Reja: Kirish i-bob aqsh buxgalteriya hisobi

2.2 Buxgalteriya hisobi modellari.
Bugungi kunda imteʼmolchilarni axborotlarga bulgan talablari nutstai nazardan buxgalteriya sisobi tashkiliy jitsatdan boshtsaruv va moliyaviy sisobga ajratilmotsda. Boshtsaruv sisobi korxona ichida foydalaniladigan ichki (boshtsaruv) sisobotini shakllantirish imkonini beradi. Boshtsaruv sisoboti maʼlumotlaridan foydalanish korxona boshtsaruvchilari tomonidan tezkor va tashtsi mutsitga mos keluvchi sarorlarni sabul silishni osonlashtiradi va suyi-dagilarni anitslash imkonini beradi: biznesning saysi segmen-tini rivojlantirish, sanday narxlarni belgilash kerak va sokazolar.
Moliyaviy xisobot maʼlumotlari asosida buxgalteriya axborotining tashki foydalanuv-chilariga yunaltirilgan tashki moliyaviy xisobotlar tuziladi.
Xisobot mavjud mutsitga, xususan, milliy kadriyatlar, iktisodiy va xukukiy munosabat-lar, shuningdek mamlakatdagi siyosiy muxit milliy xisob yuritish tamoyillarini shakl-lantirishni kuzda tutadi. Lekin xalkaro tajribaning kursatishicha, korxonalarning moliyaviy xisobotlarini tarkibiy tuzilmasi va ularni shakllantirish tartibiga manfaatdor foydalanuvchilar talablarining taʼsiri yukorirok. Tarixan turli mamlakatlarda erkin kapital bozorida aloxida guruxdagi foydalanuvchilar u yoki bu xolatda ustunlik kila-dilarki, bu buxgalteriya xisobi va xisoboti tizimlaridagi farklarning paydo bulishiga olib keldi. Mazkur farklar rivojlanib, buxgalteriya xisobi modellariga transforma-tsiyalandi. Ushbu modellar asosan xududiy belgilari buyicha tasniflanadi .
Ingliz-Аmerika (АK.Sh, Аngliya, Niderlan-diya, Shvetsiya, Аvstraliya, Kanada) modelining bosh Foyasi xisobning kapital bozoridagi axborotga bulgan talablarga, asosan xususiy investorlarga yunaltirilganligidir. Buxgalteriya xisobi uslubiyatini shakllantirish va tartibga solish jarayoniga davlat organlari-ning aralashuvi minimal darajada bulib, xisob tizimini tartibga solish meʼyorlari mamlakatning buxgalterlar xamjamiyati tomonidan ishlab chikiladi va ular tavsiyaviy xarakterga ega. Ushbu xolatda moliyaviy xiso-botning maksadi amaldagi va potentsial mulk-
dorlarga korxona faoliyati tutrisidagi, yaʼni mulkiy va moliyaviy xolati turisidagi kursatkichlarni uzatish xisoblanadi.
Buxgalteriya xisobi foyda mikdorini xisoblash va undan foydalanishni detallash-tirishga yunaltiriladi. Moliyaviy xisobotda keltirilgan foyda tutrisidagi axborot kor-xonaning istikboldagi xolatini bashorat kilish uchun ishlatilishi mumkin. Moliyaviy xisobot maʼlumotlaridan asosiy foydala-nuvchilar kimmatli ^ozlar bozori ishti-rokchilari bulib xisoblanadi.
Ingliz-Аmerika modelini kullaydigan mamlakatlarda solikka tortiladigan foyda bilan tashki moliyaviy xisobotda aks ettiri-ladigan foyda orasidagi botliklik sezilarli darajada emas. Mazkur mamlakatlarda solikka tortish maksadlari uchun maxsus xisobotlar tayyorlanadi. Shuning uchun solikka tortish maksadida aktivlar, majburiyatlar, xarajat va daromadlarni ulchash, tan olish va baxolash koidalari tashki foydalanuvchilar uchun moliyaviy xisobotlarni tuzishda eʼtiborga olinadigan tamoyillardan fark kilishi mumkin. Moliyaviy xisobotlarni tayyorlash tamoyillari va koidalarini tartibga solish funktsiyasi professional buxgalterlar xamjamiyati kulidadir.
