajribalaridan ijodiy foydalanish orqali ijtimoiy
taraqqiyotning o’ziga xos modelini yaratadi.
Jamiyat hayotiga barqarorlik va beqarorlik ham xos. Har bir inson o’z oldiga
qo’ygan maqsadlariga erishish uchun osoyishtalik va tinchlikka muhtoj bo’lgani
kabi jamiyat ham o’z oldiga qo’ygan vazifalarni ado etishi uchun ijtimoiy-siyosiy
barqarorlikka ehtiyoj sezadi. Barqarorlik – jamiyat taraqqiyotining tadrijiy
rivojlanishi, ijtimoiy tizimning muayyan darajadagi bir tekis faoliyat ko’rsatish
imkoniyatidir. U turg’unlik tushunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siyosiy
turg’unlik tushunchasi jamiyatdagi mavjud siyosiy, ma’naviy tizimning tanazzuli
alomatidir.
Jamiyatda barqarorlik beqarorlik bilan, inqiroz gullab-yashnash bilan
almashib turishi ham mumkin. Jamiyatning ma’naviy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy
sohalarida muayyan yutuqlarga erishilgach,ijtimoiy imkoniyatlar ro’yobga
chiqarilib bo’lgach bundan keyingi taraqqiyoti yo’lida yangi muammolar tug’iladi
va ularni hal etish vazifasi paydo bo’ladi.
Beqarorlik ichki va tashqi jarayon va tahdidlar natijasida vujudga keladi.
Beqarorlik bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqa ijtimoiy-siyosiy tuzumga o’tish
davrida keskinlashish mumkin. Jamiyat beqarorlikning izdan chiqishi kishilar
psixologiyasidagi salbiy o’zgarishlarda, qonunlarning ishlamasligida, ijtimoiy
burchning ado etilmasligida, ijtimoiy ideallarning yo’qolishida, g’oya va
mafkuraga loqaydlikning kuchayishida, turli jinoiy guruhlarning paydo bo’lishida,
ijtimoiy adolat mezonlarining buzulishida, davlat idoralarining aholini boshqarish
qobiliyati kuchsizlanishida, turli ziddiyatlarning keskinlashuvida o’z ifodasini
topadi.
2-MASALA. Jahon tajribasi har bir mamlakat va xalqning o’z taraqqiyot
yo’lini tanlash huquqiga ega bo’lishi umumiy xavfsizlik va ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlash garovi ekanini ko’rsatdi. O’zbekiston milliy mustaqillikka erishganidan
keiyn o’z milliy davlatchilik asoslarini mustahkamlash, o’ziga xos va mos
taraqqiyot yo’lini tanlash, rivojlantirishning o’zbek modelini yaratish imkoniga ega
bo’ldi.
Demokratik jamiyat uchun inson manfaatlari, erkinligi va qadr-qimmati oliy
qadriyat hisoblanadi. Har qanday jamiyat hayoti uchun davomiylik, vorisiylik va
uzluksizlik xosdir. Bu qonuniyatlar buzilsa, jamiyatning tabiiy hayotida
yo’qotishlar ro’y beradi. Bu holat, ayniqsa, bir tizimdan boshqa tizimga o’tish,
jamiyat rivojlanishining yangi bosqichiga ko’tarish jarayonida yaqqol ko’zga
tashlanadi. Mavjud tizimdan sifat jihatdan yangi tizimga o’tish jarayonida
islohotlarni ijtimoiy larzalarsiz amalga, odamlarning tafakkurini o’zgartirish, yangi
qonun va normalar ishlab eskizidan foydalanish jamiyat rivojlanishiga ta’sir
ko’rsatadi.
Ijtimoiy rivojlanishning o’zbek modeli insoniyatning rivojlanish borasidagi
ilg’or tajribasiga, milliy davlatchilik tajribalarimizga va xalqimiz mentalitetiga
tayanadi.
Ijtimoiy rivojlanish borasida odatda ikki yo’ldan – inqilobiy va tadrijiy
yo’ldan borgan. Insoniyat tajribasi ijtimoiy rivojlanishning keskin inqilobiy
o’zgarishlar yo’li nomaqbul va yaroqsiz ekanini, jamiyatning tadrijiy (yevolyusion)
taraqqiyoti barqaror – tabiiy rivojlanish yo’li ekanini ko’rsatadi. O’zbekistonning
Birinchi Prezidenti Islom Karimov ijtimoiy taraqqiyotning tadrijiy yo’li mohiyatini
shunday izohlaydi: «Soxta inqilobiy sakrashlarsiz, - evolyusion yo’li bilan normal,
madaniyatli taraqqiyotga o’tish – tanlab olingan yo’lning asosiy mazmuni va
mohiyatidir. .. Bozor iqtisodi sari buyuk sakrashlar, inqilobiy qayta o’zgarishlar
yo’li bilan emas, balki sobitqadamlik va izchillik bilan – bosqichma-bosqich
harakat qilish kerak. Har bir bosqichning qancha davom etishi hal qilish lozim
bo’lgan muammolar doirasiga, tashqi omillar qanchalik qulay bo’lishiga, aholining
mehnat faoliyatiga bog’liqdir».3
O’zbek modelining asosiy tamoyillari quyidagilardir:
– iqtisodning siyosatdan ustuvorligi;
– davlatning bosh islohotchi ekanligi;
– qonun ustuvorligi;
– kuchli ijtimoiy himoyalash;
– bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich, tadrijiy yo’l bilan o’tish;
o’zbek modelining o’ziga xos xususiyatlari davlatchilik asoslarining, milliy
qadriyatlarning qayta tiklanishi, o’zlikni anglash, umuminsoniy qadriyatlarning
ustuvorligi, milliy mentalitetimizga xos xususiyatlarning tiklanishi va rivojlanishi,
demokratik qadriyatlarning rivojlantirilishi hamda inson huquqlarining
kafolatlanishi va boshqalarda o’z ifodasini topmoqda.
