Reja: Kirish Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari aqsh iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi tashqi omillar aqsh federal zaxira tizimi foiz stavkalari aqshda davlat qarzidan tashqari

Reja:
Kirish

1. 
   Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari
   
2. 
   AQSh iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi tashqi omillar
   
3. 
   AQSH Federal zaxira tizimi foiz stavkalari
   
4. 
   AQShda davlat qarzidan tashqari, odamlarning qarzlari ham o‘sib borishi
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Globallashuv sharoitida jahon iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiya davridagi bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zarur choralar ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash mushkul.
Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va xizmatlarga cheklovlar, investitsiya faolligining pasayishi, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, aholi daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi bozorda talabning pasayishi, eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirdi. Bundan tashqari, o‘sib borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi, pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet xarajatlarining ko‘payishi va boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf tug‘dirdi.
Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.
Respublikada iqtisodiy o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin.
Qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash, infratuzilmani takomillashtirish, AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson kapitali sifatini oshirish va hokazo.
Kelgusida ichki va tashqi bozorga raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish sharti^{1 2}bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun sharoit yaratish zarur.
Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan, innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda.
Mamlakatimizda katta inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik samara berishi mumkin.
Raqamli texnologiyalar inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida qo‘llanilganligi sababli, raqamli iqtisodiyotning bozor hajmini aniqlash va baholash qiyin. Rivojlangan mamlakatlarda raqamli iqtisodiyot YIMning o‘rtacha 18,4 foizini (10 dan 35 foizgacha), rivojlanayotgan mamlakatlarda yesa 2 dan 18 foizgacha egallaydi. Raqamli iqtisodiyot hajmi 2000-yildan 2015-yilgacha 2,5 baravar oshganligini hisobga olsak, ko‘plab tadqiqotchilar 2025-yilga kelib bu taxminan 23 trillion dollarni yoki jahon YIMning 24,5 foizini tashkil qiladi, deb hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyotni muvaffaqiyatli amalga oshirish tufayli Xitoy jadal iqtisodiy o‘sishni ta’minladi va dunyodagi ikkinchi yirik iqtisodiyotga aylandi. Raqamli iqtisodiyot allaqachon Xitoy yalpi ichki mahsulotining uchdan bir qismiga to‘g‘ri keladi.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalarini hisobga olgan holda Prezident Sh.Mirziyoyev dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayotganini, agar bu borada ishlar boshlanmasa, mamlakat orqada qolishini, shuning uchun bizning strategik maqsadimiz YIM tarkibidagi raqamli iqtisodiyot ulushini 30 foizga yetkazish ekanligini ta’kidladi. Ishlab chiqilgan dasturni muvaffaqiyatli amalga oshirish kelajakda raqamli iqtisodiyot YIM o‘sishining asosiy omiliga aylantirishni ta’minlaydi va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshiradi. Dasturning amalga oshirilishi korrupsiyani ham keskin kamaytiradi.
Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, innovatsion sanoatning rivojlanishi mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligini, barqaror iqtisodiy o‘sishini va aholi farovonligini oshirishni ta’minlaydi. Ma’lumki, mamlakatimiz boy tabiiy resurslarga ega. Ularning rivojlanish darajasi va ishlatilayotgan resurslarning samaradorlik koeffitsiyenti shuni ko‘rsatadiki, sanoat sohasida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, YIM o‘sishidagi ulushini oshirish uchun ishlatilishi kerak bo‘lgan zaxiralar mavjud.
Akademik Aganbegyanning so‘zlariga ko‘ra, bilimlar iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning, balki butun mamlakat hayoti o‘sishining katalizatoridir. Bilimlar iqtisodiyoti odatda fan, ta’lim, axborot texnologiyalari, biotexnologiya va sog‘liqni saqlashni o‘z ichiga oladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ushbu katalizatorlarning Rossiya YIMni yaratishdagi ulushi taxminan 15 foizni tashkil etadi: 1 foiz – fan, 5 foizdan kam – ta’lim, 4,9 foiz – sog‘liqni saqlash, 5 foiz – axborot texnologiyalari, deyarli 0 foizga yaqin – biotexnologiya. Gʻarbiy Yevropada bilim iqtisodiyotining ulushi 35 foizni tashkil qiladi, chunki YIMni yaratadigan sog‘liqni saqlash tizimi 10,2 foiz, ta’lim – 8, fan – 2,5 va eng katta farq axborot texnologiyalari ulushida – 15-20 foiz. Taqqoslash uchun: Hindiston har yili 55 milliard dollarlik matematik dasturlarni eksport qiladi, bu Rossiyaning gaz eksporti bilan bir xil, bu qora metall eksportining umumiy hajmidan ko‘pdir.
So‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida ajoyib natijalarga erishgan Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Singapur va Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa davlatlari o‘zlarining o‘sishini asosan inson kapitali sifatining, birinchi navbatda, uning ta’lim darajasining oshishi hisobiga ta’minladilar. Inson kapitali sifatini oshirishda innovatsion iqtisodiyot ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’lim sifati va yuqori malakali kadrlar tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu sohada katta zaxiralar ishlatilmay qolmoqda. Mamlakatimiz ishlab chiqarish sanoatida innovatsion texnologiyalardan foydalana oladigan malakali mutaxassislar yetishmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga kirish uchun oliy ta’lim sohasidagi davlat dasturini ommalashtirish va to‘siqlarni kamaytirish zarur; oliy ta’limga xususiy sektor va sanoatni jalb qilish muhim, shundagina iqtisodiyot o‘z malakalari uchun zarur bo‘lgan mutaxassislarni qabul qila boshlaydi.
Shunday qilib, Janubiy Koreyaning YIMdagi axborot texnologiyalarining ulushi 9 foizni, Yaponiyada – 5,5 foizni, Xitoy va Hindistonda – 4,7 foizni, O‘zbekistonda esa atigi 2,2 foizni tashkil etadi. Axborot-kommunikatsiya rivojlanish indeksida O‘zbekiston 176 mamlakat orasida 95-o‘rinni egallab turibdi. MDH mamlakatlarida Internetga ulanishning o‘rtacha tezligi biznikiga qaraganda 10 baravar yuqori. Mamlakat iqtisodiy o‘sishining barqaror yuqori sur’atlarini ta’minlashning yana bir omili bu hududlarning tabiiy va iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish imkoniyatidir.
O‘zbekiston uchun o‘sishning muhim zaxiralari kichik va xususiy tadbirkorlik sohasida to‘plangan. Kichik biznesni ishlab chiqarish faoliyatiga yo‘naltirish, daromad va mehnat unumdorligi jihatidan yanada samarali ish o‘rinlarini yaratish, ayniqsa, qishloq joylarda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, biznesning muhim qismini yashirin iqtisodiyotdan olib chiqish – bu eksport salohiyatining o‘sishini, ichki talabning oshishini ta’minlaydi, investitsiya uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech bir davlat iqtisodiy faoliyatning baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va jahon iqtisodiy faoliyatining asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini hisobga olmagan holda o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini shakllantirishi va amalga oshirishi mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishini, savdo erkinligi va milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning globallashuvini, tovarlar, xizmatlar, resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi.
Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha sohalarda, avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirishni, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalarining ichki bozorini yanada rivojlantirishni, respublikaning barcha hududlarida IT-parklarni tashkil qilishni va ushbu sohani malakali kadrlar bilan ta’minlashni nazarda tutuvchi 220 dan ortiq ustuvor loyihani amalga oshirish boshlandi. Bundan tashqari, 40 dan ortiq axborot tizimlari bilan birlashtirilgan geoportalni ishga tushirish, jamoat transporti va kommunal infratuzilmasi uchun axborot boshqaruv tizimini yaratish, keyinchalik ushbu tajribani boshqa mintaqalarga tarqatish bilan ijtimoiy sohani raqamlashtirishni nazarda tutadigan “Raqamli Toshkent” kompleks dasturi amalga oshirilmoqda.
