Reja Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qо‘llaniladigan asosiy kо‘rsatkichlar

Nominal YAIM
Real YAIM = ———————————— 100
Deflyator
Iste‘mol narxlari indeksi quyidagicha aniqlanadi:

 Q
i
0
 P
i
1
INI = ------------- 100

 Q
i
0
 P
i
0
Bu yerda:
Q
i
0
– bazis yilda bozor savatiga kiritilgan i – tovar va xizmatlar hajmi;
P
i
1
– i – tovarning joriy yildagi bahosi;
P
i
0
– i – tovarning bazis yildagi hajmi.
Iste‘mol narxlari indeksi hisoblashning shartlari;
- bozor savati bazis yil uchun aniqlanadi va bir necha yil davomida о‗zgarmaydi;
- bozor savatiga faqat iste‘mol xarakteridagi tovarlar va xizmatlar kiritiladi;
- bozor savatiga kiritilgan tovarlar va xizmatlarning hajmi iste‘mol xarajatlarining
katta qismini tashkil etishi kerak.
INI kо‗rsatkichining kamchiligi shundaki bozor savati tarkibi о‗zgarmas bо‗lganligi
tufayli aholi iste‘moli tarkibida tovarlar va xizmatlar ulushining о‗zgarganligini,
shuningdek tovarlar va xizmatlar sifatida rо‗y bergan о‗zgarishlarni hisobga olish
imkonini bermaydi Shu sababli bu indeks baholar darajasini biroz oshirib kо‗rsatadi.
YAIM deflyatori esa bozor savatiga joriy yida kiritilmay qolgan tovarlar baholarining
oshishini hisobga olish imkonini bermasligi tufayli baholar darajasini biroz pasaytirib
kо‗rsatadi. Shu sababli bu ikki indeksning о‗rtacha darajasini xarakterlovchi Fisher indeksi
hisoblanadi:
If = Idef * Iini
Sanoat ishlab chiqaruvchilar baho indeksi iste‘mol narxlari indeksi singari
hisoblanadi. Lekin bozor savatiga sanoat mahsulotlarigina kiritilib ular ulgurji baholarda
hisoblanadi.
Mamlakatning makroiqtisodiy holati kо‗rsatkichlar tizimi orqali baholanadi.
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM, YAMD, SIM, SMD, SHD, SHTD, YAMTD, C ,S,
INI,YAIM deflyatori kabi kо‗rsatkichlardan foydalaniladi.
YAIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma‘lum muddat davomida ishlab

---

chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy yig‗indisidan
iborat.
YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish, yakuniy iste‘mol va taqsimot usulari mavjud
bо‗lib, ulardan dastlabki ikki turi keng qо‗llaniladi.
YAIMni hisoblashda bir qiymatni ikki qayta hisoblashga yо‗l qо‗ymaslik uchun uni
qо‗shilgan qiymatlar yig‗indisi kо‗rinishida hisoblanadi. Bu usul YAIMni hisoblashning
ishlab chiqarish usuli deyiladi.
YAIMni xarajatlar kо‗rinishida tо‗rt guruhdagi xarajatlar - iste‘mol, investitsiya,
davlat xaridi va sof eksport xarajatlari yig‗indisi orqali hisoblanadi.
Har uchala usulda hisoblangan YAIM kо‗rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno
etilganda о‗zaro teng bо‗ladi.
Milliy hisobchilik tizimining barcha kо‗rsatkichlarini hisoblashning uslubiy bazasi
bitta bо‗lgani uchun ularni о‗zaro taqqoslash imkoni mavjud.
Makroiqtisodiy tahlilda YAIM kо‗rsatkichi bilan birgaYAMd kо‗rsatkichidan ham
foydalaniladi. YAMD - mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat
tashqarisida, ishlab chiqarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‗ich daromadlari
yig‗indisidir.
Soddalik uchun YAIM yalpi ishlab chiqarish, YAMD esa yalpi daromad deb ham
yuritiladi.
Nominal YAIM yakuniy tovarlar va xizmatlar hajmini joriy narxlarda, real YAIM esa
doimiy narxlarda baholaydi. Shunday qilib, real YAMM hajmi faqatgina ishlab chiqarish
hajmi о‗sishi bilan oshadi, nominal YAMM esa tovar va xizmatlar baho darajasining
о‗sishi natijasida ham oshishi mumkin. Milliy ishlab chiqarish va daromad hajmining real
о‗zgarishini aniqlash uchun baholar indekslaridan: YAIM deflyatori va INI
kо‗rsatkichlaridan foydalaniladi.