Reja: Naflilikning nazariy asoslari
Download 24.24 Kb.
|
bb
|
Mavzu: Naflilik va chekli naflilikni kamayish usuli Reja: 1.Naflilikning nazariy asoslari. 2. Naflilik tushunchasi va turlari. 3. Chekli naflilikning kamayish qonuni va naflilikni o‘lchashni Chekli naflilikni o‘lchashni asosiy yondashuvlari. Naflilikning nazariy asoslari. Marjinalizm va uning asosiy yondashuvi. Marjinalizm deb nomlangan ilmiy yo'nalish XIX asrning so'nggi uchdan birida paydo bo'ldi. Marjinalistlarning iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga yondashuvining tubdan yangiligi marjinal naflilik toifasiga aylandi. Adabiyotda siz marjinalizm bilan bir xil bo'lgan "cheklangan naflilik nazariyasi" yoki "sub'ektiv psixologik nazariya" nomlarini topishingiz mumkin. Uning asosiy vakillari U.S. Jevons, A. Marshall, J. Xiks (Angliya), L. Valras (Frantsiya), K. Menger, E. Boem-Baverk, F. Vizer (Avstriya). Marjinal inqilob bu klassik iqtisodiy maktab kontseptsiyasidan neoklassik nazariyaga (marjinalizm) o'tishdir. Marjinalizmning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: iqtisodiy hodisalarning o'zgarishini tahlil qilish vositasi sifatida chegara qiymatlaridan foydalanish; tadqiqotning asosini alohida firmalarning xatti-harakatlari va mijozlar ehtiyojlari tushunchasi tashkil etadi; resurslarni oqilona taqsimlash va ushbu mablag'lardan maqbul foydalanishni topish bo'yicha tadqiqotlar; tahlilning mavzusi nafaqat makro, balki mikro darajada ham iqtisodiyotning barqaror holati masalalari; statistik masalalarni maqbul qarorlarini qabul qilish uchun matematik usullarni keng qo'llash; hedonizm, ya'ni baxt uchun yashash. Marjinalistlarning xizmatlari talab va taklifni birgalikda o'rganish uchun asosdir. Ular qiymatning ikki mezonli nazariyasini marginal tannarxga va marjinal foydaga asoslangan holda ishlab chiqdilar. Hamma iqtisodchilar qiymatning mehnat nazariyasi qoidalariga rozi bo'lmadilar. 19-asrning so'nggi uchdan birida marjinalist inqilob sodir bo'lgan va iqtisodiyotning asosiy omili sifatida foydaliligiga burilish bo'lgan yangi bosqichda qiymat masalasini hal qilishda yangi yondashuv taklif qilindi. Marjinal naflilik nazariyasining markaziy nuqtasi qiymatni tannarxga pasaytirish (ishchi kuchi yoki barcha "uchta asosiy omil" - mehnat, er va kapital) qabul qilinishi mumkin emas degan fikrdir. Qiymat (xarajat) foydali ta'sir darajasi bilan belgilanadi, ya'ni. marjinal naflilik nazariyasi vakillari iste'molchilar nuqtai nazaridan iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga urindilar. Marjinal naflilik nazariyasining asosiy metodologik qoidalari quyidagilardan iborat. Birinchidan, iqtisodiy tahlilga e'tibor xarajatlar va xarajatlardan yakuniy natijaga o'tkazildi. Buning uchun marjinal naflilik tushunchasining o'zi kiritildi, ishlab chiqarish resurslari o'z qiymatini aksincha emas, balki yakuniy mahsulotdan oladi degan tasdiq tasdiqlandi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, agar mahsulot bozorda sotib olinadigan bo'lsa, demak, bu kimdir mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat xarajatlarini ijtimoiy zarur deb bilgani uchun emas, balki ushbu mahsulot xaridor uchun ma'lum nafli ta'sirga ega va shuning uchun ham xaridor qadrlaydi ushbu mahsulotni. Ikkinchidan, inson ehtiyojlari iqtisodiy tahlil markazida ilgari surilgan, ya'ni. shaxssiz, "ob'ektiv" omillar