Reja: Kirish. Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari

3. Talab vataklifdagio`zgarishlarningbozormuvozanatigata′siri.
Bozor muvozanatiningasosiyelementlarinarx, taklifvatalabdir.Talabvataklifnisbatimahsulotningbozordanarxinibelgilaydi. Narxiste'molchilarvaishlabchiqaruvchilaruchunbozorningholatito'g'risidama'lumotberadivashubilanbozordaiqtisodiyob'yektningxatti-harakatlarinioldindanbelgilabberadi. Narxtovarningmavjudligishakli, uningo'lchovidir. Shuninguchunbukengma'nodatovarqiymatiningpulko'rinishidagiifodasidir, ya'ni. vamehnatqiymati, foydalanishqiymativaalmashinuvqiymati.Tovarayirboshlashsharoitidaishlabchiqarishbozordatovarlarnietkazibberishvatovarlargabo'lgan talab tomonidaniste'molbilanifodalanadi.
Equiblireumnarx - sotuvchilartomonidantaklifetilayotgantovarlar (xizmatlar) miqdorixaridorlarsotibolishgatayyorbo'lgantovarlar (xizmatlar) miqdorigato'g'rikeladigannarx.Grafikdamuvozanatnarxi talab egrichizig'iningtaklifegribilankesishishinatijasidaolinganmuvozanatnuqtasigato'g'rikeladi.Boshqachaqilibaytganda, taklifushbutovarnisotuvchilarningyokiishlabchiqaruvchilarningyig'indisini, talab esaxuddishutovarningxaridorlariyokiiste'molchilarini (individual yokisamarali) anglatadi.Talabvataklifob'ektivzarurbo'lganbozorkategoriyalaridir. Ular orqaliishlabchiqarishvaiste'molo'rtasidagimunosabatlarnamoyonbo'ladi. Talab va talab pirovardidabirjaasosidaishlabchiqarishvaiste'molniyuzma-yuzkeltiribchiqaradi.Talab - bupulbilanifodalanganijtimoiyehtiyojningmiqdori. Talab bubozordatovarlargabo'lganehtiyoj. Talab har doimpulbilanifodalanadi, ya'ni. aholivakorxonalaruchunto'lovvositalari. Faol talab tovarlarnisotishningmumkinbo'lganhajminianiqlaydi, ya'ni u bozorimkoniyatlarinitavsiflaydi.Taklifbubozorgayakuniysotishuchunkiradigantovarlarto'plami. Taklifdegandabozordabo'lganyokiungaetkazibberiladiganmahsulottushuniladi. Bundankelibchiqadiki, tovarlarnietkazibberishularniishlabchiqarishvatovarzaxiralarigabog'liq.Bozordatovaraylanishining normal jarayoninita'minlashuchun talab vataklifo'rtasidagio'zarobog'liqlikbo'lishikerak. Aynan mana shubozornitartibgasolish. Birinchidan, talab vataklifningnisbatinarxdarajasiningshakllanishigabevositata'sirqiladi. O'znavbatida, ushbunisbatmavjudnarxlargaqarabo'zgaribturadi. Shuninguchunnarxomili talab vataklifo'rtasidagio'zarota'sirgafaolta'sirqiladi.Qisqamuddatliistiqbolda talab vataklifnitartibgasolishquyidagilarorqaliamalgaoshiriladi: narxo'zgarishi; manevrzaxiralari.Istiqbolda talab vataklifquyidagiomillarbilantartibgasolinadi: mehnatunumdorliginingo'zgarishi; ijtimoiytakrorishlabchiqarishhajmivanisbatlaridagio'zgarishlar; shaxsiyiste'moltarkibidagio'zgarishlar; aholiningpuldaromadlaridinamikasinitartibgasolish.Iqtisodiyotuchuntalabningtaklifganisbatanhaddantashqariortiqligivatovartaklifiningtalabganisbatanortiqchabo'lishi ham birxildarajadag'ayritabiiydir. Birinchi holda, tovarlarningsurunkalietishmasligibo'ladi, ikkinchiholatda - aylanmakanallardatovarmassalariningpasayishi, ularninghaddantashqariko'payishi.Bozormunosabatlariningsubyektlarisotuvchilar (ishlabchiqaruvchilar), xaridor (iste'molchilar) vaturlivositachilardir. Ular: davlat (hukumat), korxonalar (firmalar) vauyxo'jaliklaribo'lishimumkin. Bozordagiob'ektlarbusotiladiganbarchaturdagitovarlar (tovarlarvaxizmatlar, ishchikuchi, ishlabchiqarishvositalari, moliyavaboshqalar).Bozormuvozanati - bubozorningasosiyelementlari: taklif, talab vanarxlarningo'zarobog'liqligivao'zarota'sirimexanizmi.Bozormexanizminingo'zigaxosxususiyatishundaki, uning har birelementinarxbilanchambarchasbog'liqbo'lib, u talab vataklifgata'siretuvchiasosiyvositabo'libxizmatqiladi. Xususan, talab narxbilanteskaribog'liq: mahsulotnarxiningoshishibilanungabo'lgan talab, qoidatariqasida, pasayadivaaksincha.Shubilanbirga, aholiningtalabifaqattovarlarningchakananarxlarigabog'liqbo'lib, ulgurjiyokixaridnarxlariningo'zgarishichakananarxlaro'zgargunchaaholiningtalabigabevositata'sirko'rsatmaydi. Ulgurjinarxlarningo'zgarishikorxonalarningishlabchiqarishvositalarigabo'lgantalabigata'sirqiladi.Narx, taklifva talab o'rtasidagimunosabatlargaqo'shimcharavishdato'g'ridan-to'g'rita'sirqiladi, ya'ni. talab talabga, talab esatalabgajavobberadi. Masalan, bozordayangiyuqorisifatlitovarlarningtaklifi har doimulargabo'lgantalabnirag'batlantiradivama'lumtovarlargabo'lgantalabningo'sishioxir-oqibatushbutovarlargabo'lgantalabningo'sishini talab qiladi.