O’zbek modelining hayotiyligi jahon jaoatchiligi tomonidan e’tirof qilindi.
O’zbekiston tajribasi qator mamlakatlar uchun namuna bo’lib xizmat qilmoqda va
uni o’rganishga bo’lgan qizikish ortib bormoqda. O’zbekona taraqqiyot yo’li
ma’naviy hayot va iqtisodiy rivojlanishni bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda amalga
oshirishda, ma’naviyat, ma’rivat, madaniyatga bo’lgan e’tiborning kuchayishida
yaqqol ko’zga tashlanadi. Ma’naviy salohiyatning kuchayishi insoni intellektual va
axloqiy qobiliyatlarining rivojlanishi iqtisodiy rivojlanish uchun puxta zamin
yaratadi. Kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkur, tadbirkorlik qobiliyatlarini
rivojlantirishda zamonaviy ilm-fan, texnika va texnologiya asoslarini egallash
muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat va oila mohiyatan bir-biri bilan uzviy bog’liq. Oilada jamiyatning
tub mohiyati o’z aksini topadi. Shu ma’noda, oilani kichik jamiyat deyish mumkin.
Har bir jamiyat a’zosi oila bag’rida voyaga yetadi, ijtimoiy munosabatlarni
o’zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol insonni
shakllantirish, yni hayotga, mehnatga tayyorlash oilaning muqaddas vazifasidir.
Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim sharoitdir. Shu
boisdan ham davlat oilani o’z himoyasiga oladi.
Jamiyatdagi ma’naviy-axloqiy muhitning sog’lomligi ko’p jihatdan oilaviy
madaniyatga bog’liq. Oila qanday bo’lsa, jamiyat ham shunday bo’ladi. Oilada er
va xotinning mavqyei,oilaviy munosabatlar xarakteri turli xalqlarda turlichadir.
Mamlakatimizda milliy mustaqillik yillarida ma’naviyatimiz sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlar, avvalo oila qadriyatlarini, eng ilg’or an’analarni tiklashga
qaratilgandir. Ona va ayol muqaddasligi o’zbekona qadriyatdir. Hadisi sharifda ona
va ayolning muqaddasligi to’g’risidagi g’oyalar oilaviy munosabatlarni
takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega. Ulug’ mutafakkirlar jamiyatning
madaniy darajasi ayol va oiladagi ahvol, mavqyei bilan belgilanishini alohida
ta’kidlaganlar. Sog’lom, barkamol avlod tarbiyasi jihatdan ayolning ma’anviy
salohiyati, bilimi, uddaburonligi va erkinligiga bog’liqdir. Mamlakatimizda
keyingi yillarda amalga oshirilayotgan qator tadbirlar ayolning oila va jamiyatdagi
mavqyei va rolini kuchaytirishga qaratilgandir.
Oila muammolari ilmiy asosda o’rganilganligi va ularni oqilona hal etishni
o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining
tashkil etilganligi ham davlatimizning oilaviy munosabatlarini takomillashtirishga
alohida e’tibor berayotganidan dalolat beradi.
Davlat – jamiyatni boshqarish, tartibga solish, ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashga qaratilgan alohida bir muassasadir. Davlat umuminsoniy qadriyat,
insoniyat ma’naviy taraqqiyotining muhim yutug’idir.
Jamiyat ma’naviy salohiyatining yuksalib borishi bilan siyosiy boshqarish
shakllari va usullari ham takomillashib boradi. O’zgargan tarixiy sharoitda
davlatning mohiyati, mazmuni va vazifalariga yangicha yondashish zarurati
vujudga keladi. Mustaqillik yillarida milliy davlatchilik an’analarining tiklanishi
bilan davlatning tashkilotchilik, bosh islohotchilik faoliyati yangicha mazmun va
ahamiyat kasb etdi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan
taraqqiyotning o’zbek modeli konsepsiyasining amalga oshirilishida davlat hal
qiluvchi o’rin tutadi. Mamlakatimizning siyosiy, huquqiy hayotida amalga
oshirilayotgan tub islohotlar siyosiy boshqaruvni yanada takomillashtirishga,
yurtimizda huquqiy demokratik jamiyat barpo etishga, kuchli davlatdan kuchli
javmiyatga o’tishga qaratilgandir.