va kuchlar emas, balki shaxslarning iqtisodiy xulq-atvorining sub'ektiv motivatsiyasi. Shuni inobatga olgan holda markaziy kategoriya - naflilik - bu har bir shaxs o'z ehtiyojlarini qondirishda ma'lum bir tovar rolini beradigan sub'ektiv baho sifatida aniq tushuniladi. Tovarning qiymati - ma'lum bir odam tomonidan iste'mol qilingan narsaning uning hayoti va farovonligi uchun qiymatini tushunishi. Uchinchidan, inson o'z ehtiyojlarini ularning ahamiyatliligi darajasining pasayishi tartibiga qarab belgilaydi va ularni o'z ixtiyoridagi mollar miqdori bilan qondirishga intiladi. Imtiyozlarning har birining qiymati ikki omilga bog'liq: 1) ehtiyojni qondirish muhimligi to'g'risida; 2) uning to'yinganligi darajasi bo'yicha. Ushbu qoida Menger shkalasi shaklida aniq talqin qilingan. Uning ahamiyati shundaki, u kamroq umumiy foydali mahsulotlarning nega katta qiymatga ega bo'lishi mumkinligini tushuntirishga imkon beradi (bu har bir tovarning ehtiyojlar miqyosidagi o'rni va unga bo'lgan ehtiyojning to'yinganligi darajasi bilan belgilanadi). To'rtinchidan, shaxsiy iste'mol jarayonida tovarlarning nafliligining kamayib borishi qonuni ishlaydi. Qiymat kattaligini o'lchash uchun Gossenning birinchi va ikkinchi qonunlaridan foydalaniladi. Beshinchidan, tovarlarning qiymati (qiymati) marjinal naflilik bilan belgilanadi, ya'ni ta'minotning oxirgi birligining ma'lum turdagi mahsulotga bo'lgan eng kam favqulodda ehtiyojni qondiradigan sub'ektiv foydaliligi. Agar yaxshilik mo'l-ko'l bo'lsa, unda uning umumiy nafliligi qanchalik katta bo'lmasin, oxirgi birlikning nafliligi nolga teng bo'ladi va qaysi birlik oxirgi deb hisoblanishi muhim bo'lmagani uchun har qanday birlikning nafliligi nolga teng bo'ladi. Bunday tovar, K.Mengerning so'zlariga ko'ra, iqtisodiy bo'lmagan (yoki bepul) tovar bo'ladi. Aksincha, hatto tovarning (masalan, olmosning) butun miqdorining umumiy nafliligi unchalik katta bo'lmasa ham, ularning cheklangan miqdori oxirgi birlikning yetarlicha yuqori baholanishiga olib keladi va bu tovar iqtisodiy xarakter va qiymat (qiymat). Tovarning umumiy nafliligi (ya'ni butun zaxiraning nafliligi yoki ma'lum bir shaxs uchun mavjud bo'lgan barcha tovar miqdori) va uning cheklangan nafi (ya'ni, ushbu zaxiradagi oxirgi birlikning nafliligi) mavjud miqdordan) bu qiymat nazariyasiga kiritilgan asosiy kontseptual qoidalardan biridir. Bo’m-Baverk bu holatni o'rmonda beshta qop don bilan yolg'iz yashaydigan ko'chmanchi misolida ochib beradi. Unga ovqatlanish uchun birinchi qop (boqish uchun), ikkinchisiga ovqatlanishni yaxshilash uchun (semirish uchun), uchinchisi parrandalarni boqish uchun, to'rtinchisi aroq tayyorlash uchun, beshinchisi unga ko'ngil ochish uchun xizmat qiladigan to'tiqushni boqish uchun kerak. Donning qiymati aniq bo'lmagan ehtiyojlarni qondiradigan beshinchi qopning nafliligi bilan aniqlanadi. Darhaqiqat, bu ko'chmanchiga kimdir kelib, bitta qopni sotishni so'raydi, deylik. Buning uchun ko'chmanchi qanday narx oladi? Ratsional iqtisodiy agent sifatida u to'tiqushning ovqatlanadigan qopini qadrlaydigan narxni talab qiladi. Albatta, u mavjud bo'lgan beshtadan har qanday qopni berishi mumkin, ammo bu har qanday qopning narxi oxirgi qopdagiga teng. Shuning uchun xulosa chiqariladi: qancha ko'p tovarlar (tovarlar), ya'ni ular kamdan kam bo'lsa, xaridor uchun unchalik nafli bo'lmaydi