Bozor iqtisodiyotisharoitidaishlabchiqaruvchilarvaiste'molchilaro'zlariningiqtisodiyfaoliyatlaridabozorparametrlarigaasoslanadilar, ularningengmuhimi talab, taklif, muvozanatnarxi. Bu bozormunosabatlariningasosi, bozorningyadrosi.Ishlabchiqaruvchilarvaiste'molchilar, sotuvchilarvaxaridorlarningiqtisodiyholatiko'plabomillarta'siridao'zgaribturadiganbozorsharoitlarigabog'liq. Bunday holda talab vataklifo'rtasidagima'lumbirnisbatjudamuhimrolo'ynaydi. Ko'pinchaxaridorvasotuvchilarningtaqdirinibelgilaydi.Bozorkon'yunkturasi - har qandayvaqtdabozordapaydobo'ladiganiqtisodiysharoitlarmajmui, bundatovarlarvaxizmatlarnisotishjarayoniamalgaoshiriladi.Bozorsharoitlaribozorholatinitavsiflovchiiqtisodiyko'rsatkichlarbilanbelgilanadi: talab vataklifningnisbati, narxdarajasi, bozorsig'imi, iste'molchilarningxaridqobiliyati, tovar-moddiyzaxiralarholativaboshqalar.Bozorkon'yunkturasinibutuniqtisodiyqaytaishlabchiqarishjarayoninibelgilovchivahozirgivaqtdaiqtisodiyotningumumiyholatini (vanafaqatbozorni) tavsiflaydiganiqtisodiysharoitlarvaxususiyatlarto'plamibo'lganmilliyiqtisodiykon'yunkturadanajratishkerak.Bozormexanizmigayondashuvuningishlashivaishlatilishiningasosinitashkiletuvchiiqtisodiyqonunlarnitushunishninazardatutadi. Ushbuqonunlarquyidagilardir: qiymat (foyda) vafoydaqonuni, tushayotgan talab, taklif, talab vataklifningo'zgarishi, raqobat, foydavaboshqalar. Talab - bumaqbulnarxdavama'lumvaqtichidasotibolinadigantovarlarmiqdori.Bozormexanizmifaqat talab orqaliifodalanganehtiyojlarniqondirishgaimkonberadi. Bundantashqari, jamiyatdoimopulbilano'lchabbo'lmaydiganvatalabgaaylanmaydiganehtiyojlargaega. Bular asosanjamoaviyfoydalanishningafzalliklarivaxizmatlarini, ayniqsaiste'molqilinishidabarchafuqarolaristisnosizishtiroketadiganxizmatlarni (jamoattartibi, milliymudofaa, davlatboshqaruvi, yagona energiyatizimi, milliyaloqatarmog'ivaboshqalar) o'zichigaoladi. Jahon iqtisodiyfanlaridagibundaytovarlarjamoattovarlarideyiladi.Rivojlanganbozoriqtisodiyotigaegabo'lganjamiyatdaehtiyojlarningasosiyqismitalabniqondirishorqaliqondiriladi.Talabmiqdori, uningtarkibivadinamikasigako'pginaiqtisodiy, ijtimoiyvatexnologikomillarta'sirko'rsatadi. Masalan, mahsulotgabo'lgan talab reklama, modao'zgarishiyokiiste'molchilarningdidigaqarabortishimumkin. Shunga qaramay, xaridorbirinchinavbatdauningxohish-istaklarinidaromadlaribilantaqqoslab, qanchaxarajatsotibolishniistayotganmahsulotbilanqiziqishinibilishingizkerak. Bu shunianglatadiki, ma'lumbirtovarga talab asosantovarlarningnarxigavaxaridoriste'moluchunajratadigandaromadgabog'liq.Odamlarsotiboladigannarsalarmiqdori har doimtovarlarningnarxigabog'liq. Birormahsulotningnarxiqanchalikbalandbo'lsa, odamlarunishunchalikkamroqsotibolishadi. Aksincha, uningnarxiqancha past bo'lsa, mahsulotshunchako'psotibolinadi, qolganbarchanarsalartengbo'ladi.Tovarningbozorbahosivaungabo'lgan talab miqdorio'rtasida har doimmuayyannisbatmavjud. Mahsulotningyuqorinarxiungabo'lgantalabnicheklaydi, ushbumahsulotnarxiningpasayishi, odatdatalabningo'sishigaolibkeladi. Xarid qilinganbuyumningnarxivamiqdorio'rtasidagio'zarobog'liqliknigrafikadatopishmumkin.Agar biz P mahsulotiningbirligiuchunnarxlarniordinatabo'yichakechiktirsakva Q uchun talab taqdimetilayotgantovarlarmiqdoriniabssissabo'ylabqoldirsak, biz shundaygrafikkaegabo'lamiz.Mahsulotningbozornarxivaungabo'lgantalabningpulifodasio'rtasidagio'zarobog'liqliktasvir talab grafigiyoki DD talab egri deb nomlanadi (D - inglizcha "talab" - talab).