Reja: Kirish Sanoatni joylashtirish tamoyillari va omillari 2 Ayrim sanoat tarmoqlarini joylashtirishdagi o‘ziga xos xususiyatlar Ayrim korxonalarni joylashtrishni

4. Sanoatni joylashtirishdagi tabiiy-iqlim omillar
Hammasi sanoat ishlab chiqarishining joylashuvi uchun ko'proq ta'sir qiladi ega bo'la boshlaydi suv resurslari. Bu korxonalar quvvatining ortishi va metallurgiya, sellyuloza-qog'oz va ayniqsa, kimyo sanoatining rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan ishlab chiqarishning suv intensivligining umumiy o'sishi bilan bog'liq bo'lib, bu erda suv nafaqat yordamchi material, balki xizmat qiladi. muhim xom ashyolardan biri sifatida ham.
Geografik muhit sanoatning joylashishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, ya'ni. iqlim sharoiti, daryolarning gidrologik rejimi, hudud relyefi. Iqlim sharoitlari joylashtirishga ta'sir qiladi sanoat korxonalari turli sohalarda tengsiz mehnat sharoitlari va inson hayoti bilan bog'liq.
Noqulay hududlarda iqlim sharoiti ishchi kuchini takror ishlab chiqarish xarajatlari, korxonalar qurilishiga kapital qo'yilmalar va ularni ishlatish xarajatlari yuqori bo'ladi.
Sanoatning joylashishiga mehnat resurslarining mamlakat bo‘ylab taqsimlanishi va iste’mol zichligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat omili tom ma'noda barcha sanoat tarmoqlari uchun muhim ahamiyatga ega, ammo ishlab chiqarishning mehnat zichligi pasayishi bilan uning ta'siri kamayadi. Ishlab chiqarishning mehnat intensivligi va mahsulot tannarxida ish haqining ulushi qanchalik katta bo'lsa, ishlab chiqarishni joylashtirishning mehnat resurslari geografiyasiga bog'liqligi shunchalik kuchli bo'ladi va aksincha. Shu bilan birga, mamlakatning ayrim hududlarida mehnat resurslarining tarkibi va malaka tarkibi hisobga olinishi kerak.
Sanoatni joylashtirishning texnik-iqtisodiy omillari ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va ishlab chiqarishni tashkil etishning oqilona shakllari bilan ifodalanadi.
Sanoat ishlab chiqarishining joylashishiga ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, ayniqsa, elektrlashtirish, kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, texnologik jarayonlarni kimyoviylashtirish va takomillashtirish kabi sohalar katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ilmiy-texnika taraqqiyoti ishlab chiqaruvchi kuchlarni tabiiy va tabiiy sharoitlardan qat'i nazar, butun mamlakat bo'ylab joylashtirish imkonini beradi. iqlim xususiyatlari tumanlar. Elektrlashtirishning keng rivojlanishi, Rossiyaning yagona energetika tizimini yaratish va elektr energiyasini uzoq masofalarga uzatish yoqilg'i va gidroenergetika zaxiralaridan mahrum bo'lgan hududlarning resurslarini xalq xo'jaligi aylanishiga jalb qilish imkonini berdi. Arzon yoqilg'i va gidroenergetika resurslari manbalariga ega bo'lgan hududlarda rivojlanayotgan elektr energetikasi ushbu hududlarda asosan import qilinadigan xomashyo asosida ishlaydigan energiyani ko'p talab qiladigan sanoat tarmoqlarining joylashishiga ta'sir ko'rsatadi.
Integratsiyalashgan mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish ko'p mehnat talab qiladigan sanoat tarmoqlarini joylashtirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Ular aholi yetarli bo‘lmagan, lekin arzon mahsulotlar olish imkonini beradigan tabiiy resurslar va sharoitlarga ega bo‘lgan hududlarda ishlab chiqarishni tashkil etish imkonini beradi.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan chambarchas bog'liq jamoat tashkiloti konsentratsiya, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiya kabi shakllarda namoyon bo'ladigan ishlab chiqarish.
Ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi joylashuvga, birinchi navbatda, yirik korxonalarning kuchli xomashyo va yoqilg'i-energetika bazalariga ega bo'lishi zarurati bilan bog'liq. Korxonalar hajmining kengayishi bilan birga ular uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish vositalarini yetkazib beruvchilar va ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni iste'molchilar doirasi kengayib bormoqda. Yirik korxonalar uchun ularning joylashuvi va sanoat maydonchalarini tanlash, infratuzilmani yaratish choralari va boshqalarni tanlash ancha qiyinlashadi. Sanoat qurilishini joylashtirishni asoslashda transport omilining ahamiyati ortadi, chunki iqtisodiy foyda yirik korxona xomashyo, yoqilg'i va tayyor mahsulotlarni tashish xarajatlarining oshishi natijasida yo'qolishi mumkin.

Mustaqillik yillarida sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishda yirik o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ayrim hududlar o‘rtasida yangidan-yangi aloqalar o‘rnatildi, ularning o‘zgarishlar davrigacha bo‘lgan ixtisoslanishi tubdan o‘zgardi. Sanoatda qayta ishlash uchun yangi hududlarda joylashgan bir qator foydali qazilma konlari ishga tushirildi. U yerlarda kuchli sanoat majmualari tashkil topdi. Bu o‘zgarishlar yuqorida aytib o‘tilgan sanoatni joylashtirish tamoyillari O‘zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasi va taktikasi asosida ro‘y berdi va bu ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligining oshirilishiga olib keldi.