va xarajat past bo'ladi. Shunday qilib, marjinal naflilik nazariyasida tovarlarning qiymati ularning nafliligi va kamligini baholashning sub'ektiv bahosidan kelib chiqadi va tovarning qiymati va pirovardida uning bozor narxi aynan qonunidan kelib chiqadigan marjinal naflilik bilan belgilanadi, tovarlarning nafliligini kamaytirish. Natijada, izchil nazariyani qurish uchun nafli dastur, hech bo'lmaganda mehnatdan kam bo'lmagan samarani tahlil qilish uchun boshlang'ich nuqtasi bo'lib xizmat qilishi mumkinligi isbotlandi. Marjinal naflilik nazariyasini ishlab chiqishda Amerika maktabining vakili J.B. Klark (1847-1938) ishlab chiqarish omillarining chekka mahsuldorligi nazariyasini taklif qildi. Ma'lumki, ishlab chiqarishda har doim ishlab chiqarishning bir necha omillari ishtirok etadi. Bu, xususan, 19-asrning birinchi yarmida paydo bo'lgan uchta ishlab chiqarish omillari nazariyasida bayon etilgan. U qiymatni yaratishni ishlab chiqarishning uchta omili - kapital (ishlab chiqarish vositasi sifatida talqin etiladi), mehnat va erning ishlashi bilan bog'laydi. Ushbu omillar foyda, ish haqi va ijara haqiga to'g'ri keladi. Faktorial yondashuv cheklangan mahsuldorlik nazariyasi doirasida xarajatlar muammosini hal qilishda qo'llanilishini topdi. Har bir ishlab chiqarish omili ma'lum ko'rsatkichlarga ega va mahsulot qiymatiga hissa qo'shadi. Tegishli omil egasi ushbu omil hissasiga tegishlidir. Har qanday ishlab chiqarish omilining o'sishi, qolgan qismi o'zgarishsiz holda ishlab chiqarishning pasayib borishiga olib keladi (ya'ni, sarmoyasi ko'payib borayotgan omilning kamayib boradigan rentabelligi mavjud). Hosildorlikning erga nisbatan pasayishi haqidagi gapni T.Maltus bildirgan bo'lsa, Iogann Geynrix fon Tyunen (iqtisodiy va matematik yo'nalish vakili) kapital va mehnatning pasayib borayotgan samaradorligi to'g'risida yozgan. Bunday holda, ishlab chiqarish omillarining o'zaro almashishi muammosi, uni maqbul tashkil etish muammosi, ya'ni tadbirkor qaysi omillarni va qaysi nisbatda foydalanishni hal qilishi kerak (ularning narxlarini hisobga olgan holda). J.B tomonidan kiritilgan yangi. Klark - har bir omil olishi kerak bo'lgan mukofotni o'zining cheklangan mahsuloti qiymatiga kamaytirish. Masalan, tadbirkor qancha ishchi yollashini aniqlashi uchun u o'z mehnatining bozor narxini va ular ishlab chiqarayotgan mahsulotning bozor narxini bilishi kerak. Foydani ko'paytirish maqsadiga erishishda tadbirkor ushbu qadriyatlarni taqqoslaydi. Ushbu qiymatlar orasidagi farq ijobiy (mahsulot narxi mehnat narxidan kattaroq) bo'lsa, xodim tomonidan yollanishni ko'paytirish mantiqan. Shunday qilib, marjinal hosildorlik nazariyasiga binoan ishlab chiqarishning barcha omillari qiymatni (yakuniy mahsulot) yaratishda marginal hissa bilan ularning ish haqining tengligini ta'minlaydigan miqdorda yollanadi. Bunday holda, tayyor mahsulotning butun ishlab chiqarilgan qiymati uning cheklangan hissasiga muvofiq u yoki bu omilga bog'liq. Shunday qilib, marjinal mahsuldorlik nazariyasi qiymat ishlab chiqarish va uni tovar ishlab chiqarishning alohida agentlari o'rtasida taqsimlash o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tahlil qilishni ta'minlaydi. 