Jamiyat hayotida turli jamoalar, tashkilot va uyushmalar ham faoliyat
ko’rsatadi. Ularni shartli ravishda davlat va nodavlat tashkilotlariga ajratish
mumkin. Ularga siyosiy partiyalar, siyosiy harakatlar, kasaba uyushmalari, yoshlar
uyushmalari, turli jamg’armalar, xotin-qizlar tashkilotlari, faxriylar uyushmasi,
mahalla o’mitalari av boshqalar kiradi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
barcha islohotlar inson salohiyatini yanada yuksaltirishga, yurtimizda fuqarolik
jamiyatini barpo etishga qaratilgandir.
Demokratik jamiyatni barpo etish – O’zbekiston taraqqiyotining bosh
maqsadi. Bu jamiyat kishilarning yuksak axloqiy-siyosiy va huquqiy madaniyatiga
asoslanadigan demokratik taraqqiyotning yuqori bosqichidir. Bunday jamiyat erkin
uyushmalarning ko’p qirrali aloqasi bo’lib, davlat qonunlarini hurmat qilib
bajaruvchi jamiyat tarkibiga kiruvchi elementlarning nisbiy mustaqilligiga
asoslanuvchi, turli ziddiyat va ixtiloflarni qonun doirasida o’zaro kelishuv, sabrtoqat va muzokaralar orqali hal etishga asoslanuvchi jamiyatdir. Demokratik
jamiyat umuminsoniy tamoyillar, milliy davlatchilik xususiyatlari, o’ziga xos
turmush tarzi va hayot falsafasi negizida qaror topadi. O’zbekiston milliy
mustaqilligining dastlabki yillaridanoq shunday jamiyat asoslarini barpo etishni o’z
oldiga maqsad qilib qo’ydi.
Demokratik jamiyatda davlatning qator vazifalari fuqarolarning o’z-o’zini
boshqarish organlari qo’liga o’ta boshladi, mahalliy hokimiyat organlarining
vakolati kengayadi. Bunday jamiyat asoslarini barpo etish kishilarning yuksak
siyosiy va huquqiy madaniyati, ijtimoiy-siyosiy faolligiga tayanadi.
Mamlakatimizda mahalla hokimiyat organlarining tashkil etilishi, ular vakolatining
kuchaytirilishi xalqimizning o’z-o’zini boshqarish, idora etish madaniyatini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tarix falsafasi haqida qisqacha ma’lumot:
Ma’lumki, har qanday ijtimoiy hodisaning mohiyatini va uning jamiyatning
rivojlanish jarayonidagi o’rnini faqat u butun jamiyatning rivojlanish jarayoniga
bog’lab, ya’ni umumiy tarixiy jarayon doirasida o’rganilgan taqdirdagina tushunish
mumkin. Bundan muqarrar tarzda butun insoniyat tarixiga tegishli bo’lgan savollar
kelib chiqadi: tarixiy rivojlanishning biron-bir maqsadi mavjudmi; jahon tarixi
qaysi yo’nalishda harakatlanadi; tarix biron-bir muayyan mazmunga egami? Bu
savollarning barchasiga falsafaning «tarix falsafasi» degan nom olgan bo’limi
javob beradi. Hozirgi darsliklarda tarix falsafasining predmetini, uning tuzilishi va
funksiyalarini yoritishga lozim darajada e’tibor berilmaganini hisobga olib, mazkur
bo’limni ayni shu muammolarning tahlilidan boshlaymiz.
Tarixning mazmunini aniqlash yo’lidagi izlanishlar. Bilimning integral
shakli sifatida falsafa jamiyat, tarix va inson haqidagi muayyan-ilmiy tasavvurlarni
sintez qiladi. U gumanitar fanlar – psixologiya, san’atshunoslik, semiotika,
san’atga murojaat etadi. Tarix falsafasining asosiy vazifalaridan biri –
o’zgaruvchan va murakkab ijtimoiy dunyoda hayot mazmuniga doir mo’ljallarni
topish, insoniyat mavjudligining har bir muayyan davrida uning oldida turgan
ustuvor vazifalarni belgilashdir. Har bir inson va kishilik hamjamiyati hayotining
burilish davrlarida uning oldida hayot mazmuni nimada degan savol ko’ndalang
bo’ladi. Tarixning mazmun va mohiyatini anglab yetish borasidagi ilk urinishlarga
qadimgi faylasuflarning asarlarida duch kelish mumkin. Tarix ularning talqinida
oldinma-ketin yuz beradigan voqyealar majmui sifatida namoyon bo’lgan. Tarix
tavsifi ancha to’liq bo’lgan, ba’zan bo’yab ko’rsatilgan, lekin ularning hikoyatlari
tarix haqida yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini bermagan. Bu narrativ
tarixdir.(tarixchining talqini, interpretasiyasi) Keyinchalik qadimgi faylasuflar
tarixni uzluksiz takrorlanib turadigan jarayonlar, «abadiy ortga qaytish» (F.Nisshe)
sifatida tasavvur qilganlar.