2020-2022-yillarda mintaqalar va sanoat tarmoqlarini raqamli o‘zgartirish doirasida quyidagilar ko‘zda tutilgan:
— aholi punktlarining Internetga ulanish darajasini 78 foizdan 95 foizgacha, shu jumladan, keng polosali ulanish portlarini 2,5 milliongacha oshirish, 20 ming kilometr optik tolali aloqa liniyalarini yotqizish va uyali aloqa tarmoqlarini rivojlantirish;
— hududlarni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirishning turli yo‘nalishlarida 400 dan ortiq axborot tizimlari, elektron xizmatlar va boshqa dasturiy mahsulotlarni joriy etish;
— kompyuter dasturlash asoslari bo‘yicha 587 ming kishini, shu jumladan “Bir million dasturchi” loyihasi doirasida 500 ming yoshni jalb qilish orqali o‘qitishni tashkil etish va hokazo.
AQSh iqtisodiyoti 2016-yildan beri eng tez sur’atda o’sayapti. Bunga sabab - bozorlar gavjum, xaridor qo’rqmasdan mahsulot xarid qilayapti, bizneslar sarmoyani oshirgan. Iqtisodchi Bred Makmillan bu katta o’zgarish ekanini aytadi.
“Oxirgi 11 yilda bunaqangi jonlanish kuzatilmagan edi. Bu iqtisodiyot mahkam oyoqqa turib olganini ko’rsatadi. 2015-yilda o’sish yanada tezlashadi deb o’ylayman”, - deydi u.
Yangilangan raqamlar moliya bozorlarida iliq kutib olindi. Dow Jones aksiyalar indeksi ilk bor 18 ming sonli marrani oshib o’tdi. Yalpi ichki mahsulot – yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning umumiy qiymati bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy holatni eks ettiradi.
Ekonomist Maykl Geypenning aytishicha, Amerikada iste’mol darajasi oshgan, lekin biznes hamon sust:
“AQShda iqtisod xaridorlarning ishtahasiga bog’liq. Ayni paytda bizneslar bir trillion dollardan oshiq mablag’ni sarmoya qilmay saqlab turibdi. Savdo hozirgidek chaqqon bo’lsa, kompaniyalar yangi loyihalarga sarmoya qiladi degan umid bor”.

AQSh iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi tashqi omillar

Lekin AQSh iqtisodiyotiga ta’sir etuvchi tashqi omillar ham bor. Neft eksport qiluvchi davlatlarning daromadi kamaygan, ayrim mamlakatlarda o’sish susaygan, deydi moliyaviy tahlilchi Kleys Bell.
“Buning ahamiyati shundaki, savdo hamkorlarimiz bizdan kamroq mahsulot xarid qiladi, chunki qo’lida puli yo’q. Avvalgidek katta miqdorda eksport qila olmaymiz”.
Jadal o’sish narx-navoning ko’tarilishiga, inflyatsiya oshishiga ham yetaklashi mumkin, deydi iqtisodchi Bred Makmillan.
“Birinchidan, 2015-yilda maoshlar ko’tariladi, bu jarayon allaqachon boshlangan. Ikkinchidan, inflyatsiya indeksining katta qismi bu – ijara. Ijara bahosi oshib borayapti”, - deydi u.
Hozir Qo’shma Shtatlarda inflyatsiya darajasi 1,5 foizdan ham past. Markaziy bank o’sishga turtki berish uchun bir necha yildan buyon foiz stavkalarini pasaytirib keladi. Iqtisodiyot tanazzuldan chiqib olgani tobora ayonlashar ekan, yaqin orada stavkalar ko’tarilishi mumkin.
AQSh Markaziy banki foiz stavkalarini yana ko'tarishdan oldin iqtisodiy ahvolni o'rganib chiqadi, deydi uning rahbari Jerom Pauel. So'nggi raqamlar 2018-yil Amerika iqtisodiyoti uchun ijobiy yakunlanganini ko'rsatayotgan bo'lsa-da, moliya bozorlarida bezovtalik seziladi.
"Inflyatsiya sur'ati past va nazorat ostida. Yil davomida iqtisodiy vaziyatni kuzatib, qarorlar qabul qilamiz", - deydi Pauel.
O'tgan yili Markaziy bank foiz stavkalarini to'rt marta ko'targan. Bu degani iste'molchilar va bizneslar uchun banklardan qarz va kredit olish sekin-asta qimmatlashmoqda. Bugun AQSh iqtisodiyoti 10 yil oldingi krizisdan butunlay chiqib olgan hisob, demak, imtiyozli programmalar davom etishiga hojat yo'q.
