Reja: Kirish Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati Xarajatlarning tasniflanishi Mahsulot tannarxi va uni hisoblash metodlari Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy yo’llari va omillari. Xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

2.Mahsulot tannarxinipasaytirishningmanbalarivaomillari
Mehnatunumdorliginioshirish, xomashyovamaterial, yoqilg’ivaelektroenergetikaxarajatlarinikamaytirish, xizmatko’rsatishvaboshqarishsarflariniqisqartirish, ishlabchiqarishdantashqari, xarajatlarnitejashsanoatmahsulotitannarxinipasaytirishning eng muhimmanbalarihisoblanadi.
Mehnatunumdorliginioshirishuchunyangitexnika, texnologiyajarayonlarinivaishlabchiqarishnio’stirishyokitashkiletishningilg’orusullarinijoriy qilishorqaliharbirmehnatchitomonidantayyorlanayotganmahsulotniko’paytirishkerakbo’ladi. Buholdaharbirmahsulotbirligigasarflanadiganishhaqiqisqaradi, ammoishchiningumumiyishhaqiesaortibboradi. Mehnatunumdorligiishhaqiganisbatanjadalo’sgandaginatannarxpasayadi.
Mehnatunumdorliginingo’sishmohiyatishundaniboratki, bundamahsulotishlabchiqarishgaketadiganjonlimehnatulushikamayadi, ilgarisarflanganmehnatningulushiesaortadi, biroqmahsulotbirligiuchunketadiganmehnatsarfiqisqaradi.
Material, yoqilg’ivaelektrenergiyaxarajatlarinikamaytirishuchunularnitejabsarflash, qimmatbahomateriallarniarzon, Lekinyaxshimateriallarbilanalmashtirish, ularnisotibolishvakorxonagakeltirishbilanbog’liqbo’lgansarflarniqisqartirishkerakbo’ladi.
Xizmatko’rsatishvaboshqarishuchunketadiganxarajatlarniqisqartirishgaesatarmoqvakorxonalardagima’muriyboshqaruvapparatiningsarflarinikamaytirish, asbob-uskuna, binovainshootlarnisaqlash, yoritish, isitishuchunketadiganmablag’’larnitejab-tergabsarflashorqalierishiladi.
Unumsizxarajatlarni (jarimato’lash, penyavahokazolar) tugatishmahsulottannarxinipasaytirishdamuhimahamiyatkasbetadi.
Texnikataraqqiyotiishlabchiqarishnitashkiletishningijtimoiyshakllarinitakomillashtirishning, ishlabchiqarishnirasionaljoylashtirish, ishlabchiqarishvamehnatnikorxonaningichidauyushtirishniyaxshilashmahsulottannarxinipasaytirishningta’minlovchiomillaribo’libhisoblanadi. Masalan, texnikataraqqiyotimahsulottannarxinipasaytirishningbarchamanbalarigata’sirko’rsatadi. Ishlabchiqarishnielektrlashtirishvaelektronizasiyalashhamdakompleksavtomatlashtirish, ximiyalashmahsulottayyorlashuchunsarflanadigansolishtirmaxarajatlarnikamaytiradi.
Har birkorxonadamahsulottannarxinipasaytirishdarajasinihisoblashuchun eng avvaloundagirezervlarni, ya’nifoydalanilmayotganimkoniyatlarnianiqlashkerak. Ularko’zgatashlanadigan, yuzaki, judamurakkab, ko’zilg’amaydiganbo’lishimumkin. Faqatchuqur, har taraflamaiqtisodiy-texniktahlildan keyinularnianiqlash, topishmumkinbo’ladi.