Diniy an’ana tarixning butunlay boshqacha talqinini taklif qildi. O’rta asrlarda
ilohiy taqdir asosiy tarixiy kuch sifatida e’tirof etildi. Tarixiy voqyealarning ichki
mantiqi alohida mazmun kasb etdi: Xudo nafaqat tarixiy jarayonni boshqaradi,
balki adashgan insoniyatga gunohlardan forig’ bo’lish, jannatdagi boqiy hayotga
erishish yo’lini ko’rsatadi. Avreliy Avgustin o’zining «Ilohiy shahar haqida»
asarida boqiylik va muvaqqatlik, ilohiylik va dunyoviylikning birligi to’g’risida
so’z yuritadi. Uning fikricha, Iso Masih insoniyatga boqiylik sari yo’l ko’rsatgan.
Tarixning mazmuni – boqiylikka eltuvchi yo’ldan borishda, inson hayotining
mazmuni esa – Xudoga xizmat qilish, gunohlardan forig’ bo’lishdadir.
Ibn Xaldun tarixning mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan, uni, inson
hayotining mazmuni kabi, tarix tugaganidan keyingina aniqlash mumkinligini qayd
etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning mazmuni haqida erkinlik, ijod
tushunchalariga tayanib so’z yuritish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixning
harakatida Ibn Xaldun obyektivlashuvning inson ustidan hukmini kamaytiradigan,
uning erkinligi va ijodining tantanasini qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga
harakat qiladi.
Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O’rta asrlar
falsafasi ilk bor ta’riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g’oyasi ancha
yashovchan bo’lib chiqdi: u turli yo’nalish va oqimlarga mansub faylasuflar
tomonidan muayyan falsafiy ta’limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin
qilingan. Masalan, Ma’rifat davrida barcha tarixiy voqyealarga oqilonalik
mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko’rinishda
D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan
biri, fransuz ma’rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o’z aksini topgan. U o’zining
«Inson tafakkuri taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg’i» deb nomlangan
risolasida kishilik jamiyatining barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g’oyasini
mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli sifatida asoslashga harakat qiladi.
Tafakkurning tantanasi g’oyasi insoniyat tarixining mazmuni sifatida Gegel
tomonidan ham asoslangan. U tarixga mutlaq ruh, olamiy Aql taraqqiyoti sifatida
yondashgan. Gegel fikriga ko’ra, mazkur taraqqiyot o’zining alohida vazifasini ado
etishi lozim bo’lgan ayrim xalqlar ruhi orqali amalga oshadi. Uning fikricha,
tarixiy jarayon «aqlga muvofiq», ya’ni tasodiflardan yoki ayrim shaxslarning
o’zboshimchaligidan qat’iy nazar o’ziga yo’l ochadigan obyektiv qonuniyatlar
bilan belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq ruh o’zini o’zi anglab yetishidadir,
deb qayd etadi Gegel.
Tarixning mazmunini aniqlash borasidagi keyingi izlanishlar amalda
muayyan ideal tajassumi sifatidagi tarixning mazmuni haqidagi tezisning
ko’rinishlari hisoblanadi. Idealning mazmuni har xil, hatto qarama-qarshi bo’lishi
mumkin: texnokratik illyuziyalar, ommaviy iste’mol jamiyati ideali, axborot
jamiyati ideali, xususiy mulk va ekspluatasiyasiz umumiy tenglik jamiyati va h.k.
Tarixning mazmunini aniqlash yo’lidagi izlanish rang-barang ekanligiga qaramay,
uning har bir talqini aholi muayyan qismining orzu-umidlariga mosdir. Tarixning
mazmuni tushunchasining eng teran talqinlarini XX asr faylasuflari –K.Yaspers
taklif qilgan . U jahon tarixining mazmunini davrlarning umuminsoniy aloqalarga
asoslanadigan mazmun jihatidan bog’lanishida ko’radi. Mazkur bog’lanishning
mavjudligini tarixning mazmunini aks ettiradigan dunyoviy vaqt o’qi kafolatlaydi.
U Sharq va G’arb madaniyatlarining umumiy asosi hisoblanadi. Yaspers jahon
tarixida tillarning vujudga kelishi, mehnat qurollari ixtiro qilinishi, olovdan
foydalanishga kirishilishi kabi to’rt bosqichini farqlaydi:. Vaqt o’qining
boshlanishi Hindiston, Xitoy, Yunoniston ,Markaziy Osiyo, Eron buyuk
madaniyatlari deyarli bir vaqtda vujudga kelgan miloddan avvalgi 800 va 200
yillar oralig’idagi davrga mos keladi. Yevropada fan-texnika davrining boshlanishi
mazkur madaniyatlarning davomi (ma’lum ma’noda esa ularning ziddi) bo’lgan.
To’rtinchi bosqichda insoniyatning birligi vujudga keladi. Bu davrda jamiyat
insonga munosib bo’lgan asoslar va tamoyillarga muvofiq rivojlanadi.