Hozir AQShda ishsizlik darajasi 3,9 foiz - so'nggi 50 yilda eng past ko'rsatkich. Dekabrda 300 ming ish o'rni yaratilgan. 2019-yilda iqtisodiy o'sish biroz sekinlashishi kutilmoqda.
Markaziy bank rahbari deydiki, global iqtisodiy o'sish borasidagi xavotirlar hamda AQShning boshqa davlatlar bilan savdo ustida tortishuvi 2018-yilning so'nggi choragida aksiyalar bahosini tushirib yubordi, ammo AQSh iqtisodiyoti barqaror o'sishda davom etmoqda.
"Asosiy xavotir - global o'sish sekinlashuvi va buning AQShga ta'siri. Foiz stavkalarini ko'tarish yoki tushirish rejalab qo'yilmagan, vaziyatga qarab ish tutamiz", - deydi Jerom Pauel.
AQSh Tijorat palatasining ogohlantirishicha, hozirda bizneslar ijobiy kayfiyatda, ammo proteksionizm, savdo urushlari va hukumat yopilishiga olib kelgan siyosiy mashmashalar o'sishni sekinlashtirishi mumkin.
Amerika istixboroti tayyorlagan hisobotda ta‘kidlanishicha, 2030-yilga borib, Osiyo iqtisodiyoti AQSh va Ovro‘po iqtisodiyotidan, ular qo‘shib hisoblanganda ham, qudratliroq bo‘ladi.
Kelgusi 20 yil ichida Xitoy iqtisodiyoti yirikligi bo‘yicha AQShdan o‘zib ketadi, deyiladi Istixborot bo‘yicha Milliy Kengash hisobotida.
Unda, shuningdek, aholisi keksayib borayotgan dunyoning rivojlangan mamlakatlarida iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi va yashash darajasining pasayishi haqidagi ogohlantirish o‘rin olgan.
"2030 global tendentsiyalar" nomli hisobot Barak Obama prezidentligi ikkinchi muddatining boshlanishida nashr etilgan.
Hisobot Oq Uy yangi ma‘muriyati xodimlariga mo‘ljallangan va ularga strategik rejalarni qabul qilishda yordam berishi lozim.
Har to‘rt yilda nashr etiluvchi ushbu hisobot dunyoni o‘zgartirayotgan "megatendentsiyalar" haqida ma‘lumot berish maqsadini ko‘zlaydi.
"Ovro‘po, Yaponiya va Rossiya iqtisodiyotlari asta-sekinlik bilan zaiflashib boradi", - deb ta‘kidlanadi hisobotda.
Biroq hisobot mualliflari bashorat qilishlaricha, Xitoy global muammolarni hal etish bo‘yicha ittifoqlarni tuzishga qodir bo‘lgan AQSh singari dunyoning qudratli mamlakatiga aylanmaydi.
Hisobotda qayd etilgan "megatendentsiyalar", shuningdek, inson imkoniyatlarining ortishi va ta‘sir doirasining G‘arbdan Sharq va Janubga ko‘chishini o‘z ichiga olgan.
Mualliflar dunyo ro‘baro‘ bo‘ladigan global muammolar qatoriga aholining keksayishi, o‘rta sinfning o‘sishi va shuningdek tabiiy manbalarning ozayishini kiritganlar.
Hisobotning ilova qilishicha, kelgusi 20 yil ichida Qo‘shma Shtatlar energetik mustaqillikka erishadi, dunyo bo‘ylab shaharlar aholisi keskin ortadi.
Bundan tashqari mualliflar kelgusi 20 yil ichida harbiy texnika rivojlanishi, davlatni idora etish usullari mukammallashishi, bo‘lginchilikning kuchayishi va yangi texnologiyalarning paydo bo‘lishini bashorat qilganlar.
“AQSH Prezidenti Donald Tramp uning iqtisodiy siyosati tufayli Amerika iqtisodiyoti har qachongidan kuchli ekanini taʼkidlamoqda. Biroq Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi AQSH va Xitoyni tariflar urushini bas qilishga chaqiryapti, aks holda oʻzaro tortishuvdan jahon iqtisodiyoti zarar koʻrishi aytilayotir. Bu haqida “Amerika ovozi” teleradiosi xabar berdi.
