Reja: m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar

в
Bilimlarni izohlash
---- ►
Psixologikli:
1)psixik timsollar; 2) fahmlovchi modellar.
---- ►
Intellektualli:
1) muammoli sohadagi 
obyektlar haqidagi faktlarni, ushbu 
obyektlarning 
hossalari 
va 
ular 
orasidagi 
bog’lanish 
munosabatlarini saqlovchi ma’lumotlar; 2) muammoli sohada 
kechayotgan jarayonlar tavsivlari; 3) muammoli soha doirasida 
bir xil tipli masalalarni yechish uslublari haqidagi axborotlar.
------
►
Formalli-mantiqiy: 
maxsus protseduralar yordamida muammoli soha haqida xulosalar 
chiqarishda yangi bilimlarni olish uchun qo’llaniladigan 
formallashgan axborotlar
------
►
Axborotl i-texnologiyal i:
EHM xotirasida saqlanuvchi va intellectual daturlar bilan 
ishlashda foydalaniladigan strukturalashtirilgan axborotlar
4.1-rasm.Bilimlarni izohlash
B unda:
- psixologikli- bilimlarni psixologlar izohlaydi;
- intellektualli - bilimlarni SI sohasidagi mutaxassislar izohlaydi;
- formalli-mantiqli- bilimlarni mantiqchilar izohlaydi;
- axborotli-texnologokli - bilimlarni pragmatik-daturchilar va axborot 
tizimlarni yaratuvchilar izohlaydi.
Bilimlarni manbalardan olish xarakterlariga, foydalanish hamda ishonchlilik 
darajalari va maqsadga bog’liqligiga qarab sinflash 4.2-rasmda keltirilgan [1].
77

---

Bilimlarni olishning manbalariga qarab ular aprior va hosil qilinadigan 
bilimlarga bo’linadi [1]. Aprior bilimlar MBni o’z ichiga olgan intellektual 
tizim(IT)lar o’z faoliyatini boshlanguncha undagi MBda aniqlanadi va to’planadi. 
Aprior bilimlardan farqli ravishda, hosil qilinuvchi bilimlar MBdan foydalanish 
jarayonida shakllantiriladi.
Ushbu bilimlarning manbalari sifatida exspertlar, tashqi sun’iy kuzatuvchi 
qurilmalar (turli xildagi datchiklar, timsollarni angllash mexanizmlari va h.k) 
hamda intellektual tizim doirasida bilimlarni hosil qilish va xulosalash qoidalari 
hamda protseduralari bo’lishi mumkin.
Bilimlardan foydalanish aspektlariga qarab ularni deklarativli (faktlar, 
ma’lumotlarning tavsifiy tipi), protsedurali (qandaydir muammoli sohada bir xil 
tipdagi masalalarni yechish uslublari haqidagi axborotlar) va metabilimlarga 
(bilimlar haqidagi bilimlar) ajratish mumkin [1].
Deklarativ bilimlar obyektlarni va ular orasidagi munosabatlarni tavsivlash 
uchun qo’llanildi.
78

---

Protsedurali bilimlar - o ’zini-o’zi izohlovchi bilimlardan iborat bo’lib, 
protseduralarni tavsiflashda qo’llaniladi. Bu protseduralarda PrSning hamda uning 
MBdagi modellari o’zgarishi bilan bog’liq harakatlari dasturlashtirilgan bo’lishi 
mumkin. Bunda bilimlar bazasining ba’zi qismlarini qayta ishlovchi maxsus 
protseduralar nabori joriy holatni ifodalaydi.
Metabilimlar ko’p hollarda bilimlar haqidagi bilimlar shaklida aniqlanadi va 
bilimlardan foydalanish prinsiplari haqidagi umumiy ma’lumotlardan iborat 
bo’ladi. Metabilimlar tipiga protsedurali bilimlarni tanlash va qo’llashni boshqarish 
strategiyalari ham kiradi.
Bundan tashqari ba’zi adabiyotlarda bilimlarni quyidagi tiplarga ajratishadi
[2-4]:
• interfeysli - atrof-muhit bilan aloqa qiluvchi bilimlar;
• muammoli- PrS haqidagi bilimlar;
• protsedurali - masalarni yechish usullari haqidagi bilimlar;
• strukturali - operatsion tizimlar haqidagi bilimlar;
• metabilimlar - bilimlarning hossalari haqidagi bilimlar.
Maqsadga yo ’naltirilganlik nuqtai-nazaridan bilimlarni extensionalli 
(aniq, tashqi) va intensionalli (abstraktli, maqsadli) tiplarga ajratish mumkin [2­
4]. Extensionalli bilimlar haqiqiy olamdagi obyektlar haqidagi faktlarni 
ifodalaydi. Ushbu bilimlarga misollar sifatida relyatsion bazalarni keltirish 
mumkin:
1) "Axmedov avtomobilga ega ";
2) "Yerdan quyoshgacha bo’lgan masofa 150 mlrd. km";
3) "To’rtburchak-bu geometrik figura ".