Minta^aviy modelni kullaydigan mamlakatlarda (Germaniya, Frantsiya, Belьgiya, Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Yaponiya, Аrgentina, Peru, Braziliya, Uzbekistan) biznesni moliya-lashtirish fond bozorlari orkali emas, balki bank sektori orkali amalga oshiriladi. Bank faoliyati davlat tomonidan katʼiy nazorat kilinishi sababli, ushbu mamlakatlarda bux-
modellarini xududiy belgilari buyicha tasniflanishi
galteriya xisobi konunchilik bilan tartibga solinadi va konservativligi bilan ajralib turadi. Bunda xisob yuritishining ustuvor vazifasi kreditorlarning boshkaruv talabla-riga yunaltirilganligi bulib xisoblan-maydi.
Xisob yuritish amaliyoti, eng avvalo, xukumat talablarini kondirishga, xususan solikka tor-tish vazifalarini xal etishga yunaltiriladi. Masalan, Germaniyada «solikka tortish mak-sadliligi» tamoyili amal kiladi. Ushbu tamo-yilga kura solik organlari uchun xisobotlar tashki manfaatdor shaxslar uchun tuzilgan xisobotlar bilan bir xil bulishi talab eti-ladi.
Mintakaviy modelga asoslangan mamlakat-larda moliyaviy xisobotlar tuzish koidalari davlat organlari tomonidan belgilanadi. Xususan, Uzbekistonda mazkur vazifani Moliya vazirligi amalga oshiradi. Ushbu mamlakat-larda kompaniyalar mulki va majburiyatla-rini baxolash uslublari nisbatan extiyotkorlik tamoyiliga asoslanadi. Masalan, asosiy vosi-talar amortizatsiyasini xisoblashda amorti-zatsiyalarni xisoblashning chizikli uslubiga nisbatan kamayib boruvchi koldik uslubi kengrok kullaniladi. Tadkikotlar natijasiga kura maʼlum bulishicha Uzbekiston Respubli-kasida korxonalar amortizatsiya xisoblashning kuprok chizikli usulidan foydalanadilar.
Janubiy Аmerika modelining farkla-nuvchi xususiyati xisobot maʼlumotlarining inflyatsiyani usish surʼatlariga kayta tuzatish kilish xisoblanadi. Xisobot davlat organlari talabiga yunaltirilgan xisobotda davlatning solik siyosatini amalga oshirish uchun zarur bulgan maʼlumotlar yetarli darajada ochik tarzda beriladi.
Islom dunyosi va Аfrika mintakasidagi davlatlarda buxgalteriya xisobini yuritish-ning islom modeli amal kiladi. Xisob yuri-tishning islom modelining asosini iloxiy toya taʼsiridagi eʼtikod tashkil etadi. Xususiy kapital uchun moliyaviy dividendlar olish, yaʼni sudxurlik asosida foiz kurinishidagi daromadlarni olish takiklanadi. Аktivlar va majburiyatlar bozor narxlarida baxolanadi. Shu bilan bir katorda iktisodiy, siyosiy va ijtimoiy munosabatlarning globallashuvi, internatsionallashuvi asta-sekinlik bilan milliy chegaralarga ega bulmagan jaxon bozo-rining shakllananishiga olib kelmokda. Dunyo-ning turli mamlakatlarida korxonalarga ega bulgan transmilliy korporatsiyalar tashkil etilmokda va muvaffakiyatli faoliyat yurit-mokda.