Unda aytilishicha, oʻtgan hafta AQSH qimmatbaho qogʻozlar bozoridagi silkinish bu hafta Osiyo va Yevropa bozorlariga ham tarqaldi. Amerika tadbirkorlik instituti eksperti Dezmond Lexmenning aytishicha, sarmoyadorlar tashvishi asosli.
AQSH Federal zaxira tizimi foiz stavkalari
“AQSH Federal zaxira tizimi foiz stavkalarini kutilganidan koʻproqqa koʻtarishga majbur endi, shu kabi gaplar quloqqa chalindi. Bu esa sarmoyadorlarni xavotirga solmoqda. Xitoy bilan savdo aloqalaridagi mavhumlik ham oʻziga yarasha salbiy taʼsir qilyapti”, - deydi Lexmen.
Jahon banki va Xalqaro valyuta fondining Balida oʻtgan qoʻshma majlisida AQSH va Xitoy oʻrtasidagi tariflar urushi ham muhokama etildi.
Jamgʻarma ijrochi direktori Kristin Lagard taranglikni tushirishga chaqirmoqda.
“Hisoblarimizga koʻra, savdo aloqalaridagi taranglik kelasi ikki yilda dunyo yalpi ichki mahsulotining salkam bir foizga qisqarishiga olib keladi. Shu sabab hozirgi munozaralar hovurini tushirish zarur. Shu bilan birga global savdo tizimini yaxshilash, kuchaytirish, adolatliroq qilish maqsadida, barcha mamlakatlar uchun oʻzaro manfaatli boʻlishi, kelajakka mos boʻlishi uchun uni isloh qilish zarur”, - dedi Lagard.
Prezident Tramp moliya bozorlaridagi sarosimada Federal zaxira tizimini aybladi.
“Markaziy bank xato qilyapti, u yerdagilar aqldan ozgan”, - dedi Tramp.
Tramp Amerika iqtisodiyotining oʻsishida oʻz hissasi borligini aytadi. Tahlilchilar bu fikrga qisman qoʻshiladi. Ular nazarida, Tramp siyosati allaqachon rivojlanayotgan iqtisodiyotga qisqa muddatli turtki berdi.
Biroq uzoq muddatda, deydi mutaxassislar, Oq uy maʼmuriyatining savdo va byudjet kamomadlarini oshirishga qaratilgan siyosati Markaziy bankni foiz stavkalarini oshirishga majburlab, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga zarar qilishi mumkin.
“AQSHda foiz darajasi oʻsgan sari, dollar koʻtarilgan sari rivojlanayotgan mamlakatlarga berilayotgan pul endi AQSHga qaytib keladi. Shu pulni olgan, deylik, Argentina, Turkiya yoki Janubiy Afrika, undan toʻgʻri foydalanmagan va natijada katta kamomadga uchragan boʻlsa, endi AQSHdagi yangi moliyaviy vaziyat bilan yuzlashishiga toʻgʻri keladi”, - deydi tadbirkorlik instituti xodimi.
Jahon banki prezidenti Jim Yon Kim rivojlanayotgan mamlakatlarni kelajakda savdo bahslariga tayyor turishga chaqirmoqda.
“Savdo ziddiyatlari kuchayishidan oldin bu mamlakatlar tayyorgarligini koʻrishi, ularga maslahat berishimiz kerak. Hozir har biri bilan shu mavzuda gaplashyapmiz”, - deydi bank rahbari.
AQSH va Xitoy prezidentlari kelasi oy oxirida Argentinada boʻladigan “Katta yigirmalik”ka aʼzo mamlakatlar rahbarlari sammiti doirasida muloqot qilishi kutilmoqda”.
AQSh prezidenti Jo Bayden Kongressga ma’ruza qildi va unda amerikalik oilalarni qo’llab-quvvatlash uchun $1,8 trlnlik rejasini taqdim etdi. Bayden badavlat amerikaliklarga soliqlarni ko’paytirish orqali oilalarni qo’llab-quvvatlash choralarini moliyalashtirmoqchi.

Baydenning so’zlariga ko’ra, “Amerika oilaviy rejasi” bo’yicha jami federal xarajatlar 10 yil ichida $1trlnga yetadi, yana $0,8 mlrd soliq imtiyozlari va boshqa harajatlar orqali to’planadi.Dasturga ko’ra pullar quyidagi yo’nalishlarda ishlatiladi:

$225 mlrd — bolalar bogchasi’i va boshqa maskanlar ta’mirlanishi uchun sarflanadi. Bu tug’ruqdan keyin ayollarning tezroq ishga qaytishini ta’minlaydi.