Totalitarizmdan butunlay voz kechishga asoslangan huquqiy davlat mazkur
birlikning kafili hisoblanadi. Tarixning mazmuni – umuminsoniy madaniyatni va
vaqt o’qining avvalida shakllangan an’analarni saqlash va rivojlantirishdadir.
Bugungi kunda jamiyatning globallashuvi munosabati bilan tarixning
mazmuni haqidagi masala yana kun tartibidan o’rin olmoqda. Zamonlar va xalqlar
aloqasini, xalqlar o’rtasidagi hamjihatlikni qaror toptiradigan, ajdodlarning
ma’naviy merosini saqlash va ko’paytirishni, hozirgi avlodlarning erkinligi va
ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishni ta’minlaydigan qadriyatlar tizimiga
qarab mo’ljal oluvchi g’oyalar yana muhim ahamiyat kasb etmoqda.
XIX asrda falsafadan sosiologiya ajralib chiqa boshladi. Mazkur fan jamiyatni
tushunishga nisbatan falsafiy yondashuvlarni asosan tan oladi va ayni vaqtda o’z
predmeti va tadqiqot metodlariga ega.
3-MASALA:
O.Kont. Ijtimoiy tadqiqotlarning obyektivligiga erishish lozim, degan g’oyani
himoya qilgan O.Kont (1798-1857) fan sifatidagi sosiologiya asoschisi. U
sosiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi qism ijtimoiy statikani, ya’ni ijtimoiy
tizimlarning mavjudlik shartlarini va ularning amal qilish qonunlarini, ikkinchi
qism esa – ijtimoiy dinamikani, ya’ni jamiyatning rivojlanish va o’zgarish
qonunlarini o’rganadi. Ijtimoiy statika – odam organizmining tuzilishiga o’xshab
ketadigan jamiyat «anatomiyasi»dir. Kont jamiyatda oila, din, davlat kabi muhim
institutlarni farqlaydi. U jamiyat rivojlanishining uch bosqichi qonunini ta’riflaydi.
Mazkur bosqichlar insoniyat aqliy rivojlanishining uch bosqichiga mos keladi:
teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O’rta asrlarni qamrab oladi va XIII asrda
tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va pozitiv bosqich (XIX asrda
boshlanadi).
Marksizm. K.Marks (1818-1883) va F.Engels (1820-1895) jamiyatni o’zo’zidan rivojlanadigan, iqtisodiy rivojlanishning bir bosqichidagi barcha
mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan o’ta murakkab tizim sifatida tavsiflaydi.
Jamiyatning ziddiyatli birlikni tashkil etadigan barcha tarkibiy qismlari moddiy
ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Mazkur munosabatlar majmui
bazisni, ya’ni jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etadi. Shu asosda jamiyatning
o’ziga xos ijtimoiy munosabatlar amal qiladigan muayyan-tarixiy tipi shakllanadi.
Jamiyatning umumiy iqtisodiy asosda shakllanadigan va «alohida, o’ziga xos
xususiyat»ga ega bo’lgan tipini Marks ijtimoiy-iqtisodiy formasiya deb belgilaydi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalarning o’zgarishiga Marks pirovard natijada ishlab
chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining dialektikasi bilan
belgilanadigan qonuniy, tabiiy-tarixiy jarayon sifatida qaraydi.
G.Spenser. Sosiologiyada organik yo’nalish asoschisi Gerbert Spenser (1820-
1903) jamiyatga individlar birlashmasi sifatida yondashadi. Uning fikricha, mazkur
individlarning rivojlanishidagi farqlar jamiyat evolyusiyasining dastlabki shartlari
hisoblanadi. Jumladan, ibtidoiy qabilalar rivojlanishda oqsaganini Spenser ularning
qobiliyatlari rivojlanish darajasining pastligi bilan tushuntiradi. Eng
moslashuvchan jamiyatlarning yashash uchun kurashini ijtimoiy taraqqiyotning
asosiy qonuni deb hisoblaydi. U iqlim, tabiiy sharoitning ijtimoiy jarayonlarga
ta’sirini o’rgangan. Spenser yaratgan ta’limotni keyinchalik sosiologiyadagi
geografik oqimlarning vakillari rivojlantirgan.