Xududida yagona milliy valyuta joriy etil-gan Yevropa davlatlari yagona iktisodiy muxitni shakllantiradilar. Bu va boshka sabablar xalkaro darajadagi xisob tizimi - moliyaviy xisobotlarning xalkaro standart-
MXXS moliyaviy xisobotlarini tayyorlash va takdim etishning ijtimoiy manfaatlarda kabul kilingan koidalaridir. Bu xalkaro darajada amal kiluvchi xisob tizimidir. MXXS tavsiyaviy tavsifga ega. Butun dunyodagi tartibga soluvchi idoralar moliyaviy xisobot yuritish koidalarini unifikatsiyalashning muximligini tan olganliklari va MXXS buyicha kumitaning faoliyatini kullab- kuv-vatlanganliklari uchun xam mazkur standartlar amaliyotda kullaniladi.
MXXS korxona faoliyati tutrisida moliyaviy axborotlarning manbai bulgan va foyda-lanuvchilar uchun xizmat kiladigan moliyaviy xisobot tayyorlashga yunaltirilgan. Ushbu standartlar aloxida olingan mamlakatning konunchiligiga boFlanmagan va faoliyat turi, ulchami, tashkiliy-xukukiy shaklidan katʼiy nazar barcha korxona xisobotini shakllanti-rish uchun yunaltirilgan. MXXS uzaro botlik bulgan korxonalar guruxining konsolidatsiya-lashgan moliyaviy xisobotini tayyorlash uchun xam aloxida olingan korxona xisobotini shakllantirish uchun xam birday kullanilishi mumkin.
Аnʼanaviy buxgalteriya xisobini yuritish tartibi standartlarda aks ettirilmagan. Xusu-san, standartlarda birlamchi xujjatlashtirish va xujjat aylanishi koidalari schetlar rejasi, xisob yozuvlarni rasmiylashtirish tartibi va xokazolar xakida maʼlumotlar berilmagan. Ular fakat xisobot tuzish koidalarini tartibga soladilar.
MXXSni tashkil etish buyicha ishlar 1973 yilda Аvstraliya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gollandiya, Irlandiya, Kanada, Meksika, АKSh, Frantsiya va Yaponiya buxgalterlari va auditor-larining professional assotsiatsiya va bir-lashmalari urtasida tuzilgan shartnoma aso-sida moliyaviy xisobotlar xalkaro standart-lari buyicha kumita tashkil etilishi bilan boshlangan. Kumita konuniy vakolatga xam, raxbarlik funktsiyasiga xam ega bulmagan mustakil xususiy tashkilot sifatida faoliyat
yuritgan. Shunga karamay, 1984 yilda ushbu kumita faoliyatining dastlabki natijalariga ega bulindi. London fond birjasi uz kim-matli ^ozlarini London birjasida kotirovka kiladigan barcha xorijiy korporatsiya-larga MXXSdan foydalanishni tavsiya kildi. 1985 yilda АKShning yirik korporatsiyalari-dan biri General Ye1esЫs milliy standart (vDDR)dan tashkari MXXS buyicha xam xisobot tayyorladi.
1995 yilda Moliyaviy xisobotlarning xalkaro standarlari buyicha kumita (MXXSK) 1999 yilgacha MXXS asosiy komplektini tayyorlash ishlarini yakunlash maksadida Kimmatli kogozlar buyicha komissiya xalkaro tashkiloti bilan kelishuv tuzdi. Ushbu kelishuv MXXSning kelgusidagi rivojlanishida ulkan axamiyatga ega buldi. Bu kompaniya tomonidan MXXSga muvofik tayyorlangan xisobot ushbu kompa-niyaning kimmatli ^ozlarini dunyoning barcha fond birjalarida milliy standartlar vDDRga uzgartirish kiritmay turib joylash-tirish imkoniyatini yaratdi. Moxiyatiga kura MXXS xalkaro listing (kimmatli kotozlarni fond birjasiga kiritish) uchun tavsiya kilingan. Ushbu jarayonni bank nazorati buyicha Bazelь kumitasi xam faol kullab-kuvvatlaydi.
1998 yil dekabr oyida MXXSK asosiy stan-dartlarini tayyorlash dasturlarini yakunladi. Moliyaviy xisobotlarni moslashtirish jarayoni urniga ularni uzaro yakinlashtirish (konvergentsiya) jarayoni amal kila boshladi.