$225 mlrd — 10 yillik pullik oilaviy va tibbiy ta’til dasturiga yo’naltiriladi. Ushbu dastur asosida ishchilar 12 haftalik ta’tilga chiqishlari mumkin, shu vaqt ichida ularga ish haqining kamida uchdan ikki qismi to’lanadi (lekin oyiga $4000 oshmasligi kerak).
$511 mlrd — ta’lim sohasi rivoji uchun. Shuningdek, $200 mlrd bolalar bog’chasi qurishga va $109 mlrd -amerikaliklar va immigrantlar uchun ikki yillik bepul ta’limga yo’naltiriladi.
$39 mlrd — an’anaviy ravishda qora tanli talabalar qatnashadigan to’rt yillik kollejlarda (universitetlarda) yiliga $125000 dan kam maosh oladigan oilalar talabalari uchun ikki yillik o’qishni subsidiyalashga beriladi.
$45 mlrd — qashshoq tumanlardagi bolalarni oziq-ovqat bilan ta’minlashga.
Bundan tashqari, Bayden bolali oilalar uchun soliq imtiyozlari muddatini cho’zish , bola tarbiya bilan shug’ullanuvchilar ish haqini oshirish va bo’lajak o’qituvchilar stipendiyasini oshirish kabi takliflar bilan chiqdi.
Oilalarni himoya qilish dasturi qanday amalga oshiriladi:
Boy amerikaliklar uchun soliqni oshirish yo’li orqali. Daromad solig’i 37% dan 39,6% gacha oshiriladi. Yiliga $1 mln dan ko’p pul topuvchilar uchun kapital va dividenddan olinadigan daromad foizi 20% dan 39,6% foizga oshiriladi.Ish haqi va investitsiyalar solig’ini hisobga olgan holda (har biri 3,8%) kapitalning maksimal o’sishi va ish haqiga solinadigan soliq 23,4% amaldagi stavkaga nisbatan 43,4% ga oshiriladi.
Ichki daromad xizmatini kengaytirish orqali, shu jumladan o’n yil ichida xodimlar sonini ikki baravar ko’paytirish va banklarga qo’yiladigan qo’shimcha talablarni qo’shish orqali. Natijada, Bayden g’oyasiga binoan, byudjetga $700 mlrd qo’shimcha daromad tushadi.
Bugun koronavirus sinovidan o‘tayotgan AQSh iqtisodiyotida ko‘rsatchiklar unchalik yaxshi emas. Karantin davridagi asosiy sinov aholining bandlik darajasi tobora pasayib borayotgani bo‘lib turibdi. Ishsizlik muammosi kuchayib borayotgani va uning tiklanishi kelgusida uzoq muddat talab qilishini inobatga olsak, aholining bandlik ko‘rsatkichlari AQSh uchun jiddiy muammoga aylanib, dunyodagi eng yirik iqtisodiyotga yetarlicha tahdid solmoqda.
AQShda karantin choralari tufayli yuzaga kelayotgan ishsizlik darajasi 1930-yillarda yuz bergan «Buyuk tushkunlik»dan (1929-1933 yillarda yuz bergan dunyo iqtisodiy inqirozi shunday deb ataladi) keyin misli ko‘rilmagan ko‘rsatkich – 14,7 foizga yetdi.
So‘nggi bir oy ichida karantin sabab dunyoning birinchi raqamli iqtisodiyotiga ega AQShda 20 milliondan ortiq odam ishini yo‘qotdi. Bu haqda juma kuni, karantin chorlari ortidan mehnat bozorida qulash darajasi haqida tayyorlangan ilk batafsil hisobotda ma'lum qilindi.
2008-2009 yillarda yuz bergan butunjahon moliyaviy inqirozidan keyin o‘n yillikda ketma-ket 100 oy davomida ishlab chiqarish hajmi oshgan, ish o‘rinlari yo‘qotilmagan, natijada joriy yil fevral oyida ishsizlikni so‘nggi yarim asrdagi eng past darajagacha (3,5 foiz) kamaytira olgan mamlakat uchun bu misli ko‘rilmagan muvaffaqiyatsizlik hisoblanadi.