2.Naflilik tushunchasi va turlari. Hozirda iqtisodiyot nazariyasiga oid ko‘plab darslik va o‘quv qoMlanmalarda bozor talabining shakllanishi va namoyon bolishini iste’molchining hatti-harakati orqali tushuntirishga harakat qilinmoqda. Bunda oldindan g‘arb adabiyotlarida mavjud bolib kelgan turli nazariyalardan foydalanib, iste’molchi hatti-harakati nazariyasi alohida yo‘nalish sifatida bayon etilmoqda. NAFLILIK - bu tovarlarni iste'mol qilish va xizmatlardan foydalanishda odamlar tomonidan qabul qilinadigan so'rovlarning bajarilishini, rohatlanishni, ehtiyojlarni qondirishni aks ettiruvchi xususiyatdir. Yordamchi sub'ektiv toifadir, chunki har bir inson o'ziga xos zavq, qoniqish va ehtiyojlar doirasini anglaydi. Biroq, har xil odamlarning tovar va xizmatlarni iste'mol qilishdan qoniqish darajasi va qondirish o'lchovining iste'mol qilingan tovarlar miqdoriga bog'liqligini baholashda umumiy jihatlar ko'p. Naflilik nazariyasi naflilik dasturning an'anaviy birliklari - deb ataladigan tushunchasini taqdim etadi, яъни “Util” бу tovar birligini iste'mol qilishdan olinadigan zavq o'lchovini ifodalaydi. Naflilik nazariyasi kamayib boruvchi marjinal qonunga asoslangan. Cheklangan naflilik - iste'mol qilinadigan tovar miqdori bir birlikka ko'payganida iste'molchi oladigan qo'shimcha naflilik, qo'shimcha xizmatning o'sishi (iste'molning boshqa barcha shartlari, boshqa tovarlarning iste'moli o'zgarishsiz qolishini nazarda tutgan holda). Iste'molchi mahsulotni nafli bo'lishi uchun sotib oladi. Birinchidan, insonning ehtiyojlari asta-sekin qondiriladi, ya'ni yaxshilikka ishlatilgani uchun ma’mnun. Bu umumiy yordam dasturini oshiradi. Iqtisodiy tovarning umumiy nafliligi - bu iste'mol qilingan tovarning barcha tarkibiy qismlarining umumiy nafliligidir. Ikkinchidan, iste'molning intensivligi yoki kuchliligi iste'mol bilan kamayadi. Binobarin, iste'molchining har bir qo'shimcha qismining nafi ham kamayishi kerak. Iste'mol qilinadigan tovar miqdori oshgani sayin marjinal naflilikning pasayish tendentsiyasi kamayib boruvchi marginal qonuni deyiladi. Iqtisodchilar bir necha bor baholash xususiyatiga ega bo'lgan "naflilik" atamasidan xalos bo'lishga, buning o'rniga munosib o'rnini topishga harakat qildilar. Shunday qilib, taniqli rus iqtisodchisi N. X. Bunge "moslik" atamasidan foydalanishni taklif qildi (Nutze - nemis). Italiyalik-shveytsariyalik iqtisodchi va sotsiolog V.Pareto "naflilik" atamasini narsa va istak o'rtasidagi moslikni anglatuvchi “ophelimite” ya‘ni neologizm bilan almashtirishni taklif qildi. Frantsuz iqtisodchisi Ch.Gide "istak axloqiy yoki axloqsiz xususiyatlarga ega, oqilona yoki beparvolik degani emas", deb hisoblab, "istak" atamasidan foydalanishni taklif qildi (desirabilite - frantsuzcha). Shunga qaramay, "naflilik" atamasi uning tanqidchilaridan saqlanib qolgan va bugungi kunda ham qo'llanilmoqda. Chekli naflilikning kamayish qonuni va naflilikni o‘lchashni Chekli naflilikni o‘lchashni asosiy yondashuvlari. Iste'molchining har qanday iqtisodiy ne'matni egallashi ko'plab savollarga javobni talab qiladi, ularning echimi har doim ham faqat iqtisodiy yondashuvlarni, baholarni va mezonlarni o'z ichiga olmaydi. Tovarlarning naflilik darajasi qanday aniqlanadi? Ularning qiymatini qanday o'lchaysiz? Ushbu murakkab muammolarni hal qilishning yondashuvlarini izlashda ikkita asosiy yo'nalish paydo bo'ldi. Ulardan biri kardinalistik (miqdoriy) yondashuv bilan ifodalanadi, iste'molchilarning xulq-atvorini o'rganadigan yana bir zamonaviy yo'nalish