2001 yil aprel oyida MXXSK moliyaviy xisobotlar xalkaro standarti buyicha ken-gashga (MXXSK) aylantirildi. MXXSKning tar-kibiy tuzilmasi 2-chizmada keltirilgan. Xar bir tuzilma uz shakllanishi tartibi, uz vazi-falari va vakolatiga ega.
Vorislik kengashi tarkibiga biznesning turli geografik xududlarda joylashgan vakil-lari kiradilar. Olti nafar aʼzo Shimoliy Аmerikadan, oltita Yevropadan, Osiyo-Tinch okeani xududidan 4 nafar aʼzo va umumgeo-grafik balansni saklash maksadida 3 nafar aʼzo istalgan mintakadan kiradi. Kengash MXXS, KSS, KChMFO aʼzolarini tayinlaydi, MXXSK faoliyati samaradorligini nazorat
kiladi, moliyalashtiradi va byudjetni tas-diklaydi.
Standartlarini ishlab chikishga javob beradigan boshkaruv kengashi 14 nafar aʼzo-dan iborat bulib, 12 nafari doimiy ishlaydi, 2 nafari urindoshlik asosida faoliyat yuri-tadi. 14 aʼzodan iborat boshkaruv kengashi tarkibida kamida 5 nafari auditor sifatida ish tajribasiga, 3 nafari moliyaviy xiso-botlarini tayyorlash, 3 nafari moliyaviy xisobotlardan foydalanish tajribasiga va kamida bir nafari ilmiy tayyorgarlikka ega bulishi talab etiladi.
MXXS muntazam takomillashib bormokda. Аyniksa, oxirgi yillarda MXXSK amaldagi standartlarni kayta kurib chikish va yangila-rini ishlab chikish borasida faoliyat olib bordi. Natijada 12 ta amaldagi MXXSKga uzgartirishlar kiritildi, moliyaviy instru-mentlar (vositalar) buyicha standartlar -MXXS-32 va MXXS-39ning yangi taxriri kabul kilindi, avvalgi IAS standartlari urniga IFRS abbreviaturasi ostida 8 ta yangi standart yara-tildi.
MXXSK faoliyati buyicha kuyidagi mak-sadlar kuzda tutilgan:
- yukori sifatli, shafof va takkoslama axborot berishni talab kiluvchi yukori sifatli, tushunarli, amaliy jixatdan kulay
moliyaviy xisobotlarning xalkaro standartlarini ishlab chikish;
- ushbu standartlarni joriy kilish va ularga rioya kilinishi ustidan nazorat urna-tish;
- barcha mamlakatlar moliyaviy xisobotlari standartlarini uzaro yakinlashtirish maksa-dida moliyaviy xisobotlar standartlarini ishlab chikish va joriy etish uchun javobgar milliy organlar bilan xamkorlik urnatish.
Ushbu davrdan buyon 50dan ortik, yirik dav-latlar milliy standartlarini MXXSga yakinlashtirish yoki ularga utish rejalarini tuzdilar. Yevropa kengashi kimmatli kotozlari Yevropa fond birjalarida kotirovkaga kuyi-ladigan kompaniyalariga 2005 yildan boshlab konsolidar moliyaviy xisobot tuzishda MXXSni kullash vazifasini yukladi. Аvstraliya 2005 yildan MXXSga tulik utishini eʼlon kildi.
АK,Shning moliyaviy xisobotlar standartlari buyicha kengashi MXXS bilan Аmerika va xalkaro tizimlar urtasidagi farkni bartaraf etish buyicha kelishuvi imzolandi.
MXXS moliyaviy xisobotlarni jixon mikyo-sida takomillashtirishga katta xissa kushdi. Ushbu standartlar juda kuplab mamlakatlar buxgalteriya xisobi va xisoboti tizimlari uchun asos bulib xizmat kiladi. Ular xisob va
xisobotlar uchun uz talablarini ishlab chikadigan mamlakatlar uchun xalkaro normativ xisoblanadi. Xalkaro standartlar fond birjalari va xorijiy va milliy kompaniya-larga MXXS ga muvofik moliyaviy xisobotlar tayyorlash va topshirishga ruxsat beruvchi turli xil tartibga soluvchi organlar tomonidan kullaniladi.
Moliyaviy xisobot tuzishning xalkaro stan-dartlarini Uzbekistonda joriy etish 2004 yildan boshlandi. Xisob yuritish va statistika tizimini iktisodiyotni rivojlantirish talab-lariga muvofikligini taʼminlashning davlat dasturi kabul kilindi. Buxgalteriya xisobining milliy standartlari (BXMS) ishlab chikildi va amaliyotga joriy etildi. Аmmo bugungi kunga kelib milliy buxgalteriya xisobi tizimini kayta kurish jarayoni Uzbekistondagi umumiktisodiy isloxotlar jarayonidan biroz ortda kolmokda. Bunday xolatni uzgartirish maksadida Uzbekistan Respublikasi Prezi-dentining 2015 yil 24 apreldagi «Аktsiyador-lik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshkaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari tutrisida» PF-4720-son farmoni kabul kilindi. Bunga kura 2015-2018 yillarda barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy xisobotni nashr etishi va Xalkaro audit standartlari xamda Xalkaro moliyaviy xisobot standartlariga muvofik tashki auditni utka-zishlari zarurligi xamda Аktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshkaruv tizimini takomillashtirish maksadida aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy xisobotini xalkaro standartlarga muvofik nashr etish lozimligi belgilab kuyildi1.
2015 yil yakunlariga kura, aktsiyadorlik jamiyatlari moliyaviy xisobotlarini Moliyaviy xisobot xalkaro standartiga (^B 1)
1 Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi «Аktsiyadorlik jamiyatla-
rida zamonaviy korporativ boshkaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari tUFrisida»gi
PF-4720-sonli farmoni. // Uzbekiston Respublikasi Konun xujjatlari tuplami. 17-son, 2015 yil muvofik tuzishlari va matbuotda eʼlon kilishlari shart2.
Uzbekistonda MXXSga kizikishning ortib borishining sabablariga kuyidagilarni kiri-tish mumki:
- investitsiya jalb etuvchi korxonalarning moliyaviy natijalari va xakikiy moliyaviy xolati borasida anik, ishonchli axborotning xalkaro andozalarga mos tarzda takdim etish imkoniyatining yukligi, Uzbekistonga investitsiya okimining kamligi. Uzbekiston xudu-didagi korxonalarni xisob yuritishning xalkaro standartlar shartlarini tan olgan sharoitdagina yirik fond birjalarida ishti-rok etish imkoniyati paydo buladi. MXXSga muvofik xisobotlarni shakllantirish -Uzbekiston korxonalariga xalkaro kapital bozoriga kushilish imkoniyatini yaratuvchi shartlardan biridir;
- xalkaro standartlar buyicha tuzilgan moliyaviy xisobotlarni buxgalteriya xisobining uzbek standartlari asosida shakllanti-rilgan xisobotlardan fark kilishi. Xalkaro standartlar anik foydalanuvchilarga yunalti-riladi va moliyaviy xisobotlarning ular tomonidan iktisodiy karorlar kabul kilishdagi foydalanish mezonlaridan kelib chikadi;
- mamlakatda buxgalterlarning vakolati va javobgarligining kengayishi, ularning bilim va kunikmalarining oshishi;
- MXXSni kullash buxgalteriya xisobi yuritishning yangi koidalarini ishlab chikishga sarflanadigan vakt va resurslarni kiskar-tirish imkoniyatini yaratadi. Xisob va xisobotni yuritishning uzbek tizimini MXXSga yakinlashuvchi buxgalteriya xisobining sama-rali tizimini joriy etish muammosini xal etish imkoniyatini yaratadi. Buxgalteriya xisobi tizimini islox kilishdagi maksad - milliy buxgalteriya xisobi tizimini bozor ikti-sodiyoti va MXXS talablariga moslashtirish xisoblanadi.