Vaqtincha ishsizlar
Ammo umid beruvchi holatlar ham bor: masalan, karantin davrida ishsiz qolganlarning aksariyati ishdan vaqtinchalik bo‘shatilgan va ular ish o‘rnini saqlab turibdi. Ish beruvchilar shu chora bilan o‘z mablag‘ini tejashni xohlagan. Bu toifa odamlar karantin choralari yengillashtirilgandan so‘ng o‘z ishiga qaytishi mumkin.
Boshqalari esa kam ish haqi evaziga salmoqli imtiyozlardan foydalanishni tanladi – iyul oyi oxiriga qadar hukumat ularga to‘lanadigan mablag‘ni oyiga odatdagi bir yarim ming dollardan o‘rtacha 4 ming dollargacha oshirdi. Bu uchun AQSh hatto «kosmik miqdordagi» trillionlab qarz jalb qilishga ham qo‘rqmadi.
Prezident Donald Tramp uchun bularning hammasi unchalik yaxshi yangiliklar hisoblanmaydi. Noyabr oyida o‘tkaziladigan saylovlarda u ikkinchi muddatga qayta saylanish uchun ishtirok etadi. Yaqingacha, masalan, AQShga hali koronavirus kirib kelmagan fevralgacha uning asosiy «tili uzun tomoni» iqtisodiy o‘sish va yuqorida yozilganday ishsizlikning so‘nggi yarim asrda eng past darajaga tushgani edi.
Endi esa koronavirus pandemiyasi ortidan hammasi o‘zgarib ketdi. Iqtisodiyot misli ko‘rilmagan darajada pasaydi, bunga hamohang tarzda ishsizlik eng yuqori darajaga chiqdi va Tramp o‘z qo‘lidagi «kuziri»ni yo‘qotib, saylovlarga sanoqli oy qolganda reytingini yo‘qotmoqda.
2017 yildan dunyodagi eng kuchli iqtisodiyotga ega davlatni boshqarar ekan, Tramp yangi ish o‘rinlari yaratish va mamlakat iqtisodiyotini yanada yuksaltirib, uning boyliklarini ko‘paytirish qobiliyatiga ishongan. Fevralgacha shunday bo‘ldi ham. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori ko‘plab rekordlarni qayd etdi, rivojlanish ko‘rsatkichlari ham juda yaxshi bo‘ldi. Shu tufayli saylovchilar bu rivojlanish avvalgi prezident Barak Obamaning emas, balki Trampning xizmatlari ekaniga bildirilgan shubhalarga ham e'tibor berishmadi.
Biroq koronavirus hammasini chippakka chiqardi. AQSh nafaqat virus tufayli vafot etganlar soni bo‘yicha yetakchiga aylandi, balki mamlakat tarixida ro‘y bergan eng uzoq, o‘n yillik iqtisodiy yuksalish bosqichi tugab, ortga qulash ham yuz berdi. Hamma ko‘rsatkichlar bundan qariyb 90 yil oldin yuz bergan «Buyuk tushkunlik» davridan so‘ng eng yomon holatga keldi. Qisqasi bugun barcha sa'y-harakatlar havoda yo‘q bo‘lib ketgan changday bir zumda ko‘rinmay qoldi.
Bugun AQSh iqtisodiyoti chalajon ahvolga tushgan. Tramp o‘z fuqarolarining hayoti va sog‘ligiga xavfli virus tahdid solayotganiga qaramay, karantin choralarini yengillatib, iqtisodiyotni jonlantirishga tayyor turibdi.
«Odamlar aziyat chekadimi? Ha. Kimdir ko‘proq yo‘qotishlarga uchraydimi? Ha. Ammo mamlakatni ochishimiz kerak va biz buni imkon qadar tezroq qilishimiz lozim», dedi Tramp bu borada.
O‘tgan asrda, ikkita jahon urushi o‘rtasida ro‘y bergan «Buyuk tushkunlik»dan beri AQShda ishsizlik darajasi hech qachon bunday xavfli ko‘rinish olmagan: 1980-yillarda ro‘y bergan iqtisodiy turg‘unlik davrida ham ko‘rsatkichlar deyarli 10 foizdan oshmagan.
AQSh zamonaviy tarixda bir kecha-kunduzda o‘n millionlab ish o‘rinlarini yo‘qotishga duch kelmagan. Avvalgi rekord 1945 yilga tegishli edi. O‘shanda AQSh ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng armiya safida bo‘lgan millionlab askarlarni harbiy xizmatdan bo‘shatadi va ular ishsizlarga aylanadi. O‘shanda ham ahvol hozirgidan 10 baravar past bo‘lgan – bir vaqtning o‘zida 2 million odam ishsiz qolgan.
Iqtisodchilar bunday yirik ko‘lamdagi yo‘qotishlar o‘rnini yaqin bir necha yil ichida, virus tarqalishidan oldingi eng past natijagacha tiklashning iloji bo‘lmasligi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda. Ammo yilning ikkinchi yarmida biroz tiklanishdan umid bor.
«Buyuk tushkunlik» davrida odamlar o‘z ishini butunlay yo‘qotgan va ish o‘rinlarini qayta tiklashning mutlaqo imkoni bo‘lmagan. Hozir vaziyat biroz boshqacha, o‘n millionlab amerikalik ishsizlar karantindan so‘ng ishga qaytishi mumkin. Ularning aksariyatini vaqtincha ish haqi to‘lanmaydigan ta'tilga chiqqan deyish ham mumkin.
Bloomberg hisob-kitoblariga ko‘ra, vaqtinchalik ishsizlar ishsizlik o‘sishining deyarli 80 foizini tashkil qiladi. Karantin choralari bekor qilinishi bilan ularning aksariyati darhol ishga qaytadi. Boshqalar esa karantin tugagach, imtiyoz tufayli hukumatdan qo‘shimcha mablag‘ berilishi to‘xtatilishi sabab ishlay boshlaydi.
Kongress ma'qullagan va Tramp tomonidan imzolangan inqirozga qarshi choralar uchun ajratilgan aql bovar qilmas qiymatdagi 3 trillion dollar mablag‘dan bugun ishsizlik nafaqasini oluvchi har bir ishsizga qo‘shimcha ravishda haftasiga 600 dollar to‘lanmoqda. Natijada ishsizlar uchun to‘lanadigan umumiy mablag‘ haftasiga o‘rtacha 978 dollarga yetdi.
Wall Street Journal nashri AQSh mehnat vazirligi ma'lumotlariga tayanib xabar berishicha, AQShda pandemiya to‘lqini paydo bo‘lgan paytgacha, bugun imtiyozli mablag‘ olish huquqiga ega bo‘lganlarning yarmi haftasiga 957 AQSh dollaridan kamroq daromad qilgan.
Frilancer yoki yuk mashinasi haydovchisi uchun ishiga qaytishdan ko‘ra imtiyoz olish foydaliroq bo‘lgan bugungi kunda mamlakatdagi ishsizlik darajasi sun'iy ravishda oshib ketgan bo‘lishi ham mumkin. Boshqa tomondan, ma'lumotlar shunchaki to‘liq emas. Chunki u faqat faol ish qidirayotgan mehnatga layoqatli yoshdagilarnigina qamrab oladi.
Ko‘rsatkichlar ishlashni xohlaydigan ammo qobiliyatiga va kasbiga mos keladigan ish topa olmaydiganlarni, kunlik yoki soatbay ishlaydiganlarni hisobga olmagan. Shuningdek, ofitsiant, styuartdessa, di-jyey, garderobchi kabi ish o‘rnini yo‘qotmagan holda majburan karantinda o‘tirgan kasb egalarini ham ishsizlar qatorida hisoblashgan.
Yashirin ishsizlik inqirozdan oldin ham muammo bo‘lib kelgan. Rasmiylar rekord darajadagi past natijalar haqida ma'lumotlar ulashib hammani chalg‘itayotgan bir paytda, hayotning asosiy davrida mehnatga layoqatli aholining bir qismi ish qidirmaydi. Masalan, 25-54 yoshdagi har o‘ninchi erkak. Natijada ushbu toifadagi rasmiy ishsizlik ko‘rsatkichi aytaylik 3 foiz bo‘lib turaveradi, garchi undaylarning 12 foizdan ko‘prog‘i ishsiz bo‘lsa ham.