Reja: Kirish Asosiy qism i-bob Erkin iqtisodiy hududlar

Ishlab chiqarishsanoat makonlari. Mazkur makonni tashkil etishdan asosiy 
maqsad xorijiy bozorlarga tayyor mahsulotlarni eksport qilish bo‗lib, davlatning 
iqtisodiy salohiyatini tayyor mahsulotlar orqali reklama va targ‗ibot qilishdir. 
Natijada, mamlakatga chet el investorlarining qo‗shimcha sarfxarajatlarsiz kirib 
kelishi uchun ruhiy ta‘sir ko‗rsatish imkoniyatlari paydo bo‗ladi. 
• Ilmiy-texnikaviy va ilmiy ixtiro makonlari. Ushbu makonlar tarkibiga tashqi 
bozorni kompyuter va boshqa hisoblash texnikalari orqali zabt etish maqsadida 
mavjud texnologik parklar zamirida tashkil etilgan «Texnopolis» makonlari kiradi. 
• Xizmat ko‘rsatish (servis) makonlari. Ushbu makon shaklining o‗ziga 
xosligi shundan iboratki, unda turli ko‗rinishdagi moliyabank markazlari, sug‗urta 
bozorlari va fond birjalari tashkil etiladi. Bundan asosiy maqsad moliyabank 
xizmatidan keng imtiyozlar berish hisobiga yuqorisalohiyatga ega xorijiy 
investorlarning likvidli kapitallarini jalb qilishdir. 
Muayyan ustavga ega bo‗lgan erkin iqtisodiy makonlarning keng tarqalishi 
o‗tgan asrning 50 yillari oxirida boshlangan. 

---

1959 yilda Irlandiyaning SHenon shahri shunday erkin iqtisodiy makonga 
aylantirilgan. Irlandiya hukumati SHenon xalqaro aeroportiga asosiy e‘tiborni 
qaratib, uning hududi yonida xalqaro erkin tadbirkorlik makonini tarkib toptirishga 
rasmiy ruxsat berdi. SHundan keyin jahon iqtisodiyotida turli xil xo‗jalik yuritish 
va faoliyat ko‗rsatish tartibiga amal qiladigan minglab erkin iqtisodiy makonlar 
tarkib topa boshladi. 
Hozirgi paytda erkin iqtisodiy makonlarning aksariyati Amerika va Janubi-
SHarqiy 
Osiyo 
mamlakatlari 
hududlarida 
joylashgan. 
Jahon 
tajribasi 
ko‗rsatishicha, erkin iqtisodiy makonlarning alohida mamlakatdagi samarali 
tashkil etilishi va faoliyat yuritishi avvalo undagi siyosiy barqarorlik, 
investitsiyalarni kafolatlash, sifatli va zamonaviy infratuzilma xizmatlari tashkil 
etilganligi, ishchi va xizmatchilarning mahorati va malakasi, ma‘muriy boshqaruv 
tuzilmalarining qulay tashkil etilganligiga bog‗liedir. 
Dunyo amaliyotida, mamlakatlar o‗zlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga 
qarab, o‗z iqtisodiga, jug‗rofiy joylashishiga mos keladigan erkin iqtisodiy makon 
turlarini tanlab, joriy etganlar. Masalan, G‗arbiy Evropa davlatlari dengiz 
portlarida yuklarni ortishtushirish ishlarini ortiqcha rasmiyatchiliksiz va bojxona 
to‗lovlarisiz amalga oshirish maqsadida, ko‗plab erkin savdo makonlari tashkil 
etishgan. Erkin aeroport makonlari tashkil etish Buyuk Britaniya davlatiga xos bir 
amaliyot bo‗lsa, moliyabank markazlari va Offshor makonlar SHveysariya, 
Lixtenshteyn, Normandiya orollarida yaxshi yo‗lga qo‗yilgan. AQSH va 
YAponiyada «Texnopolislar rivojlanishiga qulay sharoit yaratilib, hozir ularda 
keskin yuksalish pallasi boshlandi. Dunyodagi eng katta «Texnopolis AQSHdagi 
erkin iqtisodiy makonda joylashgan bo‗lib, u Silikon vodiysi deb nomlanadi va 
hozirgi paytda jahonda ishlab chiqarilayotgan kompyuter va boshqa hisoblash 
texnikalarining qariyb 20 foizi ayni shu makonda tayyorlanib, dunyoning turli 
mamlakatlariga realizasiya qilinmokda. 
SHarqiy Osiyoda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo‗yicha Xitoy Xalq 
Respublikasi, Singapur va Tayvan mamlakatlari peshqadamlik qilmokda. Xitoyda 
erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish uchun asosan dengiz bandargohiga yaqin 