Rezervlar har xil belgilargaqarabguruhlargaajratilishimumkin. Ular eng avvaloto’planishjoyigaqarabichkiishlabchiqarishvatashqirezervlargaajraladi.
Tashqirezervlargatarmoqlarbo’yicharezervlar, regional (hududiy) vatabiiy-ekologikrezervlarkiradi.
Rezervlarsafarbaretilishimuddatibo’yichajoriyvaistiqbollirezervlargaajraladi.
Rezervlarniishlabchiqarishjarayonlariningelementlaribo’yichahamguruhlargabo’lishmumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiyvaasosiyfondlardanfoydalanish rezervlarikiradi.
Korxonayokitarmoqfaoliyatinitahliletishuchunrezervlarniikkigabo’libko’rishmumkin:
- tashkiliy-texnikaviyrezervlar;
- ijtimoiy-iqtisodiyrezervlar.
Mana shuyuqoridakeltirilganbarcharezervlar, ya’nifoydalanilmayotganimkoniyatlarnisafarbaretish, ishgasolishhamdashuasosdatannarxnikeskinpasaytirishuchunbirqatoromillardankengfoydalanishvaularnihisoblabchiqishkerak. U ishningmetodikasi, usulini “Korxonalarfaoliyatinitashkiletish, rejalashtirishvaboshqarish” fanidano’qiladiganma’ruzalarda, amaliymashg’ulotlardachuqqurroqva har tomonlamatushuntiribberiladi.
Mahsulottannarxinirejalashtirishmehnat, moddiyvamoliyaviymablag’’lardanoqilonafoydalanishasosidaishlabchiqarishningyuqorisamaradorligigaerishishgaqaratilgandir. Tannarxrejasiquyidagibo’limlarnio’zichigaoladi:
1. Mahsulottannarxinipasaytirishrejasi;
2. Mahsulottannarxinikalkulyasiyaetish;
3. Ishlabchiqarishxarajatlarismetasi;
4. Tovar vasotiladiganmahsulottannarxininghisobi.
Tannarxrejasi, ikkibosqichdaishlabchiqiladi. Birinchibosqichda, eng avvalo, hisobotyilidarejalarningbajaralishitahliletiladi, mahsulottannarxinipasaytirish, foydavarentabelliknioshirishrezervlarianiqlanadivaaniqlanganrezervlardanfoydalanishtadbirlaribelgilanadi, rejaloyihasiishlabchiqiladi. Ikkinchibosqichdaesarejaninguzil-kesilloyihasiishlabchiqiladivaburejatopshiriqlarikorxonabo’limlarigaetkaziladi.
Mahsulottannarxiva uni pasaytirishtopshiriqlaridavlatvakorxonarejasidayuqoridanbelgilanmaydigan, aksincha, korxonalarningo’zidahisobqilinadiganko’rsatkichhisoblanadi. SHungaqaramay, mahsulottannarxisanoatko’rsatkichlaridanbiribo’libqolaveradi. CHunkisanoatmahsulotitannarxinipasaytirishishlabchiqarishningrentabellikdarajasinioshirishrezervlaridanbirihisoblanadi. Mahsulottannarxiqanchalikpastbo’lsa, albatta, boshqashart-sharoitlarbirxilbo’lganholda (masalan, xuddio’shamahsulotningnarxibarqarorbo’lganda) uni sotishdankelganfoydahamshunchalik ko’p bo’ladi.
Narx bozor kategoriyasi bo’lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi ifodasi, qiymatining bozordagi ko’rinishidir.
Narx nimaga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy funksiyani bajaradi:

1. 
   bozormuvozanatinita’minlashfunksiyasi
   
2. 
   hisob-kitob, ulchovfunksiyasi
   
3. 
   iqtisodiyregulyatorfunksiyasi
   
4. 
   raqobatvositasifunksiyasi
   
5. 
   ijtimoiyhimoyafunksiyasi
   

Bozoriqtisodiyotisharoitidanarxningquyidagiturlarimavjud:

1. 
   dempingnarx
   
2. 
   nufuzlinarx
   
3. 
   milliynarx
   
4. 
   arzonlashtirilgannarx
   
5. 
   jahonnarxi
   
6. 
   yashirinnarx
   
7. 
   erkinnarx
   
8. 
   standartnarx
   
9. 
   kontrakt (ulgurji) narx
   
10. 
    chakananarx
    
11. 
    o’zgaruvchannarx
    
12. 
    limitnarx
    
13. 
    muvozanatnarx
    

Narxlarfaqatiste’moldaginaemas, balkiishlabchiqarishdagio’zgarishlardan ham darakberadi.
Narxlarningboshqamuhimvazifasi – ishlabchiqaruvchilarvaiste’molchilarnirag’batlantirishdir.
Narxlarmexanizmiishlabchiqarilayotganmahsulotmiqdoriniko’paytirishginaemas, balkiishlabchiqarishningengtejamliusullariniishlashni ham rag’batlantiradi.
Narxlarninguchinchivazifasiikkinchisibilanchambarchasbog’liq. Bu daromadlarnigtaqsimlanishiir. Tovar ishlabchiqarishsharoitidaxo’jalikfaoliyatiishtirokchilarioladigandaromadlarularo’zshaxsiyyokiishlabchiqarishiste’mollariniko’plabsotadiganyokisotiboladigantovarlarvaxizmatlarningnarxlarigabevositabog’liqbo’ladi.
Narxlarningto’rtinchivazifasialohidakorxonalargavaxo’jaliksohalarigaishlabchiqarishomillarinitaqsimlashdir.
Narxsiyosatinishakllantirishvanarxdarajasinihisoblashuslublari
Narxbilaniste’molchilaro’rtasidajudachambarchasaloqadorlikmav­judki, uniiqtisodiytamoyillar: talab qonuni, talabningnarxravonligi, bozorsegmentasiyasibilanizohlashmumkin. Talab qonuniiste’molchilarodatdaqimmatnarxlargaqaragandaarzonnarxlardako’proqtovarlarsotibolishiniifodalaydi. Ammo harqandaytovar ham «narx-miqdor» aloqador­ligigato’g’rikelavermaydi. Ayrimmahsulotlarga talab shundayki, muayyansharoitlardayuqoriroqnarxlarko’proqtovaraylanmasihajminita’min­laydi. Bunday tovarlarbozorningayrimsegmentlarigamo’ljallangan – bularqimmatbahoavtomobillar, kemalar, zeb-ziynatbuyumlari, mo’ynavaboshqalar.
Raqobatnarxsiyosatidamuhimbarometrbo’libxizmatqiladi. Korxonalarningnarxsiyosatinarxbelgilashmaqsadlarivauslublarigabog’liqbo’lganto’rtbozortipiniajratishmumkin: sofraqobat, monopolistikraqobat, oligopolistikraqobatsofmonopoliya.
Asosannarxnio’zgartirishyo’libilantalabgata’sirko’rsatishraqobatningnarxbilanbog’liqusullariniyaratadi. Narxbilanbog’liqbo’lmaganraqobatusullaridafirmalaro’zmahsulotiningo’zigaxosxislat­lariga zo’r beradi, mahsulotsotish, tovarlarharkati, reklama, mahsulotnijoylash, serviskabi marketing qismlarigakattae’tiborberadi.

XULOSA

Korxonalarningishlabchiqarishxarajatlarivaularnipasaytirishningnazariyvaamaliymasalalarinio’rganib, mazkurishnibajarishdaquyidagixulosalargakeldik.

1. 
   Korxonalarningishlabchiqarishxarajatlarivaularnipasaytirishningnazariyvaamaliymasalalariiqtisodiyadabiyotlardakamyoritilganligigaguvohbo’ldik. Shu tufayli, korxonaningishlabchiqarishxarajatlarivaularnipasaytirishbilanbog’liqtushunchalarnitopishga harakat qildikvaishdaularma’lumbirtizimgakeltirildi.
   

Shulardankelibchiqib, korxonalarishlabchiqarishxarajatlaritushunchasigaquyidagichatasnifladik:
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxnitashkilqiluvchixarajatlariqtisodiymazmungako’ra, quydagielementlargaasosanguruxlargataqsimlanadi:

• 
  moddiyxarajatlar;
  
• 
  asosiyfondlaramortizasiyasi;
  
• 
  mehnatgahaqto’lashbilanbog’liqbo’lganxarajatlar;
  
• 
  ijtimoiyehtiyojlargamo’ljallanganxarajatlar;
  
• 
  boshqaxarajatlar; korxonalarningichkipotensialresurslaridegandauningfaoliyatinito’liq
  

ta’minlaydiganturliichkimanbalardantarkibtopganresurslartushuniladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI