Reja: Milliy did va estetika

Milliy did va uning namoyon bo`lishi
Reja:

1. 
   Milliy did va estetika .
   
2. 
   Milliy didni shakllantiruvchi omillar.
   
3. 
   Milliy didni moddiy extiyojlarida namoyon bulishi.
   
4. 
   Ma'naviy xayot va milliy did.
   
5. 
   Milliy didni uzgaruvchanligi.
   

Idrok etilayotgan vokealar va tashki odamdagi narsalarni bilishdan vujudga keladigan xissiy-ruxiy reaksiya turli xollarda uziga xos ravishda namoyon buladi. Etnos yashayotgan turfa xil tibbiy sharoitlar-urmon, chul, dashtlik, tog, suv xavzalari, vodiy va voxalar, shuningdek tarixiy tarakkiyotdagi uziga xoslik xalklarning idrok etishiga uz ta'sirini kursatadi.

Milliy did - bu xalk va millatni kupchilik vakillarida tarixiy jixatdan vujudga kelgan guzallik va xukuklik tugrisida beriladigan baxodir. Milliy did uzida milliy uziga xoslikni mujassamlashtirgan bulib, xissiy va ruxiy jixatdan milliy psixologik qiyofaning xarakterli xususiyatlaridan biri sifatida namoyon buladi. Shuning uchun xam uni xalk xayoti va turmushidan ajratib tushunib bulmaydi. Ma'lum milliy muxitda yashab va voyaga etar ekan xar bir shaxsning ruxiy xususiyatlari millatning psixologik xususiyatlaridan kuchirma oladi.
Shaxs ajdodlar tomonidan tuplangan madaniy meroslarni uzlashtirib boradi va uni urab turgan milliy zamin ta'siri ostida unda atrof-muxit, iklim sharoitlari, xayvonot olamini idrok etishga nisbatan maxsus did va xis-tuygular shakllanadi. Odam eng avvalo uni ilk bolalik davridanok urab turgan, unga xar kun xar soat sayin ta'sir etib turgan, uning amaliy maksadlari va moddiy extiyojlarini kondiradi, narsalarning xususiyatlarini boshka xalk vakillariga nisbatan chukurrok idrok etishga urganadi. Shuning uchun xam tabiat va jamiyatdagi biror narsa va xodisa bir millat va elat vakillarida kuchli xissiy-ruxiy reaksiyani keltirgan xolda, boshka millat va elat vakillari uchun befark bulib kolish mumkin. Masalan, chul kozok xalki uchun bir necha yuz yillar mobaynida xayot kechirish manbai, ularning tabiiy boyligi bulib kelgan. Shu boisdan kozok xolkida uni idrok etishga nisbatan uziga xos did vujudga kelib, chul chukur xurmat bilan kuylanib kelinadi.
Bir xalk vakillari boshka xalk orasiga tushib kolishganda, ularda mavjud bulgan uzaro munosabatlarni kurib (rejalash) taa jjublanishi mumkin. Chunki bu narsalar unga kandaydir gayri- tabiiy bulib kurinadi.
Kuddusni (plastinki ) iste'lo kilib olgan fransuzlar arablarning kup xotinlik odatiga nafratlanib karashgan, arablar esa fransuz xonimlarining ochik yuz bilan yurishini xayosizlik deb xisoblashgan, deb yozadi etnograf L. N. Gumilov.
XX asrning yirik yozuvchisi Ch. Aytmatov asarlarini ukisak, unda kirgiz va kozok xalklaridagi odatni - kiz olib kochish xodisasini kuramiz. " Osmon yuli " kissasida Kosim ovuliga kaytishda sevgani Aminani olib ketadi, " Sarvkomat dilbarim "da Ilyos Asalni, "Jamila"da Doniyor Jamilani uzi bilan olib kochib ketadi. Albatta bunday an'analarga ega bulmagan xalklar uchun bu xil xatti- xarakatlar gayri -tabiiy kurinishi mumkin. Lekin xar bir urf -odat va an'analarning vujudga kelishida yukorida aytganimizdek, ma'lum iktisodiy, ijtimoiy omillar ta'sir etgan buladi.
