Reja: m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar

4. Semantik metrika. Ba’zi hollarda axborot birliklar to'plamida axborot 
birliklarning holatiy yaqinligini xarakterlovchi munosabatini, ya’ni axborot 
birliklar orasidagi assotsiativ bog'lanish kuchini berish foydali. Uni axborot 
birliklar uchun relevantlik munosabati deyish mumkin. Bunday munosabat axborot 
bazada qandaydir namunaviy vaziyatni ajratish imkonini beradi (masalan, «harid», 
«chorrahada harakatni boshqarish»). Relevantlik munosabatlari axborot birliklar 
bilan ishlaganda topilgan bilimlarga yaqin bilimlarni topishga imkon beradi.
5. Faollik. EHMlarning paydo bo'lishi va ularda ishlatiladigan axborot 
birliklarning ma’lumotlarga va buyruqlarga ajratilishidan boshlab ma’lumotlar 
passiv, buyruqlar esa faol vaziyatda yuzaga keldi. EHMda sodir bo'ladigan barcha 
jarayonlar buyruqlar yordamida amalga oshiriladi, ma’lumotlar esa bu buyruqlar 
tomonidan kerak bo'lganda foydalaniladi. ITlar uchun bu vaziyat yaroqli emas. 
Insondagi kabi ITlarda u yoki bu harakatni faollashtirishga tizimda mavjud 
bilimlar yordam beradi. Bazada faktlar yoki voqealar tavsiflarining paydo bo'lishi, 
bog'lanishlarni o'rnatish tizim faolligining manbai bo'lishi mumkin [11-15].
Axborot birliklarning sanab o'tilgan beshta xususiyatlari shunday qirralarini 
aniqlaydiki, qaysikim ma’lumotlar bilimlarga va MB esa BBga aylanadi. Bilimlar 
bilan ishlashni ta’minlaydigan vositalar majmuasi BBni boshqarish tizimlarini 
hosil qiladi. Hozirgi paytda ichki izohlanishlar, strukturalashtirish, bog'liqliklar 
to'liq ifoda qilingan BB mavjud emas, semantik o'lchov kiritilgan va bilimlarning 
faolligi ta’minlangan.
4. Bilimlarni tushunish darajalari
Mavjud ITlarda beshta asosiy tushunish darajalarini va ikkita metatushunish 
darajalarini ajratish mumkin [2-4].
Birinchi daraja matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan- 
to’g’ri ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. Masalan, 
tizimga «Nonushtadan keyin, soat sakkizda, Zarrux maktabga ketdi. Soat ikkida u 
uyga qaytdi. Tushlikdan keyin u sayr qilishga ketdi» matni kiritilgan bo’lsa, u 
holda birinchi tushunish darajasida tizim «Zarrux qachon maktabga ketdi?», 
«Tushdan keyin Zarrux nima qildi?» kabi savollarga javob bera olishi kerak. 
Lingvistik protsessorda matn va unga taaluqli savollarning morfologik, sintaktik va 
semantik tahlillari amalga oshiriladi. Lingvistik protsessorning chiqishida matn va
81

---

savollarning chiqarish bloki ishlay oladigan ichki ifodalari hosil bo’ladi. Maxsus 
protseduralardan foydalanib bu blok javobni hosil qiladi. Boshqacha aytganda, 
birinchi darajali tushunishda ITdan ma’lumotlarni ifodalash va bu ma’lumotlarga 
xulosa chiqarishning ma’lum vositalarini talab qiladi.
Ikkinchi daraja: Ikkinchi darajada matndagi ma’lumotlarga asoslangan 
mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shiladi. 
Bular matnda yaqqol mavjud 
bo’lmagan axborotlarni tug’dirish imkoniga ega bo’lgan matndagi turli xil 
mantiqlardir(vaqtli, fazoli, kauzual va sh.k.). Bizning misolda ikkinchi darajada 
«Nima oldin bo’ldi: Zarruxning maktabga ketishimi yoki uning tushlik qilishimi?» 
yoki «Zarrux maktabdan kelgandan keyin sayr qildimi?» kabi savollarga to’g’ri 
javob hosil qilish mumkin. IT matnning vaqt strukturasini tuzibgina qolmay, bu 
kabi savollarga javob berishi lozim.
Uchinchi daraja: Ikkinchi daraja vositalariga atrof - muhit haqidagi tizimlar 
bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalari qo’shiladi. ITda bu bilimlar mantiqiy 
xarakterga ega bo’ladi va boshqa turdagi protsedura va senariyalar ko’rinishida 
qayd qilinadi. Uchinchi tushunish darajasida IT «Zarrux ertalab soat sakkizda 
qayerda bo’lgan?» 
yoki «Soat ikkida Zarrux qayerdan keldi?» kabi savollarga 
javob bera olishi kerak. Buning uchun 
«maktabda bo’lish» jarayoni nimani 
bildirishini, xususan, bu jarayon uzluksiz va unda ishtirok etuvchi subyekt hamma 
vaqt «maktabda» bo’lishini bilish kerak.
Uchinchi darajali tushunish amalga oshiriladigan IT strukturasi tashqi 
tomondan ikkinchi daraja sxemasidan farq qilmaydi. Biroq mantiqiy blokda 
nafaqat sof deduktiv xulosalash vositalari, balki senariylar bo’yicha xulosalash 
vositalari ham ko’zda tutilishi kerak.
Sanab o’tilgan uchta tushunish darajalari amalda ishlayotgan barcha ITlarda 
amalga oshirilgan. Birinchi daraja va qisman ikkinchi daraja turli xil tabiiy tilda 
muloqot qilish tizimlariga kiradi.
Tushunishning keyingi ikkita darajasi mavjud ITlarda qisman amalga 
oshirilgan.