Reja: Kirish

Toshkent xususiy do`konlarida savdo hajmi va baholari

Mahsulot turlari	o`lchov birligi	Mahsulot miqdori		1kg yoki dona bahosi so`m		Yakka indekslar % %
		bazis davr	Joriy davr	bazis davr	joriy davr	Mahsulot miqdori	baho
		q0	q1	p0	P1
go`sht:
qo`y, mol	t.	100	120	1350	1300	120.0	96.3
Parranda	t.	50	40	1800	2000	80.0	111.1
sabzavot:
Kartoshka	t.	150	180	120	100	120.0	83.3
Karam	t.	80	85	70	60	100.3	85.7
pomidor	t.	100	140	50	40	140.0	80.0
tufli:
erkaklar	ming juft	10	10	3100	3000	100.0	96.8
ayollar		12	12	5700	6000	100.0	105.3
gilam (3*4)	ming dona	1.0	0.6	25000	40000	60.0	160.0

Zanjirsimon, o`zgarmas asosli va o`zgaruvchan asosli yakka indekslar
Zanjirsimon indekslar ayni (har bir) davr ko`rsatkichini o`zidan oldingi davr ko`rsatkichi bilan solishtirish natijasida hosil bo`ladi. Bu jihatdan ular zanjirsimon o`sish suratlarini eslatadi.

Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun (12.3)

Sifat ko`rsatkichlari uchun (12.4)

Bu yerda q_i, p_i ayrim solishtirilayotgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar. q<sub>i-1</sub>, p<sub>i-1</sub> solishtirilayotgan davrdan oldingi davr ko`rsatkichlari.

Zanjirsimon indekslar davr (oy, yil) sayin indekslashtirilayotgan hodisalarning o`zgarishini tasvirlaydi.

O`zgarmas asosli indekslar boshlang`ich davrdan to solishtirilayotgan davrgacha o`tgan vaqt davomida o`rganilayotgan hodisalar o`zgarishi qanday darajalar bilan ifodalanishini ko`rsatadi. Ular har bir davr ko`rsatkichini boshlang`ich davr ko`rsatkichiga taqqoslash hosilasi hisoblanadi:

Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: (12.5)

Sifat ko`rsatkichlari uchun: (12.6)

Bu yerda: q₀, p₀ boshlang`ich davr ko`rsatkichlari.

O`zgaruvchan asosli indekslar taqqoslanayotgan davrlardan boshlab muayyan taqqoslanuvchi davrgacha o`tgan vaqt davomida o`rganilayotgan hodisalar qanday darajada o`zgarganligini aniqlaydi. Ular joriy davr ko`rsatkichini birmuncha oldingi davrlarga tegishli ko`rsatkichlarga nisbati hisoblanadi:

Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: (12.7)

Sifat ko`rsatkichlari uchun: (12.8)

bu yerda q₁, p₁ -joriy davr (qatorning oxirgi davri) ko`rsatkichlari, q<sub>i-k</sub>, p<sub>i-k</sub> undan birmuncha oldin o`tgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar.

12.5. Yakka indekslarning xossalari
Zanjirsimon, o`zgaruvchan va o`zgarmas tarkibli indekslar orasida ma`lum munosabat mavjud. Zanjirsimon indekslar ko`paytmasi o`zgaruvchan asosli indekslarga teng:

(12.9)

Oxirgi davrni boshlang`ich davr bilan taqqoslashdan olingan o`zgaruvchan asosli indeksni ketma-ket tartibda har bir keyingi davrlar bilan qiyoslab aniqlangan shunday indeksga nisbati tegishli davrlarning o`zgarmas asosli indekslariga teng:

(12.11)

Oxirgi davr uchun olingan o`zgarmas asosli indeksni ketma-ket tartibda har bir keyingi davrlar indeksiga bo`lsak, tegishli davrlarning o`zgaruvchan asosli indekslariga ega bo`lamiz:

12.12

Shunday qilib, zanjirsimon, o`zgarmas va o`zgaruvchan yakka indekslar orasida sirkulyar (doiraviy) bog`lanishlar mavjud. Bu yakka indekslarning davrali (aylanma) teskarilanish xossasi deb ataladi.

Biror iqtisodiy jarayonda ro`y bergan ikkita hodisaga tegishli miqdoriy ko`rsatkich indeksi bilan sifat ko`rsatkichi indeksining bir biriga ko`paytmasi real mazmunli uchinchi indeks hosil qiladi va u natijaviy o`zgarishni ifodalaydi. Masalan, bozorda sotilgan mahsulot hajmi indeksini uning bahosi indeksiga ko`paytirsak, sotuvchilarning daromadi yoki iste`molchilarning xarajati indeksiga ega bo`lamiz:

i_p*i_qi_pq

(12.13)

Yakka indekslarga xos bu xususiyat omillarning teskarilanish xossasi deb ataladi.

Yakka indekslarga xos yana bir muhim xususiyat shundan iboratki, ularning formulasida bazis va joriy davrlar o`rnini almashtirilsa, u holda yangi va eski indekslar teskari miqdorlar singari o`zaro (bir - biriga) nisbatda bo`ladi.

(12.14)

Yakka indekslarning bu xususiyati ularning vaqt bo`yicha teskarilanish xossasi deb ataladi.

Joriy va bazis davrlarda indekslashtirilayotgan ko`rsatkichlarning qiymatlari o`zgarmasa, yakka indeks, qanday hodisa - natijaviy yoki omil hisoblanishidan qat`i nazar, har doim birga teng bo`ladi, ya`ni hodisalarda o`zgarish yo`qligini qayd qiladi:

12.15

Indekslarning bu xususiyati aynan birday bo`lish xossasi deb yuritiladi. Nihoyat, indekslar qanday o`lchov birliklar qo`llanishiga bog`liq emas, demak, bir o`lchov birligi boshqasi bilan almashtirilsa, bu hol indeksga ta`sir etmaydi. Bu xususiyat indekslarning bir o`lchamlik xossasi deb ataladi.

Vaznsiz umumiy indekslar
Bu indekslar murakkab hodisa o`zgarishida ayrim elementlar teng vazmindorlikda qatnashadi degan ilmiy gipotezaga asoslanadi. Vaznsiz indekslarni tuzishning ikkita usuli bor, ular oddiy o`rtacha miqdor va oddiy agregat tushunchalarining qo`llanishiga asoslanadi. Bu usullar bilan vaznsiz umumiy baholar indeksini tuzish misolida yaqindan tanishib chiqamiz.

Birinchi usulda o`rtacha baho indeksi yakka baho indekslaridan hisoblangan oddiy o`rtacha miqdor shaklida tuziladi. Ko`pincha u oddiy arifmetik o`rtachaga asoslanadi.

(12.16)

12.1-jadvalda % Demak, bozorda baholar 2,3 foizga otrgan.

Bu indeksni birinchi marotaba italyan iqtisodchisi Djon Rinaldo Karli 1751 yilda, Italiyada don, vino va zaytun yog`i baholarining 1500-1750 yillarda o`sishini aniqlashda qo`llagan. Shuning uchun uni Karli indeksi deb yuritiladi.

Oddiy o`rtacha arifmetik indeksning muqobil varianti sifatida oddiy o`rtacha garmonik indeksni qarash mumkin: (12.17)

12.1-jadvalda %

Demak, 1 so`mning sotib olish qudrati 3,9 % pasaygan.

Bu formulaning maxrajidagi 1i_p ifoda milliy valyuta (so`mning) sotib olish qudrati qanday o`zgarishini aniqlaydi. Shuning uchun 12.17 formuladan so`mning sotib olish qudrati indekslari asosida baholarning o`rtacha o`zgarishini aniqlashda foydalanish mumkin.

Vaznsiz o`rtacha indekslarning yana bir turi oddiy geometrik o`rtacha indekslardir: (12.18)

Bu yerda P-ko`paytirish shartli belgisi.

