Reja: Kirish Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati Xarajatlarning tasniflanishi Mahsulot tannarxi va uni hisoblash metodlari Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy yo’llari va omillari. Xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

-davrxarajatlari:
Mahsulotnisotishbilanbog’liqbo’lganxarajatlar:

• 
  tovarlarnitashishxarajatlari;
  
• 
  savdovaumumiyovqatlanishkorxonalariningmuomalaxarajatlari;
  

Ma’muriyxarajatlar:

• 
  boshqaruvxodimlariningmehnatto’lovlari;
  
• 
  ulargasug’urtaajratmalari;
  
• 
  xizmatavtomobillariniasrash;
  
• 
  boshqaruvningtexnikvositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblashmarkazivah.k.
  
• 
  boshqaruvdagiasosiyfondlaramortizasiyasi;
  
• 
  xizmatsafarixarajatlari.
  

Boshqaoperasionxarajatlar:

• 
  kadrlartayyorlash;
  
• 
  qurilishdagikamchiliklarniyo’qotish;
  
• 
  maslahatlarberishvaaxborotlarxizmatito’lovlari, auditlarxizmatito’lovlarivah.k.
  

-moliyaviyfaoliyatxarajatlari:

• 
  banklarninguzoqvaqisqamuddatlikreditlariuchunto’lovlar;
  
• 
  uzoqmuddatliijarauchunto’lovlar;
  
• 
  valyutakursiningo’zgarishisabablifoydavazararlar;
  
• 
  korxonaningo’zqimmatbahoqog’ozlarinichiqarishvatarqatishxarajatlari.
  

-favquloddazararlar:

• 
  bulargakutilmaganholdayuzberadiganzararlarkiradi.
  

Yuqoridagilardanko’rinibturibdiki, yangichasharoitdamahsulottannarxigatijorat, ma’muriy, umumxo’jalikvamoliyaviyxarajatlarkiritilmaydi. Balkiularhardavrningo’zidakorxonafoydasummasihisobidanqoplanadivabuholatmilliyhisoblartizimigamoskeladi.
Davrxarajatlari – korxonalarfaoliyatidayangiko’rsatkichhisobla­nadi. Bu xarajatlarbevositaishlabchiqarishjarayonibilanbog’liqemas.
Bulargaishlabchiqarishniboshqarish, tijoratxarajatlari, umumxo’jalikxarajatlarishujumladanilmiy-tekshirishvatajriba-konstruktorlikxarajatlarikiradi. Ular umumxo’jalikxarajatlaribo’lib, ularninghajmiishlabchiqarishmahsulothajmibilanbog’liqemas, balkidavr, vaqtbilanbog’liq.
Mahsulottannarxikorxonamahsulotiniishlabchiqarishvasotishbilanbog’liqbo’lgan, pulbilanifodalanganxarajatlarningyig’indisidir. Mahsulottannarxiningma’lumdarajasijudako’pishlabchiqarishomillariningo’zarota’sirnatijasidir. Masalan, tannarxningpasayishigamehnatunumdorliginingoshishi, xomashyo, elektroenergiya, yoqilg’gimateriallarningtejabtergabsarfqilinishi, asbobuskunalardanfoydalanishdarajasiningoshirilishi, brak, bekorturishlarningkamaytirilishivah.k.ta’sirko’rsatadi.
Tannarxningpasaytirilishibilankorxonalarningpuljamg’armalarioshadi, ishlabchiqarishniyanadakengaytirishvatakomillashtirishuchunqo’shimchamablag’ beradi, mahsulotlarchakananarxinipasaytiribbubilanaholiningturmushdarajasiniyuksaltirishgaimkonyaratadi.
Mahsulottannarxixarajatelementlaribo’yichaklassifikasiyalanadi.
Xarajatlarningiqtisodiyelementlariquyidagilardaniborat:

1. 
   Xomashyovaasosiymateriallar (chiqindilarkirmaydi);
   
2. 
   Yordamchivaboshqamateriallar;
   
3. 
   Yoqilgi;
   
4. 
   Energiya;
   
5. 
   Asosiyvaqo’shimchaishhaqi;
   
6. 
   Ijtimoiysug’urtaajratmalari;
   
7. 
   Asosiyfondlaramortizasiyasi;
   
8. 
   Boshqapulxarajatlari.
   

Bundagi 1-4 – elementlarmehnatpredmetlariuchun, 5 va 6 – element­larkishimehnatiuchun, 7 – element mehnatvositalariuchunsarflanganpulxarajatlariniifodalaydi. 8 – element esaishlabchiqarishni normal amalgaoshirishuchunzarurpulxarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarnixizmatsafarigayuborish, pochta, telegraf, o’qishgayuborilganlargato’lanadiganstipendiyavaboshqashukabixarajatlar).
Ishlabchiqarishxarajatlarinimazkuriqtisodiyelementlaribo’yichaklassifikasiyaqilishtannarxningtuzilishinio’rganishimkoniniberadi. Birlik mahsulotuchunxarajatkalkulyasiyamoddalaribo’yichamahsulottannarxidagixarajatlarklassifikasiyalanadi.
Ishlabchiqarishxarajatlariishlabchiqarishjarayonidatutgano’rnigaqarabasosiyvaqo’shimchaxarajatlargaajratiladi. Asosiyxarajatlarbevositamahsulotishlabchiqarishbilanbog’liqbo’ladi. Qo’shimchaxarajatlarkorxonanixo’jalikjihatdanboshqarishbilanbog’liqbo’libungaortiqchaxarajatvanobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekorturishlar) qo’shiladi.
Mahsulothajmibilanbog’liqligigaqarabxarajatlaro’zgaruvchanvashartlidoimiyxarajatlargaajratiladi. O’zgaruvchanxarajatlarmahsulothajmio’zgarishigaqarabo’zgaradi (xomashyo, asosiyvayordamchimateriallar, energiya, asosiyishchilarningishhaqivah.k). SHartlidoimiyxarajatlarmahsulothajmio’zgarishigaqarabo’zgarmaydi (boshqaruvxarajatlari). Mahsulothajminingortishishuxarajatlarhisobigauningbirdonasitannarxiningpasayishigaolibkeladi.
Mahsulotlarningayrimturlariorasida taqsimlanishigaqarabxarajatlarbevositavabilvositaxarajatlargaajratiladi. Bevositaxarajatlarayrimmahsulotlartannarxigato’g’ridan-to’g’riqo’shiladi (xomashyoyokiasosiymateriallar).
Bilvositaxarajatlarayrimmahsulotlarturlaribo’yichashartliravishdaqandaydirto’g’rixarajat (masalan, ishhaqi)ganisbatanproporsionalravishda taqsimlanadi. Xarajatlarnibundayguruhlargaajratishbirnechaxilmahsulotishlabchiqaradigankorxonalargaxosbo’lib, birxilmahsulotishlabchiqaradigankorxonalargahammaxarajatlar ham o’shamahsulottannarxigakiradi.
Mahsulottannarxiningdinamikasinio’rganishningmuhimshartlari­danbirio’rganilayotganmahsulotningalbattasolishtirmatovarmahsulotbo’lishidir. Solishtirmatovarmahsulotgasolishtirilayotganikkidavr (bazisvajoriy)daishlabchiqarilganvashubilanbirgatexnologiyasi, konstruksiyasibir oz o’zgarsa ham lekiniste’molxususiyatio’zgarmaganmahsulotlarkiradi.