E.Dyurkgeym. E.Dyurkgeym (1858-1917), jamiyatni tushunishni qadriyatlar
tizimi bilan bog’lagan, faqat shu yo’l bilan tarixni uning o’ziga xos xususiyatiga
muvofiq tarzda o’rganish mumkin, deb hisoblagan. E.Dyurkgeym ham
qadriyatlarni jamiyat tuzilishini belgilovchi muhim omil deb bilgan. Jamiyat
tuzilmasini o’rganishga nisbatan u strukturaviy funksionalizm nuqtai nazaridan
yondashgan. Jamiyat borliqning alohida sohasi bo’lib, u o’z qonunlariga muvofiq
rivojlanadi. Noijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan omillar jamiyat hayotiga jiddiy
ta’sir ko’rsatishga qodir emas. Jamiyat tuzilmasiga Dyurkgeym o’zaro ta’sirga
kirishadigan va bir-birini vujudga keltiradigan ijtimoiy dalillar majmui sifatida
qaraydi. Ijtimoiy dalillar sababini ongdan emas, balki bundan oldingi ijtimoiy
dalillardan qidirish lozim. Ijtimoiy tuzilma dalillarning ikki guruhidan tarkib
topadi: birinchidan, u moddiy va ma’naviy qadriyatlarni, ikkinchidan, ijtimoiy
jamoalarni o’z ichiga oladi. Ijtimoiy jamoalarni tahlil qilar ekan, Dyurkgeym oila,
kasbiy guruh kabi jamoalarni, shuningdek mehnat taqsimotiga muvofiq vujudga
keladigan, ijtimoiy birlik (axloq, din)ni ifoda etadigan ijtimoiy institutlarni
farqlaydi. Ijtimoiy jarayonda sababiyat ijtimoiy muhitning yuqorida zikr etilgan
elementlarining u yoki bu hodisani vujudga keltiradigan o’zaro ta’siridir.
Dyurkgeym ijtimoiy evolyusiya mavjudligini qayd etadi va uni mehnat
taqsimoti bilan bog’laydi. U rivojlangan mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va
kooperasiyani yuksak darajada uyushgan jamiyatning belgisi deb hisoblaydi.
Mazkur jamiyat mehnat taqsimoti mavjud bo’lmagan arxaik jamiyatlardan ayni shu
belgiga ko’ra farq qiladi. Mehnat taqsimoti individlar o’rtasidagi farqlarni
belgilaydi va shaxs shakllanishining omili hisoblanadi. U odamlarni o’zaro
aloqadorlik tizimi bilan birlashtirib, ijtimoiy aloqalarga uyg’un tus beradi.
Dyurkgeym shaxs va jamiyatning uzviy aloqasini qayd etadi. Uning fikricha,
jamiyatning tubanlashuvi muqarrar tarzda shaxsning tubanlashuviga sabab bo’ladi.
Ne’matlar va xizmatlarni ayirboshlashning buzilishi natijasida yuzaga keladigan
tengsizlik, shuningdek shaxs o’z kasbiy roliga moslashmagani jamiyatda sinfiy
kurashni keltirib chiqaradi. Mehnat taqsimotini muvofiqlashtirishning maqbul
vositalarini topish, imkoniyatlar tengligini ta’minlaydigan qoidalarning aniq
majmuini belgilash talab etiladi. Dyurkgeym bu jarayonda sosiologiya fan sifatida
ayniqsa muhim rol o’ynaydi deb hisoblagan.
M.Veber. Maks Veber (1864-1920) o’z sosiologik qarashlarida Rikkertning
borliq va ongning o’zaro aloqasi zamirida subyektning qadriyatga bo’lgan
muayyan munosabati yotadi, degan g’oyasiga tayangan. Shunga muvofiq Veber
tahlil qilinayotgan materialning iqtisodiy, diniy va axloqiy qadriyatlar bilan o’zaro
nisbatini aniqlash lozim deb hisoblagan. O’zining «Protestantcha axloq va
kapitalizm ruhi» asarida Veber dastlab Niderlandiya, Angliya va AQShda vujudga
kelgan sanoat kapitalizmining qaror topishiga protestantcha axloq qadriyatlarining
ta’sirini tahlil qiladi. U hozirgi zamon xo’jalik hayotida hukm surayotgan
kapitalizmning o’ziga xos xususiyatiga mos keladigan xo’jalik yurituvchi
subyektlar – tadbirkorlar va ishchilar shakllanishi natijasida vujudga kelganini
qayd etadi. Veber tarixiy materializmning g’oyalar iqtisodiy munosabatlar
ustqurmasi sifatida yuzaga kelgan, degan «sodda» tasavvurlariga to’g’ridan-to’g’ri
e’tiroz bildiradi va aksincha, kapitalizm «ruhi» uning vujudga kelish omili bo’lgan,
deb hisoblaydi.
U kapitalizm modelini kapitalistik naf ko’rishga oqilona intilishdan keltirib
chiqarishga harakat qiladi. Veber rasionalizm tamoyillari G’arb madaniyatining
barcha hodisalarida: fanda, san’atda, monumental qurilmalar yaratish konstruktiv
tamoyillarida hukm surishini qayd etadi. Oqilona ishlab chiqilgan konstitusiya,
huquq, oqilona yaratilgan qoidalarga qarab mo’ljal oladigan mutaxassisamaldorlardan iborat siyosiy institut sifatidagi davlat faqat G’arbda mavjud.
Ammo rasionalizm qadriyatlarini amalga oshirishning eng oqilona ifodasi
tadbirkorlik sohasida mujassamlashgan: ishlab chiqarishning
kommersializasiyalashuvi, buxgalteriya hisoboti, chayqovchilikni
oqilonalashtiruvchi qimmatli qog’ozlar va birjalar, mehnatni oqilona tashkil etish
va h.klardir.