---

bo‗lgan hududlar va mintaqaviy ahamiyat kasb etadigan transport magistrallari 
kesishgan joylar tanlab olindi. Dastlabki makonlar 70-yillar oxirida tashkil etila 
boshlangan. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etishda quyidagilarga erishish 
asosiy maqsad qilib belgilangan: 
- xorijiy kapitallarni, texnika va texnologiyalarni jalb etishni maksimal 
rag‗batlantirish hamda intellektual mehnat o‗rnini bosadigan texnika korxonalarini 
tashkil etish; 
tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va mamlakatning jahon mehnat 
taqsimotida keng ishtirok etishini ta‘minlash, eksport hajmini oshirish hisobiga 
valyuta tushumini ko‗paytirish; 
- 
erkin iqtisodiy makonlarda zamonaviy tovarlarni ko‗plab ishlab chiqarish, 
xizmat ko‗rsatish va boshqaruv tajribalarini o‗rgatadigan maktablardagi ilg‗or 
tajribalarni mamlakatning qolgan xududlariga ham keng joriy etish; 
- erkin iqtisodiy makonlarda faoliyat yuritayotgan ishchi va xizmatchilarning 
turmush darajasini Singapur, Gonkong boshqa industrial davlatlardagi fuqarolar 
turmush darajasiga etkazish; 
- mamlakatda ortiqcha va arzon ishchi kuchidan samarali foydalanib, vujudga 
kelayotgan ijtimoiy iqtisodiy tanglikni oldini olish. 
Sobiq sho‗ro respublikalar o‗rtasidagi rejali iqtisodiy aloqalar uzilganidan 
so‗ng, har bir respublika o‗z hududida imkon qadar erkin iqtisodiy makonlarni 
tashkil etishga kirisha boshladi. Erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etish bo‗yicha 
ular orasida Rossiya Federasiyasi etakchi o‗rinni egallamokda. 1990-1991 yillarda 
erkin iqtisodiy makonlar soni 12 ta bo‗lgan bo‗lsa, hozirgi paytda ular 20 tadan 
ortib ketgan. Biroq tashkil etilgan bu makonlarning ayrimlari rivojlana olmayapti. 
Masalan, Ingushetiya Respublikasida tashkil etilgan Xalqaro biznes markazi 
faoliyati hozir to‗xtatilgan. Eng faol rivojlanayotgan erkin iqtisodiy makonlar 
Kaliningrad, Leningrad va Magadan viloyatlari hisoblanadi. Qolgan mintaqalarda 
tashkil etilgan erkin iqtisodiy makonlarning iqtisodiy samarasi ko‗ngildagidek 
bo‗lmayapti. 

---

Taxlilchilar fikriga qaraganda, rivojlanishga salbiy ta‘sir etayotgan asosiy omil
ko‗pchilik erkin iqtisodiy makonlar mamlakatning ichkarisida joylashganligi, 
ularning dengiz va daryo bandargohidan ancha uzoqligi va infratuzilma 
xizmatlarining talab darajasida emasligi bilan bog‗likdir. CHunki infratuzilmani 
yaxshilashga mahalliy va federal byudjetdan moliyaviy resurslar etarlicha 
saflanmayotir. 
Mamlakatimizda siyosiy mustaqillikka erishilgan dastlabki paytlardan boshlab, 
iqtisodiyotga zamonaviy texnika va texnologiyalarni xorijiy investitsiya shaklida 
jalb qilishga asosiy e‘tibor qaratilmokda. Xorijiy investitsiyalarni respublika 
viloyatlarida teng taqsimlashni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish maqsadida, marketing 
tadqiqotlaridan keng foydalanish bilan bir qatorda, erkin iqtisodiy makonlarni 
tashkil etish va rivojlantirish ishlari ustida ham keng amaliy tadbirlarni bajarish 
davom etmokda. Pirovardida, Andijon, Samarqand, Xorazm, Buxoro, Navoiy va 
Qashqadaryo viloyatlarida xorijiy investitsiyali zamonaviy korxonalar barpo etilib, 
mehnat resurslarini yuqori darajada ish haqi bilan ta‘minlaydigan ish o‗rinlari ham 
ochilmokda. SHu jumladan, respublikaning jahon hamjamiyatida salohiyatli a‘zo 
sifatida tanilishiga yorqin hissa qo‗shuvchi, davlat byudjetiga salmoqli soliq 
to‗lovchi sub‘ektlar paydo bo‗lib, ular byudjet kamomadini qisqartirishga ulkan 
hissa qo‗shmokda. 
Xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtiruvchi asosiy omil 
mamlakatda erkin iqtisodiy makonlarni tashkil etib, ularning ma‘muriy 
boshqaruviga keng huquqiy imtiyozlar, investorlarga esa moliyaviy imtiyozlarni 
kafolatlab berishdir. 

---