Faoliyat jarayonida vujudga keladigan milliy did millatning xam moddiy, xam ma'naviy extiyojlarida namoyon buladi. Kishilarning moddiy extiyojlarini kondirilishi asosan ishlab chikarishning rivojlanishi darajasi bilan belgilanadi. Shuning bilan birga tabiiy geografik shart- sharoitlarining xususiyatlari xam moddiy iste'mol xarakterga ta'sir kursatadi.
YEyish va ichishning kanday bulishi shu xalkning kaysi turi bilan shugullanishiga, uni urab turgan borlikka va xayvonot olamiga kup jixatdan boglik buladi.
Xech bir odam uzi kurmagan, mazasini tatib kurmagan narsalarga nisbatan extiyoj xosil kilmaydi.
Dexkonchilik va bogdorchilik bilan shugullanadigan respublikamiz axolisining asosiy ovkati guruch, sabzavot va mevalar xisoblanadi.
Shunga kura, ularda kishlok xujalik va usimlik maxsulotlarini ishlab chikarishga, ularda turli tuman ozik -ovkat maxsulotlar tayyorlashga nisbatan, malaka va odatlar rivojlangan bulib, shunga kura tab va didlar xam shakllangan. Chorvachilik bilan shugullanuvchi xalklarda esa gusht va gusht maxsulotlariga nisbatan extiyoj va did shakllangan.
Milliy estetik didning uziga xosligi milliy ma'naviy xayotining kup soxalarida namoyon buladi. Ayniksa, ular me'morchilik kurilishlarida, tasviriy san'atda, musikada, rakslarda, adabiyotda, milliy kiyimlarda va uning bezaklarida ayollarning xushruyligida va ijtimoiy xayotning boshka soxalarida tula uz ifodasini topadi. Guzallik tabiatda va jamiyatda ob'ektiv jixatdan mavjud. Avstraliyadagi ayrim kabilalar kizlarining kuzlarini yoshligidanok gilay kilishga xarakat kilib, bosh kiyimining chekka tomoniga yaltirok narsa osib kuyishar ekan. Chunki bu erda gilay kuzli ayol guzallik belgisi xisoblanadi. Odam uzining yashab turgan tabiiy sharoitini boshka joylarga uxshata olmaydi, chunki inson uzi yashab turgan joyiga nisbatan dinamik steriotip xosil kilgan.
Izoxlang?
Rossiya podshosi Anna Ivanovna saroyiga balga taklif kilingan Xitoy elchilari, malikaning shu erda xozir bulgan xonimlardan kaysi birini ular eng guzal, deb xisoblaydilar, deb bergan savoliga Pyotr 1 ning kizi YElizavettani afzal kurganliklarini aytishadi. YElizavetta darxakikat juda guzal bulgan, lekin u kanchalik guzal bulsa xam, uning shaxlo kuzlari urniga kisikrok bulganida yanada guzal bulishini e'tirof etishgan. Umuman keyingi yillarda respublikamizda san'atni barcha turlariga e'tibor kuchayib rivoj topib bordi. Shulardan kurinadiki, san'atning u yoki bu turini tugri tushunish va tula idrok etilishi uchun uning milliy zaminida nechoglik ildiz otgan bulishi, unga nisbatan xalkda kanchalik ta'b va didning shakllangan bulishiga boglik bular ekan. Mexnat faoliyati, iktisodiy uklad va yashash sharoitlari asosida vujudga keladigan milliy did bu sharoitlarning uzgarishish bilan ma'lum darajada uzgarishlarga uchraydi. Lekin kadimiy ta'b va didlar butunlay izsiz yukolib ketmaydi. Chunki uzok vakt kishilar iste'molida bulgan u yoki bu ta'blar, xalk xayotining ma'naviy va moddiy tomonlarida uzining chukur izini koldirgan buladiki, ularning uzgarishi yoki yukolib ketishi, yangi did va ta'blarning shakllanishi uchun un va yuz yillar kerak buladi.


Tayanch iboralar: Milliy did, milliy goya, milliy ong, milliy mafkura, millat ruxi, Etnos, kadriyat, an'ana, etnopsixologiya, etnik katlam, etnik ong.

Adabiyotlar.

1. I. Jabborov. Uzbek xalk etnografiyasi. T.1994 y.
2 V. Karimova. Muomala psixologiyasi. T 2000 y.
3. E. Goziev. Muomala psixologiyasi. T. 2001 y.
X. Alimov. Milliylik va ijtimoiy ruxiyat. T. 1992y.