Reja: Lichinka xordalilar kenja tipining umumiy tavsifi. Assidiyaning tashqi va ichki tuzilishi. Lichinka xordalilarning sistematikasi. Lichinka xordalilarning haqiqiy xordali hayvon ekanligining isbotlovchi dalillar

Salplar sinfi
Salplar erkin suzib yuruvchi yakka va kaloniya holda. hayot kechiruvchi qobiqlilardan iborat. Voyaga yetgan vaqtda dumi va xordasi bo’lmaydi. Gavdasi bodringa o’xshaydi, cho’ziq yoki bonkasimon gavdasining oldingi uchida kengaygan og’iz teshigi o’rnashgan yakka yashaydigan turlrining uzunligi 5-15 sm , koloniya bo’lib yashaydigan turlari 30-40 sm bo’ladi gavdasi tiniq qobiq tunika bilan qoplangan. Muskullari yordanida suvni kanoska teshigi orqali tashqariga haydaydi.
Saplar sinfiga 25 tur kiradi. 2 turkum
1) Haqiqiy salplar
2) Bochkalilarga bo’linadi.
Bochkalilar turkumi polimorf koloniya hosil qilib, koloniya uzunligi 30-40 sm gacha bo’ladi.
Uzunligi 0.5-3 mm dan, ayrim turlari t1-2 sm ga boradi. Ular yakka holda dengizda erkin suzib yuruvchi primitiv qobiqlilardan iborat.
Xordasi hayoti davomida saqlanadi. Ularning tuzulishi astsidiya lichinkasiga o’xshaydi, asosan ulardan nerv tortmasi va dumi borligi bilan farq qiladi. Dumi astsidiya lichinkasi singari saqlangan bo’lsa ham, gorizontal tekislik bo’ylab joylashgan. Ularda haqiqiy qobiq bo’lmaydi, qobiq dildiroq moddadan iborat. Bu modda tanasini o’rab turuvchi uyachani hosil qiladi. Uyachasini tashlab chiqib ketadi.1-1.5 soatdan so’ng yangi uyachani hosil qiladi. Hamda devorida endostil bo’ladi, mayda jonivorlarni filtrlab o’tkazib beradi. Nerv nayi ustida yorug’lik sezuvchi ko’zchasi va muvozanat saqlovchi organi bo’ladi. Appendikulyariyalar germofradit hayvon bo’lib, faqat jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Lichinkasida nerv nayi va xordasi bo’ladi. Sinfga 60-100 tur kiradi. Lichinkalik davrida ko’payish xususiyatiga ega, evolyutsiya davrida yetuklik davrini yo’qotgan xayvonlar hisoblanadi.
Qobiqlilar o’zining tuzilishi jihatidan tipik xordalilardan bir oz farq qiladi va passiv hayot tarziga ega. Lekin lichinkalik davrida xordali hayvonlarga xos belgilar bo’ladi. Ularning hozirgi vaqtda 1500 yaqin turi fanga ma’lum. Voyaga yetgan individlarida nerv naychasi va xorda bo’lmasligi bilan boshqa xordalilardan farq qiladi, bundan faqat appendikulyarlar istisno.
Assidiyalar (Ascidiae), salplar (Salpae) va appendikulyarlar (Appenduculariae) tipik dengiz hayvonlari bo’lib, xilma-xil tuzilish shakli (bochka yoki xalta) va hayot tarziga ega. Avvalo eng harakterli xususiyati tanasi ustki tomonidan tog’ay moddadan iborat qobiq bilan ya’ni tunika bilan qoplangan. Qobiq o’zining kelib chiqishiga ko’ra qisman teri epiteliyasidan, qisman xujayra mezinxemadan hosil bo’ladi. Qobiq o’zining kimyoviy tarkibiga ko’ra o’simlik kletchatkasiga yaqin bo’lib, bu xususiyat hayvonot olami terisida uchraydigan yagona xolatdir. Lichinka xordalilarning o’troq holda yashashi jinsiy, jinssiz ya’ni kurtaklanish yo’li bilan ko’payish imkoniyatini yaratgan.



Olovtanlilar (Pyrosomidae) sinfiga bitta Olovtanlilar (Pyrosomata) turkumi kiradi. Olovtanlilar turkumi vakillarida zigotadan assidiyasimon koloniya asoschisi rivojlanadi. Undan kurtaklanish yo’li bilan to'rtta olovtanlilardan tashkil topgan guruh hosil bo'ladi va ular umumiy qobiq-tunika bilan o'ralgan. Olovtanlilar koloniyasidagi har bir a’zosi halqumining oldingi qismida yorituvchi hujayralar guruhi bor. Bu hujayralarda yorug'lik chiqaruvchi simbiotik bakteriyalar yashaydí. Yetuk olovtanli koloniyaning uzunligi. odatda 20-40 sm dan 3-4 metr va hatto 30 metrgacha boradi. Undagi har bir olovtanlining o'lchami 3-5 mm ni tashkil qiladi. 10 dan ortiq turlari bor.
Aristotel qobiqlilarni o’rganib, ularni “Thetya” deb nomlagan. Biroq bu hayvonlarni chuqurroq o’rganish XVII asrdan boshlangan, lekin hayvonot dunyosida ularning sistematik holati uzoq vaqt noma’lum bo’lib kelgan. K. Linney yakka astsidiyalarni mollyuskalarga va koloniya holda yashaydiganlarni esa alohida “Zoophyta” guruhiga kiritgan. U qobiqlilarni “Acephala” (boshsizlar) deb atagan va ularni qaysi hayvonlarga kiritishni bilmagan. 1816 yilda J.K. de Savin va J.B. Lamark bu hayvonlarning anatomik tuzilishini o’rganib, ularni tashqi tomondan o’rab turgan qobig’i – tunikasi borligiga qarab “Tunicata” sinfiga kiritadi.¹
Kenja tipning tipik harakterli vakili yakka holda yashovchi assidiyadir. Assidiya (Ascidia mentula) tashqi tuzilishi. Voyaga yetgan assidiya ko’rinishidan ikki og’izli bankaga o’xshash bo’lib o’troq hayot tarziga ega bo’lib, u suvdagi
har-xil substratlarga yopishib hayot kechiradi. Uni yashash joyidan olib akvariumga joylashtirilsa xaltasi bo’yalmagan suvda yaxshi ko’rinadi. Suv va ovqat moddalari yonbosh teshigidan kirib, yuqori teshigidan chiqib ketadi. Yuqorgi teshigi og’iz teshigi (sifon), yonboshdagisi kloaka teshigi (sifon) deyiladi. Assidiyaning rivojlanish tarixi shuni ko’rsatadiki, kloaka teshigi hayvonning yelka qismiga xalaqit qiladi, shuning uchun ham qarama-qarshi tomoni qorin qismi deb ataladi. Agarda astsidiyaga biror ta’sir (mexanik, ximiyaviy) ko’rsatilsa tanasi bujmayadi, ikkala sifoni orqali suvni kuch bilan otadi. Ta’sir o’tib ketsa tanasi kengayib sifonlari ochiladi va hayvonning butun harakati to’xtaydi.