Reja: Kirish i-bob. Boshlang’ich ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsini shakllantirishning nazariy asoslari

I-BOB. Boshlang’ich ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsini shakllantirishning nazariy asoslari
1.1. Boshlang’ich ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsini shakllantirish shart-sharoitlari
Hozirgi kunda yoshlarni barkamol inson, o’z Vatanining ilg’or kishisi sifatida tarbiyalash eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Chunki aynan yoshlar davlatimizning kelajagidir.
Yangi asrga qadam qo’yar ekanmiz mamlakatimizda chuqur, keng qamrovli iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat ma’naviy yuksalishi va yangilanishi sari yuz tutgan bir paytda xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish – O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir. Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va navqiron xalqimiz qalbida butun insoniyatning ulkan oilasida o’z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg’usi bilan birgalikda yetilgan. Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o’giti bilan birga singadi. Ona tilining buyuk ahamiyati shundaki, u ma’naviyat belgisi sifatida kishilarni yaqin qilib jipslashtiradi. Tabiatga yaqinlik, jonajon ulkaning benihoya go’zalligidan bahramand bo’lish ma’naviyatga oziq beradi, kuchaytiradi. Ma’naviyat o’z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi.
Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat – tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim- tarbiyasiz ma’naviyatning bo’lmasligi barchaga ayon haqiqatdir[8].
Milliy sinf rahbariika asoschilaridan biri Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir!» degan so’zlari fikrimizga dalil bo’ladi[14].
Respublikamiz hukumati tomonidan mustaqillikning ilk yillari-danoq, jismonan sog’lom, ma’nan yetuk shaxs yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab chiqildi.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holatga keltirishi uchun tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor shaxs shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Tarbiyaning samaradorligini oshirish dolzarb va murakkab muammodir.
Tarbiya jarayoni va uning natijasi ishning qay darajada tashkil etilganligi va undan keladigan samara sinf rahbari faoliyatiga bog’liqdir. Sinf rahbari tarbiya ishini sinf miqyosida hal etishda istiqbolni tasavvur eta olsa, kelajakni ko’ra bilish mahoratiga ega bo’lsagina u samarali ishlay oladi.
Hozirgi kunda mehnatni ilmiy asosda tashkil etish davrning muhim talabi bo’lib qoldi. Shu boisdan xam. sinf rahbari ishini ilmiy asosda tashkil etishda quyidagi talablarga rioya qilish kerak: o’z ishida tarbiyaning umumiy maqsadini hisobga olgan xolda shu kun uchun muhim bo’lgan aniq maqsadni belgilash: bolalar jamoasining xususiyatidan kelib chiqadigan vazifalarni tushuntirish; tarbiyaning umumiy qonuniyatlari va prinsiplarini, o’quvchilarga ta’sir etishning shakli, metodi, vositalarini yaxshi bilish; bolalar sinfini idora qilish qoidalari va jamoani rivojlantirish qonunlarini bilish kabilar.
Tarbiyada ijod qilmay ishlash mumkin emas. Agar sinf rahbari o’z ishidagi xar bir qadamining, sinf rahbarlik ma’nosini yaxshi bilsa, u o’quvchilar qalbining muhandisiga aylanadi, aks xolda esa oddiy bir hunarmand bo’lib, qoladi xolos.
So’nggi yillarda o’quvchilarning ehtiyoji va o’quvchilar doirasi beqiyos darajada o’sib, o’zgaradi. Fan-texnika yangiliklari, ilmiy ommabop kitoblar, yoshlarning texnik va badiiy jurnallari, kino va o’quvchilarni boy manbalari bilan tanishtirmoqda. Agar sinf rahbarining sinfdagi ishlari o’quvchilarning ana shu axborotlardan kelib chiqayotgan ehtiyojlari darajasiga loyiq bo’lmas ekan, unda ishlashda ko’chirmachilik, shakllbozlik vujudga keladi va sinf rahbari tashkil etayotgan ish o’quvchilardan o’sishdan orqada qolganligi uchun unga qiziqish susayadi. Shuning uchun sinf rahbari o’z ishini amalga oshirishda, o’quvchilarning rivojlanish darajasini, ehtiyojlarini hisobga olishi kerak.
Sinf rahbariga qo’yiladigan birinchi axloqiy talab, bu o’quvchiga hurmat bilan, mehr bilan qarash. Ma’naviy shakllanish o’quvchidan ko’p kuch va ko’p vaqt talab etadi. Ichki qarama – qarshiliklar o’quvchini xulqida salbiy ko’rinishlar vujudga kelishi mumkin. Bunday hollarda murabbiy etiket chegarasi doirasida ish olib borishi mehr va toqat Bilan ish yuritishi shart. Murabbiy har bir shaxsni baholashda uning jamoadagi o’rniga, o’qishdagi muvaffaqiyatlariga, ota – onasining nasl nasabiga qarab emas, balki shu o’quvchining ichki dunyosini shakllanishi darajasiga, odamiyligiga qarab baho berishi lozim. Bu kamsitmaslik ularning tarbiyasi ustida ish olib borayotgan davrda nuqsonlarni yo’qotishga harakat qilish va hurmat bilan qarashi zarur.