12.1-jadvalda yoki 99,93 %. Bu indeksga baho katta miqdorda oshgan (60 %) gilam kuchsiz ta`sir etadi, vaholanki Karli indeksiga sezilarli ta`sir etgan edi.

Oddiy o`rtacha geometrik indeksni ingliz iqtisodchisi Uil`yam Stenli Jevons 1863 yilda taklif etgan.

Oddiy agregat indeks shaklida umumiy baho indeksi joriy baholar yig`indisini bazis baholar yig`indisiga bo`lishdan hosil bo`ladi: (12.19)

Bu indeksni frantsuz moliyachisi Sharli Dyuti 1738 yilda qo`llagan.

Aslida u yakka indekslarni bazis baholari bilan tortib olingan vaznli indeksdir:

(12.19)

12.1-jadvalga binoan

Xulosa

Bu xususiyatlar o`zgaruvchan bazis yoki joriy vaznli (Laspeyres va Paashe usuli) umumiy indekslar uchun xos emas. Shu sababli indekslarning test nazariyasi vujudga kelib, unga binoan yuqorida ko`rsatilgan xossalar ideal indekslarni tuzishda asosiy mezonlar sifatida qabul qilinishi kerak. Bunday indekslar ushbu nazariya asoschisi Ivring Fisher nomi bilan Fisher indekslari deb ataladi. Ular Laspeyres va Paashe usulida tuzilgan agregat indekslardan hisoblangan geometrik o`rtacha indekslar bo`lib, yuqoridagi xossalarga ega bo`lgan indekslar turkumini to`ldiradi.

Umumiy indekslarning asosiy shakli agregat indekslarni hisoblash, sifat ko`rsatkichlar uchun ularni Paashe usulida, ya`ni joriy vazn bilan, miqdoriy ko`rsatkichlar uchun esa Laspeyres usulida(bazis vazn bilan) tuzish haqidagi statistikaga oid darslik va qo`llanmalarda xanuzgacha keng targ`ib etib kelinayotgan metodologik yechim - tavsiya na nazariy va na amaliy jihatdan asosga ega. Har qanday agregat indeks surati yoki maxrajidagi ko`rsatkichlardan biri real, hayotda mavjud bo`lgan iqtisodiy voqeani o`lchovchi ko`rsatkich emas, u ma`lum shart bilan hisoblab topilgan shartli ko`rsatkichdir. Demak, uning predmetligi, moddiyligi, iqtisodiy realligi bu holda shartli tushunchadir. Indeksning iqtisodiy mazmuni qaysi davr ko`rsatkichi vazn qilib olinishi bilan belgilanmaydi. Balki u qanday sharoitda va bog`lanishda, rivojlanish jarayonining qaysi jihatini oydinlashtirishi, o`lchashi bilan indeksning iqtisodiy mohiyati aniqlanadi. Ana shu jihatdan har bir indeks hodisa o`zgarishining asosiy me`yori bo`lib, uning nisbiy, o`rtacha mutlaq miqdorini aniqlash imkonini beradi. Shu bilan birga har bir indeks nazariy va amaliy jihatdan ijobiy tomonlarga ham, kamchiliklarga ham ega. Ideal indekslar yo`q, bo`lishi ham mumkin emas.

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-из. – М.: Финансы и статистика, 2006, 336 с.
   
2. 
   Соатов Н.М., Тиллахўжаева Г.Н. Бозор жараёнларининг индекс таҳлили – Т.: ТДИУ, 2005, 250 б.
   
3. 
   Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003, 567 – 628-б.
   
4. 
   Макарова Н.В. Статистика в Eхcel. – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 с.
   
5. 
   Г.В.Ковалевский. Индексный метод в экономике. -М.: Финансы и статистика, 1989, 239-б.
   
6. 
   П.Кёвеш. Теория индексов и практика экономического анализа. Перев. с анг. -М.: Финансы и статистика, 1990, 303 б.
   
7. 
   Р.А.Аллен. Экономические индексы. Перев. с анг. -М.: Статистика, 1980, 256 б.