Sanoatni joylashtirishda ro‘y beradigan tub o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi ko‘pgina ko‘rsatkichlar yordamida hisobga olinadi. Lekin, bu o‘zgarishlarning bir qismini miqdor jihatdan o‘lchash mumkin emas, chunki ular siljishlarning sifat jihatidan natijasini ko‘rsatadi. Bular qatoriga yangi hududlarning juda katta foydali qazilma resurslarini sanoatda foydalanish uchun ishga tushirish, ilgari nisbatan qoloq hududlarning industrial va agrar hududlarga bo‘linishini yo‘qotish va shu kabilar kiradi.
Sanoat joylashishidagi siljishlarning iqtisodiy samaradorligini miqdor jihatdan hisoblashda birinchi navbatda xalq xo‘jaligiga sarflangan kapital mablag‘lar samaradorligini oshirish ko‘zda tutiladi.
Sanoatni joylashtirishdagi siljishning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning muhim ko‘rsatkichlaridan yana biri mehnat unumdorligining oshishidir. Respublikaning markaziy hududlarida joylashgan bir qator tarmoq korxonalari boshqa hududlardagi korxonalarga nisbatan yuqoriroq mehnat unumdorligiga ega. Lekin boshqa hududlarda qurilayotgan korxonalar nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy muammolarni hal etadilar.
Sanoatni joylashtirishning iqtisodiy samaradorligini aniqlaydigan yana bir ko‘rsatkich mahsulot tannarxidir. Boshqa hududlarda joylashgan korxonalar mahsulotining tannarxi rivojlangan hududlardagi korxonalarnikidan bir muncha past bo‘lishi mumkin. Lekin bunday yuqotish mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan iqtisodiy – ijtimoiy taraqqiyot tufayli barham topadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan amalga oshirilgan anchagina siljishlar bilan birga, mustaqillikka erishilgungacha mamlakat sanoatini joylashtirishda yo‘l qo‘yilgan bir qator kamchiliklar hali ham to‘la barham topgani yo‘q. Hududlar ichra va hududlararo kooperativlashtirishda ham bir qator muammolar mavjud. Bularning barchasi sanoat mahsulotlarining asosiy turlarini xomashyo va yoqilg‘ini nihoyatda uzoq va qarama-qarshi taraflarga tashish zaruriyatini tug‘dirishi natijasida ijtimoiy mehnat unumdorligining ko‘tarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois bozor iqtisodiyotining keyingi bosqichiga o‘tish davrida sanoatni oqilona joylashtirish masalasiga katta e’tibor berish kerak bo‘ladi.
Sanoatni joylashtirish borasidagi muammolarni hal etish uchun quyidagi masalalarga alohida e’tibor berish kerak:

• 
  respublikada ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish bozor sharoitiga mos ravishda olib borilishi, uning tabiiy boyliklaridan oqilona va samarali foydalanish hamda kooperativlashtirish afzalliklaridan to‘la-to‘kis foydalanish;
  
• 
  kichik va o‘rta biznesga tegishli sanoat korxonalarini qishloqlarda yaratish, ayniqsa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat tarmoqlarini olib kirish maqsadga muvofiq bo‘lar edi;
  
• 
  sanoat obyektlarining qurilish muddatini qisqartirish va ulardan foydalanish xarajatlarini keskin kamaytirish;
  
• 
  tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish sharoitlarini yaratish va h.k.
  

Sanoat obyektlarini joylashtirish samaradorligini aniqlashda kapital qo‘yilmaning iqtisodiy samaradorligini aniqlashning rasmiy usulidan foydalanish mumkin. Bu usulga binoan sanoat korxonasini joylashtirishning iqtisodiy jihatdan eng qulay loyiha-mahsulot birligiga sarflanadigan ijtimoiy mehnat kamayishini ta’minlovchi variant tanlab olinadi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi:
X q T Q Yek ( K,
bu yerda:
T – konkret hudud sharoitida tayyorlanadigan mahsulotning to‘la tannarxi;
YE­k – kapital qo‘yilmaning normativ qiyosiy samaradorlik koeffitsiyenti;
K - ishlab chiqarish quvvatini yaratish uchun lozim bo‘lgan kapital quyilma miqdori.
Sanoat obyektlarini joylashtirishning qiyosiy samaradorligini aniqlash kapital quyilma va mahsulot tannarxini hisoblashni va boshqa sharoitlarni ham batafsil aniqlash hamda har tomonlama taqqoslashni va barcha imkoniyatlarni nazarda tutishni taqozo etadi.
5. Ishlab chiqarishni joylashtirish masalasi
Ishlab chiqarishni joylashtirish masalasi hal qiluvchi bo'lib, diqqat bilan tahlil qilishni talab qiladi. Haqiqat shundaki, ularning har biri ko'plab omillarga bog'liq. Iqtisodchining vazifasi ishlab chiqarish imkon qadar foydali bo'lishi uchun faoliyatni rivojlantirish uchun eng foydali joyni topishdir.
Sanoatning hududiy taqsimoti ko'plab omillarning yig'indisi ta'siri ostida aniqlanadi. Ularning miqdoriy va sifat nisbatlari ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirishning turli variantlarini tashkil qiladi. Bunday fazoviy orientatsiya mamlakat yoki uning alohida hududlarini tabiiy, mehnat, moddiy resurslar bilan ta’minlash, hududning ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy rivojlanish darajasi, mavjud infratuzilma va hududning tarixiy xususiyatlariga bog‘liq.
Iqtisodiyotda “ishlab chiqarishni joylashtirish omili” tushunchasining bir qancha talqinlari mavjud. Ba'zi olimlar omillar deganda ma'lum turdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslar va shart-sharoitlarni tushunadilar, ularning to'plami turli geografik hududlarda farqlanadi. Boshqalar esa ular tabiiy resurslar va davlat resurslariga (kapital, xalqaro munosabatlar, davlat ta'siri, yirik kompaniyalar faoliyati) bo'linishini ta'kidlaydilar.