Sinf rahbarining o’quvchilarga bo’lgan nisbatan bo’lgan munosabati mehr, xayrihohlik va yordamida iborat bo’lishi kerak. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo’lib, o’quvchilar oldiga qo’yib o’zi chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan sinf rahbarlari katta xatoga yo’l qo’yadilar. Talabni qo’yish qiyin emas, lekin uni bajarilishiga erishish qiyin shuning uchun talablariga to’liq javob olgan sinf rahbarigina o’z kasbining ustasidir deb tan olish kerak. Yaxshi sinf rahbari har bir talabga individual yondoshib, uning talablariga javob berishida qanday qiyinchiliklar vujudga kelayotganini, uni nima qiynayotganini sinchiklab o’rganishi lozim. O’quvchiga bu jarayonda xayrixohlik bilan yordam qo’lini cho’zishi kerak.
Sinf rahbarining ishida muomalaning turli bosqichlarida uning emosional kayfiyati: faoliyatga hozirlik ko’rish jarayonida, uni amalga oshirish davrida, munosabat amalga oshgandan keyingi his qilinadigan sezgilarda va kechinmalarda muhim rol o’ynaydi. Shu tariqa biz kasbiy sinf rahbarlik munosabatni amalga oshirish uchun juda muhim bo’lgan sinf rahbarining psixik holatlari va ularni faoliyati hamda munosabati jarayonida boshqarish muommasiga yaqinlashib kelyapmiz.
Kasbiy sinf rahbarlik munosabat jarayonida ijobiy kayfiyatni boshqarish muammolari nihoyatda muhimdir. Darsga bo’lgan psixologik rag’bat, sinf bilan bo’ladigan munosabatga rag’bat, o’zaro fikr almashish ilhomi degan ilhomning vujudga kelishi va amalga oshirilishi murakkab jarayondir. Dastlab sinf rahbarining mustaqil psixologik yo’l tutishi asosida, uning sinf rahbarlik ishiga munosabati uni jalb qiladigan bo’lajak faoliyati materialiga munosabati natijasida, o’quvchilar bilan bo’ladigan munosabatidan qoniqishini oldindan his qilish asosida vujudga keladigan ilhom sinf bilan bevosita o’zaro hamkorlik qilish paytida xuddi ana shu bevosita aloqaga muhtoj bo’ladi, bevosita muomala asosida rivojlanadi va mustahkamlanadi.
Sinf rahbarining o’quvchilar bilan munosabati ijodiy kayfiyati sinf rahbarining ijodiy individualligining o’ziga xosligi, o’quvchilar jamoasining xususiyatlari, faoliyat sharoitlari va shu kabilar bilan bog’liq bo’lgan ko’p qirrali jarayondir. Sinf rahbarining munosabatidagi kayfiyati sinf rahbarlik ta’sir ko’rsatishning obyektlari – subyektlari bo’lgan o’quvchilarning ijodiy kayfiyati bilan ko’p jihatdan bog’liqdir. Buning ustiga sinf rahbarining mustaqil psixologik yo’l tutishi asosida vujudga keladigan ijodiy kayfiyat uning sinf bilan uzviy hamkorligi paytida aynan o’quvchilar bilan bo’ladigan munosabatga bog’liqdir.
O’quvchilar bilan bo’ladigan munosabat oldidan sinf rahbarining ijodiy kayfiyatini hosil qilishda uning o’quv materialiga o’z hissiy munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini oldindan topishga intilishi muhim rol o’ynaydi: bular tegishli imo – ishoralar, yuz harakatlari, gapirish ohangidir. O’quv materialiga o’z munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini o’ylab olish, tabiiyki, darsga, tadbirga shunday psixologik tayyorgarlik ko’rishga tayanadiki, uning tarkibiy qisimlari sanab o’tilgan. Darsda, tadbirlarda o’z fikrlari, his – tuyg’ularini qanday qilib yaxshiroq va yorqinroq gavdalantirish ustida mulohaza yuritar ekan, sinf rahbari bo’lajak faoliyat vaziyatga kirib boradi, unga chog’lanadi, uning shakllarini his qiladi, faoliyatga bo’lgan o’zining hissiy munosabatini yetkazish vositalarini izlaydi.
Tarbiyalanuvchilar bilan muomalada kishi o’zini boshqara bilishi nihoyatda zarurdir. Sinf rahbarining darsdagi yomon, noijodiy kayfiyati darhol umuman sinfning ijodiy kayfiyatiga ta’sir qiladi, birgalikdagi faoliyatining samaradorligini pasaytiradi. Ijodiy kayfiyatini boshqarishining taklif etilgan tizimi individual o’zlashtirishni, o’z ustida muntazam yo’naltirilgan ish olib borishni talab qiladi.
Tarbiyalanuvchilar bilan muomala jarayonida va bevosita undan oldin ijodiy kayfiyatni boshqarish – sinf rahbari mehnatining eng muhim kasbkorlik talabi bo’lib, u sinf rahbarining sinfda, tarbiyalanuvchilar bilan muomalada va shu kabilarda erkin bo’lishni, xulq – atvorning samimiy bo’lishni ta’minlaydi[4]. Sinf rahbarlik ijodkorlikning asosiy bosqichlariga nisbatan sinf rahbarining ijodiy kayfiyatiga muomala ta’sirining qo’ydagi jihatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  sinf rahbarining sinfdagi muomalasini oldindan payqashi uning ijodiy kayfiyatini safarbar qiluvchi omil ekanligi;
  
• 
  sinf bilan dastlabki aloqa bevosita muomala paytida sinf rahbarining ijodiy kayfiyatining rag’batlantiruvchi omili sifatida;
  
• 
  sinf rahbarining sinf bilan muomalasi tizimi: u faoliyat jarayonida sinf sining ijodiy kayfiyatini rivojlantirishni qo’llab – quvvatlaydi va rag’batlantiradi;
  
• 
  muomaladan qanoat hosil qilish shundan keyingi faoliyatda sinf rahbarining ijodiy kayfiyatini rag’batlantiruvchi omil sifatida.
  

Sinf rahbari muomala jarayoni o’zida kechadigan bir qancha shart –sharoitlar bilan murakkablashadi. Muomala shart – sharoitlari muomala xarakteriga ancha ta’sir qiladi, aslida ular muomalaning kasbiy yo’nalishini ko’p jihatidan belgilab beradi. Muomalaning oshkoralik vaziyat ko’pgina qiyinchiliklar tug’diradi. Tadqiqotchilar qayd etib o’tganlaridek, kishilar oldida, katta auditoriya oldida muomala qilish auditoriyaning gapiruvchiga diqqat qilishga mo’ljallangan bo’lib boshlovchilar uchun nihoyatda murakkabdir va maxsus tayyorgarlik ko’rmasdan o’tkazilishi mumkin emas. Faqat o’zaro fikr almashish malaka va usullarini egallashgina muomala jarayonida sinf rahbarining hissiy kayfiyatini ta’minlaydi.
Sinf rahbarining ijodiy kayfiyatini boshqarishning alohida muhim muomalasi bunday kayfiyatni bevosita faoliyat oldidan chiqarish va safarbar qilish noijodiy kayfiyatni yengish hisoblanadi va hokazo.
Sinf rahbarining ijodkorligida «jismoniy harakatlar usulini ro’yobga chiqarishning o’ziga xosligi shundan iboratki, u sinf rahbariga faqat bevosita ijodkorlik boshlanishidan oldin o’zining ijodiy tabiatini safarbar qilishning vositasi sifatidagina zarurdir, keyin esa «bordi – yu» holatidagi “jismoniy harakatlar» mantiqni ijodkorlik vaziyati bilan chinakamiga ma’naviy moyillikka sekin – asta o’sib o’tadi, endi “bordi – yu» holatida emas, balki sinf bilan haqiqiy muomalada bo’ladi.
Muomalada ijodiy kayfiyatni shakllantirish murakkab jarayondir. Bu yerda ko’pincha sinf rahbari zo’riqish tuyg’usini boshidan kechiradi, buni sinf rahbari ijodkorligining omma o’rtasidagi faoliyat, o’zgarib boruvchi ijodkorlik holati, o’zining psixik holatlarini operativ ravishda boshqarish zarurligi, mehnatning o’zaro fikr almashish jihatdan boyligi kabi xususiyatlari taqozo qiladi.
Sinf rahbari o’quvchilar bilan hamkorlikda yashar ekan o’qituvchining etiketiga qat’iy rioya qilishi kerak. Unga ishonib aytilgan o’quvchining sirini hyech kimga aytmasligi, uning ustidan kulmasligi va albatta u bilan samimiy bo’lishi shart.
Sinf rahbarlarida biz albatta olijanoblik hissini tarbiyalashimiz shart. Oliyjanoblik qalbning o’ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr, g’urur hislarining qo’shilishidan hosil bo’ladi.
Sinf rahbarining o’quvchilarga bo’lgan nisbatan bo’lgan munosabati mehr, xayrixohlik va yordamida iborat bo’lishi kerak. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo’lib, o’quvchilar oldiga qo’yib o’zi chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan sinf rahbarlari katta xatoga yo’l qo’yadilar.