Reja: Kirish. O’rta asr davrining kelib chiqishi

O'rta asrlarda g’arb adabiyotining xususiyatlari
G‘arbiy yevropa madaniyati va o‘z-o‘zidan adabiyotining boshlanishi eramizning IV-V asrlariga to‘g‘ri keladi. Chunki shu davrda, Rim imperiyasidan keyin, jahon maydoniga yangi bosqinchi xalqlar chiqa boshladi. Ular bir necha yillar mobaynida bir paytlar antik dunyo tarkibiga kiruvchi xududlarni (yevropani, Old va O‘rta Osiyoni, Afrika shimolini) egallab oldilar. Germanlar, slavyanlar, arablar, mongollar va turklar ana shunday xalqlardan hisoblanadi. Ana shu xalqlar o‘rta asr feodal davlatlarini tuzuvchilar rolini o‘ynadilar.
Rim imperiyaning yemirilishi davrida uning G‘arbiy viloyatlari aholisi (Italiya, Galliya, Ispaniya) asosan romanlashib bo‘lgandi, yani Rim idora va sivilizatsiyasi tili bo‘lgan lotin tilini qabul qilishgandi. Lotin tili bu yerlarda mahalliy tillarni siqib chiqara boshladi va natijada xalq orasida klassik, badiiy emas, balki xalq lotini, yaoni «vulpgar lotini» paydo bo‘ldi. Ana shu «xalq lotini»dan keyinchalik roman tillari (fransuz, italpyan, ispan, portugalp va boshq.) rivojlandi.
O‘rta asrlar adabiyotining paydo bo‘lishi va rivojini asosan 3 ta omil bilan belgilanadi: xalq ijodi anoanalari, antik davr madaniyati va xristianlik.
O‘rta asrlar adabiyotining davrlarga bo‘linishi yevropa xalqlarining rivojlanish bosqichlari bilan belgilanadi. Biz uni 2 ta davrga – qabila tuzumining inqirozga yuz tutishi va feodalizmni tarkib topishi (X asr XI-XV oxirigacha) va rivojlangan feodalizm davrlariga bo‘lamiz. Ammo bu sana shartli ravishda olingan. Chunki barcha xalqlar hayoti bir xil rivojlanmagan. IX asrdayoq feodalizm shakllanib bo‘lgan Fransiyada bu xol boshqa davlatlarga nisbatan ancha oldin sodir bo‘ldi. yevropaning shimoli va shimoliy g‘arbdagi viloyatlar (skandinavlar va kelptlar) da bu hol ancha kechroq sodir bo‘ldi. Shuning uchun birinchi davr adabiyotiga asosan kelpt va skandinavlar poetik ijodi yodgorliklari to‘g‘ri keladi. Yuqoridagi xalqlar poetik yodgorliklarini yaxshi saqlanganligiga kelsak, bunga ular uchun xristian dini ruhoniylari asosan mahalliy aholidan tayinlanganligi, ular esa Rim direktivalarini bir oz sovuqlik bilan xayotga tadbiq etganliklari, xristian diniga qadar u yerda xalq orasida tarkib topgan va yashayotgan marosim va odatlar bilan kelishib yashaganligi o‘z taosirini o‘tkazdi.
German eposi. Britaniyaga ko‘chib o‘tgan German qabilalari orasida paydo bo‘lgan ingliz-saks qahramonlik eposining yagona namunasi «Beovulpf haqida doston» hisoblanadi. (Britaniyaga ko‘chib o‘tgan german qabalalari orasida paydo bo‘lgan ingliz-sakson (qadimgi ingliz) tilidagi adabiyot ingliz - sakson adabiyoti deb atalgan).
Asar VIII-IX asrlarda yaratilgan bo‘lib, X asr boshlarida yozib olingan. Dostonda xristialikkacha bo‘lgan qadimgi German afsonalari aks etgan. Doston uch mingdan ortiq misradan va ikkita katta qismdan iborat.
Dostonning bizgacha yetib kelgan variantidan u bir necha marta qayta yozib olinganini, xristian xattoti undan budparastlik xudolari nomlarini chiqarib tashlaganini sezish mumkin. (Grendelp «do‘zax ruxi», «gunohi uchun xudo tomonidan quvingan shayton» deb atalgan.)
Ritsar – kurtuaz adabiyoti. XII-XIII asrlarga kelib Fransiya va boshqa G‘arbiy yevropa davlatlarida feodallashish jarayonini asosan tugallanadi. Davlat tepasidagi qirol boshqa feodallar uchun sinpor (syuzern) hisoblanar edi. Katta yer egalari bo‘lgan graf, gersog, yepiskoplar va o‘z grafliklari doirasida mustaqil hukmron edilar.
Kichikroq baronlar yirik graf va gersoglarni sinpor deb atashgan. Baronlarga esa kichikroq feodal va ritsarlar bo‘ysunganlar.
Ritsar o‘z xo‘jayiniga sodiq, uning mol-mulki va manfaatlarini himoya qiluvchi jangchi edi.Dabdabali ritsarlik qoidalarini yaratishda XII-XIII asrlarda paydo bo‘lgan ritsar adabiyoti muhim rol o‘ynaydi.
Biroq ritsarlik ideallari real turmush faktlariga zid edi. X asr boshlarida Provans viloyati alohida davlat edi. Janubiy Fransiyadagi ushbu viloyat iqtisodiy va ma'naviy sohada rivoj topadi. Bu yerda fransuz adabiy tilga asos solinadi.