Reja: Matn metodologiyasi haqida tushuncha. Shakl va mazmun birligi tamoyili. Makon va zamonbirligi tamoyili. Xususiylikdan umumiylikka o`tish tamoyili. Badiiy matnning tahlil tiplari. Tayanch so`z va tushunchalar

B. Matn va til estetikasi. Sizga ma’lumki, til kommunikativ (aloqa quroli, vositasi), ekspressiv (fikrlarni ifodalash), konstruktiv (fikrlarni shakllantirish), akkumulyativ (ijtimoiy tajriba va bilimlarni tо‘plash, saqlash) kabi bir necha funksiyalarni bajaradi. Shunga kо‘ra matndagi til birliklari muayyan maqsadga yо‘naltirilgan bо‘ladi (ya’ni, kim-nima, kimga-nimaga, kim haqida-nima haqida).
Birinchi odim. Badiiy nutq kо‘rinishlarini belgilash.
-Monologik nutq, dialogik nutq, parallel nutq. Ichki nutq, tashqi nutq. Qahramonlarning yozma nutqlari, gazeta va jurnallardan olingan nutq kо‘rinishlari.
-Hikoyachi shaxsini aniqlash. Kim hikoya qilyapti? Hikoyachi kim haqida gapiryapti? Hikoyachi о‘zini bevosita ifodalayaptimi yoki bilvosita?
-Hikoyachi nutqining kо‘rinishlarini belgilash: xolis nutq, munosabatli nutq. Ichki nutq, tashqi nutq.
-Qahramon shaxsini aniqlash. Bosh qahramon kim? Qaysi toifa-tabaqa yoki ijtimoiy qatlam vakili? Qahramon fe’l-atvori, dunyoqarashini aniqlash.
-Qahramon nutqining kо‘rinishlarini belgilash. Xolis nutq, munosabatli nutq. Ichki nutq, tashqi nutq.
Ikkinchi odim. Sо‘zning estetik vazifasi.
-Badiiy asarda yozuvchi tomonidan atayin qо‘llangan sо‘zlarni aniqlash. Nega aynan shu sо‘zni qо‘llaganligi, bu sо‘zning asar mazmuni va estetikasi uchun qay darajada ahamiyat kasb etishi haqida fikr yuritish.
-Tarixiy, arxaik va yangi sо‘zlarni aniqlash, ma’nosini izohli lug‘atlarga asoslanib sharhlash. Ularning asarda qо‘llanilish о‘rni va sababini belgilash.
-Iste’mol doirasi chegaralangan sо‘zlar(kasb-hunar sо‘zlari, shevaga oid sо‘zlar, chet va dag‘al sо‘zlar)ni aniqlash, ma’nosini zaruriy lug‘atlarga asoslanib sharhlash. Ularning asarda qо‘llanish о‘rni va sabablarini izohlash.
-Ma’nodosh, shakldosh, paronim va zid ma’noli sо‘zlarni aniqlash. Ularning asar mazmuniga qanday ta’sir etganligi haqida mulohaza yuritish.
-Fonetik-fonologik о‘ziga xosliklarni belgilash. Tovush takrori, tovush tushishi, tovushlarning qavatlanishi kabi hodisalarning asarda qо‘llanilishi va ular yordamida erishilgan ekspressivlik haqida fikr yuritiladi.
-Matndagi morfologik о‘ziga xosliklarni aniqlash. Masalan, ot sо‘z turkumidagi sо‘zlarni ketma-ket keltirish yoki takrorlash orqali erishilgan ta’sirchanlik, sifatlarni uslubiy maqsadlarda qо‘llash, olmoshlarning matndagi vazifasi, fe’l nisbatlaridan emotsional-ekspressiv maqsadalarda foydalanilganlik kabilarni aniqlash.
-Matnning sintaktik о‘ziga xosliklarini aniqlash. Yozuvchi tomonidan atayin qо‘llanilgan sо‘z birikmalarini topish va nega qо‘llanilgani haqida fikr yuritish. Gap turlarini aniqlash. Qaysi turdagi gaplardan kо‘proq foydalanilganligini belgilash va yozuvchining maqsadi haqida fikr yuritish. Sо‘z tartibi, inversiya, antiteza, parallelizm, ellipsis kabilar.
- Abzats. Abzats qismlarinig joylashtirilishi. Tema-rematik munosabat. Abzatslarni bir-biriga bog‘lovchi vositalar. Distant va kontakt aloqa. Mazmuniy о‘q, mazmuniy yaqinlik va mazmuniy izchillik tushunchalari abzats tahlili asosida sharhlanadi.