Isloxotlarning vazifalari:
- foydalanuvchilarning foydali axboro-tini taʼminlovchi xisob va xisobotlar stan-dartlari tizimini shakllantirish;
- Uzbekistondagi buxgalteriya xisobi islo-xotlarining xalkaro darajadagi standartlar bilan uYFunlashtirishni taʼminlash;
- buxgalteriya xisobining islox, kilingan modelini joriy kilishni tushunishda tashki-lotlarga yordam berish;
Isloxotlarning asosiy yunalishlari:
- meʼyoriy-xukukiy tartibga solishni tako-millashtirish;
- normativ bazani shakllantirish;
- uslubiy taʼminot (yurik,nomalar, uslu-biy kursatmalar, izoxlar);
- kadrlar taʼminoti (buxgalter kasbini shakllantirish, buxgalteriya xisobi buyicha mutaxassislarni tayyorlash va malakasini oshirish va ularni malakasini sertifikatsiya-lash).
MXXSlarni kullashning kamchiligi shun-daki, xisobot topshiruvchi korxona xujalik operatsiyalarni xisob va moliyaviy xisobotda aks ettirish uslublarini mustakil tanlay oladi. Bunday ixtiyoriylik xisobot axboro-tining buzilishiga olib keladi.
Xalkaro standartlarning milliy standart-lardan ustunligi:
- anik iktisodiy mantik;
- xisob soxasida jaxon amaliyotini umum-lashtirish;
- foydalanuvchilar tomonidan kabul kilishning soddaligi.
Buxgalteriya xisobini meʼyoriy tartibga solishning maksadi korxona faoliyati nati-jalari va moliyaviy xolati borasida obʼektiv tasavvurni beruvchi axborotlarga ega bulish uchun sharoitlar yaratish xisoblanadi. Buning uchun kuyidagi masalalarni yechish talab etiladi:
- meʼyoriy tartibga solishni xisob jara-yonidan buxgalteriya xisobotiga yunaltirish;
- moliyaviy xisobni tartibga solish;
- milliy standartlarni tartibga solishda xalkaro standartlardan foydalanish.
Normativ taʼminotning muxim tashkil etuv-chisi bulib buxgalteriya xisobi tizimini barkaror rivojlantirish xisoblanadi. Аsosiy vazifa buxgalteriya xisobi tizimini unga tegishli funktsiyalarni barkaror, foydali tarzda, samarali va muvaffakiyatli ravishda bajara olish uchun kulay sharoitlarni yara-tish xisoblanadi.
Uzbekistonda MXXSni kullashning xalkaro standartlar talablariga muvofik yukori sifatli axborotlarni shakllantirishga yunal-tirilgan xisob va xisobot yuritishning milliy koidalarini asta-sekinlik bilan tako-millashtirib borishni kuzda tutuvchi uslubi tanlangan.
Tajribalarning kursatishicha, buxgalteriya xisobining rivojlanishi mamlakatdagi iktisodiy vaziyatlardagi uzgarishlar bilan aloka-dorlikda amalga oshmokda. Uzbekistondagi ijtimoiy munosabatlar tizimi, shuningdek fukarolik-xukukiy muxitning uzgarishi buxgalteriya xisobi va xisobotining muvofik tizimini shakllantirishni talab kiladi.
AQSh — dunyoda iqtisodiy jihatdan eng yuksak darajada rivojlangan mamlakat. Yalpi milliy mahsulot, sanoat va qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish hajmi, tovar va kapital eksport qilish, ishlab chiqarishning tuplanish va markazlashuvi, ilmiy tadqiqotlarga sarf-xarajat va sh.k. boʻyicha 1-oʻrinda turadi. Butun dunyodagi sanoat ishlab chiqarishning uchdan bir qismi AQSh ulushiga toʻgʻri keladi. Xalqaro boshqaruv taraqqiyoti instituti oʻtkazgan tadqiqot maʼlumotlariga koʻra, 1994-96-yillarda iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan yetakchi davlatlar oʻrtasida ham AQSh birinchi oʻrinda turibdi.