O’zining boshqa bir qator asarlari, chunonchi: «Tushunuvchi sosiologiyaning
ba’zi bir kategoriyalari haqida», «Jahon dinlarining xo’jalik axloqi», «Xo’jalik va
jamiyat», «Xo’jalik tarixi»da Veber ijtimoiy harakat va uning motivasiyasi
tushunchasini ta’riflab berdi. Borliqni tushuntirish uchun u «ideal tiplar»
metodologiyasini yaratdi va undan foydalandi. Veber fikriga ko’ra, ijtimoiy
organizm hujayrasi hisoblanadigan ijtimoiy harakat ikki omil: subyektiv
motivasiya va boshqalarga qarab mo’ljal olishni o’z ichiga oladi. U ijtimoiy
harakatning oqilona maqsadli ijtimoiy harakat, oqilona qadriyatli ijtimoiy harakat,
affektli ijtimoiy harakat va an’anaviy ijtimoiy harakat kabi tiplarini farqlaydi.
O’zining ijtimoiy harakat konsepsiyasini Veber hokimiyatni tushunishga
nisbatan ham tatbiq etadi. O’zgalarning umidlariga qarab mo’ljal olish ijtimoiy
harakatning muqarrar belgisi bo’lgani bois, hokimiyat siyosiy munosabatlarda
ishtirok etuvchi tomonlarning o’zaro umidlarini nazarda tutadi. Shu holdagina
hokimiyat qonuniylik kasb etadi: boshqarayotganlar o’z buyruqlariga
bo’ysunishlariga umid qiladilar; boshqarilayotganlar esa oqilona buyruqlarni
kutadilar. Veber qonuniy davlatlarning: ish vakolatlari qonuniy belgilanishining
majburiyligiga bo’lgan ishonchga ko’ra hukmronlik; muayyan xulq-atvorga
ko’nikish bilan belgilangan hukmronlik; xarizmatik hukmronlik kabi uch tipini
farqlaydi. Boshqaruvning oqilona-byurokratik tipi vujudga kelishi bilan bog’liq
bo’lgan hokimiyatning namunaviy-oqilona tipini Veber hokimiyat ideali deb
hisoblagan.
XX asrda M.Veber ilgari surgan tarixiy jarayonning teng huquqli omillari
ta’siri haqidagi g’oyasi asoslab berildi. Ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bir qancha
nazariyalari texnika, sanoat, axborot tizimlari, kommunikasiya, globallashuv kabi
omillarni birinchi o’ringa qo’yadilar.
I.A. Karimov (1938) tarix falsafasini tarixiy xotira bilan uyg’un holda
ko’radi. Uning fikricha “Inson uchun tarxidan judo bo’lish – hayotdan judo bo’lish
demakdir”
Fikrining davomida u tarixiy xotirasi bor inson irodali inson,
jamiyatning har bir a’zosi o’z o’tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo’ldan
urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. tarix saboqlari insonni
hushyorlikka o’rgatadi, irodasini mustahkamlaydi, o’zlikni anglash tarixni
bilishdan boshlanadi, deb ta’kidlaydi. Buning uchun har bir millat o’zining tarixiy
ildizlariga nazar solishi, u yoki bu mafkura ta’sirida xash-po’shlangan tarixiy
xotirani o’z holicha qayta tiklashga harakat qilishi lozim. “O’z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q”5
. Shundagina
millat, xalq o’z-o’zini anglaydi. Tarixchilar millatga uning haqqoniy tarixini
ko’rsatib, isbotlab berishlari kerak. Zotan tarix xalq ma’naviyatining asosidir.
N.Jo’rayev (1952) fikricha, vaqt o’tgan sari insoniyat tafakkuri kengayib,
ijtimoiy fanlar taraqqiy topib borishi natijasida tarix falsafasi atrofidagi
mulohazalar kengayadi. Uning predmeti va obyektiga aniqlik kiritiladi. Shu ilmiy
haqiqatdan kelib chiqib, N.Jo’rayev hozirgi zamon tarix falsafasining quyidagi
vazifalarini belgilaydi:
- insoniyat tarixi rivojlanish qonuniyatlarini, ularning manbalari va mohiyatini
o’rganish;
- insoniyat tarixini, jumladan, milliy tarixni ham hozirgacha ta’sirini o’tkazib
kelapyotgan kommunistik mafkura asosidagi ilmiy metodologiyada mavjud
bo’lgan tamoyillardan voz kechib, milliy istiqlol g’oyasi asosida o’rganish va
davrlashtirish muammosini hal etish;
- sivilizasiyalar va madaniyatlar yuzaga kelishining yaxlit tizimini ishlab
chiqish, ular inqirozi sabablarini chuqur tahlil etish;
- tarixiy jarayonning umumiy shaklini tahlil etish, ularni o’tmish, bugun,
kelajak tizimida mantiqan o’rganish hamda insoniyat istiqboli haqida tasavvurlarga
aniqlik kiritish;
- tarixiy taraqqiyot omillarini diniy va dunyoviy qonunlar nuqtai nazaridan
o’rganish, nazariy jihatdan baquvvat ilmiy va amaliy asoslangan xulosalarni ishlab
chiqish;
- qadriyatlar tizimini hozirgi zamon talablari nuqtai nazaridan tadqiq etish va
baholash;
- insoniyat tarixida to’plangan moddiy, ma’naviy va madaniy qadriyatlarning
tarixiy tahlili orqali mantiqiy va falsafiy asoslarini o’rganish;
- tarixni anglashning yangi yo’nalishlarini hozirgi zamon falsafiy tafakkur
mezonlari asosida belgilash hamda unga tayangan holda ijtimoiy taraqqiyot
maqsadlarini aniqlash orqali, tarixning murabbiylik rolini oshirish;
- yaxlit insoniyat taraqqiyoti omillarini va manbalarini o’rganish, shu asosda
jahon tarixiy taraqqiyot istiqbollarini belgilash;
- tarix fani predmeti va metodologiyasini hozirgi zamon talablari asosida
qayta ishlab chiqish hamda tarixni tadqiq etishning turli yo’nalishlarini, jumladan,
siyosiy tarix, iqtisodiy tarix, din tarixi, san’at tarixi, etnogenezis va boshqa
yo’nalishlar bilan mushtarak holda kompleks tadqiqotlarni olib borish orqali,
inson, insoniyat va uning tarix yaxlit mohiyatini ochib berish6.
Ana shu vazifalarni hal etishda tarix falsafasi va tarix fanining hamkorligi
muhim ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, bir qarashda tarix falsafasi va tarix
fani bir-biridan ayri yo’nalishdek ko’rinadi. Zotan, real jarayonga, real voqyelikka,
insoniyat tarixida qaysidir hodisaga tarixchi tarix ko’zi bilan qarasa, faylasuf
faylasuf ko’zi bilan qaraydi. Aslida har ikki qarashlar zamirida inson taqdiri,
tafakkur tarzi va manfaatlar ustuvorligi yotadiki, bu inson fenomeni va hayot
falsafasining mantig’idir.
Tarix falsafasining predmeti, tuzilishi va funksiyalari. «Tarix falsafasi»
nima va uning predmeti nimadan iborat? Bu savolga javob berar ekanmiz, tarix
falsafasi tushunchasiga «Falsafiy qomusiy lug’at» mualliflari bergan ta’rifni
keltirish o’rinli bo’ladi deb o’ylaymiz: «Tarix falsafasi – falsafaning tarixiy
jarayonni va tarixiy bilishni talqin qilish bilan bog’liq bo’lgan bo’limi»7
. Shunday
qilib, tarix falsafasi falsafaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarix falsafasining
predmeti esa tarixiy jarayon va tarixiy bilishni talqin qilish, ularning mazmunini
yoritib berishdan iborat. Ammo bu tarix falsafasini tavsiflashga nisbatan birdan-bir
yondashuv emas, chunki tarixiy rivojlanish jarayonida tarix falsafasining predmeti
va muammolari sezilarli darajada o’zgargan va hozirgi vaqtda tarix falsafasining
turli yo’nalishlari tomonidan har xil talqin qilinadi.
Masalan, antik davr tarixchilari va faylasuflari (Gerodot, Platon, Fukidid,
Aristotel, Plutarx va b.)ning tadqiqotlari o’tgan va hozirgi zamon kishilarining
qilmishlari, tabiat va insonning o’zaro aloqasi haqida ma’lumotlar yig’ishdan,
ya’ni tarixiy dalillarni ularni nazariy jihatdan anglab yetmasdan va yagona falsafiytarixiy tizimga solmasdan tavsiflash va o’rganishdan iborat bo’lgan.
O’rta asrlarda (Avgustin va b.) tarix falsafasining predmeti sifatida avvalo
Xudo va insonning o’zaro aloqasi muammosi, harakatlantiruvchi kuchi ilohiy
vahiy sanalgan tarixiy jarayonning mazmunini aniqlash, tarixiy asarlarning
mohiyati va vazifasini o’rganish amal qilgan.
Sharqda tarix falsafasining (A.Beruniy, Ibn Xaldun, A.B.Narxashiy,
R.Hamadoniy) predmeti sifatida jahon tarixi, umumiy tarixiy taraqqiyot qoidalari,
yo’nalish va omillarini belgilovchi kishilik jamiyatining o’ziga xos davriylik
nazariyasi alohida o’rin tutadi. “Odamlar kabi davlat ham o’zining hayotiy davriga
ega. Beruniy tarixni o’rganish tahlil qilish va so’ng xulosalar chiqarish zaruligini
tavsiya qilar ekan, uni davrlarga bo’lish, har bir davrning o’ziga xos jihatlarini
aniqlash va ana shu usul orqali ijtimoiy hayotga, kishilik jamiyatiga tegishli va
asosli baho berish mumkin deb hisoblaydi.

Maqola Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universtiteti Iqtisodiyot fakulteti o’quvchisi Abdullayev Muhammadqodir tomonidan yozildi.

Ayrim joylarda Wikipediyadan foydalanilgan.