ordinalizm (ordnung die Ordnung - tartib) deb nomlanadi. Naflilik dasturini tahlil qilishning miqdoriy yondashuvi turli xil tovarlarni gipotetik naflilik birliklarda o'lchash imkoniyati g'oyasiga asoslanadi - utily (ingliz tilidan utility - naflilik). Shuni ta'kidlash kerakki, ma'lum bir mahsulot yoki mahsulot to'plamining nafliligini miqdoriy baholash faqat individual, sub'ektivdir. Miqdoriy yondashuv ma'lum bir mahsulotning tovarlarda nafliligini ob'ektiv ravishda o'lchash imkoniyatini anglatmaydi. Xuddi shu mahsulot bir iste'molchi uchun katta qiymatga ega bo'lishi mumkin, boshqasi uchun esa hech qanday qiymatga ega bo'lmaydi. Miqdoriy yondashuv, odatda, har xil iste'molchilar tomonidan olingan qoniqish miqdorini taqqoslash imkoniyatini ham ta'minlamaydi. Demak, naflilikning miqdoriy nazariyasida iste'molchi o'zi iste'mol qiladigan har qanday tovarning nafini foydali jihatidan aniqlab berishi mumkin deb taxmin qilinadi. Rasmiy ravishda, bu umumiy yordam funktsiyasi sifatida yozilishi mumkin: TU = F(QA, QB,..., QZ), (1) bu erda TU - ushbu tovar to'plamining umumiy nafliligi; QA, QB, QZ - vaqt birligiga A, B, ..., Z tovarlarini iste'mol qilish hajmi. Umumiy naflilik funktsiyasi mohiyati haqidagi taxminlar katta ahamiyatga ega. B, C, ..., Z tovarlarini iste'mol qilish hajmlarini aniqlaylik. Keling, tovar to'plamining umumiy nafliligi A tovarini iste'mol qilish hajmiga (masalan, olma) qarab qanday o'zgarishini ko'rib chiqamiz. Ushbu bog'liqlik 1-rasmning yuqori qismida ko'rsatilgan. OK segmentining uzunligi B, C, ..., Z tovarlarning belgilangan hajmlari uchun belgilangan tovarning nafiga va A tovarning nol sarflanishida tengdir. Miqdoriy nazariyada TU funktsiyasi 1-rasmning yuqori qismi ko'payib bormoqda (qancha ko'p olma bo'lsa, tovar to'plami ko'proq nafliligiga ega) va yuqoriga ko'tarilib (har bir keyingi olma tovarning umumiy nafini avvalgisiga nisbatan kichikroq miqdorda oshiradi). Aslida, bu funktsiya maksimal nuqtaga (S) ega bo'lishi mumkin, undan keyin u kamayadi. 1-rasm. Umumiy va marjinal yordam dasturi 1-rasmning pastki qismida olma chekka nafliligi ularning iste'mol hajmiga bog'liqligini ko'rsatadi. Shunday qilib, kardinalistik yondashuv tovarlarning nafliligining faraziy o'lchovlaridan foydalanishga va ularni xaridor tomonidan sarflangan pullarning foydasi bilan taqqoslashga asoslangan. Kardinalistikdan farqli o'laroq, tartibni (tartibli) yondashuv ilgari surildi, bu naflilikni o'lchash imkoniyatini anglatmaydi va iste'molchilar tomonidan ularning afzalliklari jihatidan tovar to'plamlarini taqqoslash va buyurtma qilishning oddiy imkoniyatlariga asoslanadi. Iste'molchilarning xatti-harakati nazariyasidan miqdoriy yondashuvga qaraganda ancha kamroq qat'iy taxminlarni talab qiladigan ushbu yondashuv iqtisodchilar nazarida va haqiqatga yaqinroq ko'rinardi. Avvalo, o'lchovni ba'zi bir o'lchov birligining mavjudligi bilan tenglashtirmaslik kerak. Shunday qilib, masofani teng muvaffaqiyat bilan kilometrlar, millar, verstlar, fathlar yoki tirsaklar, vazni kilogramm, pudlar yoki funtlarda o'lchash mumkin. Miqdoriy ravishda o'lchanadigan miqdorlarning asosiy xususiyati quyidagicha yozilishi mumkin: miqdoriy o'lchov nafaqat turli xil kuzatuv ob'ektlarining uzunligini yoki og'irligini solishtirish imkoniyatini, balki og'irlik va uzunlik farqini taqqoslash imkoniyatini ham anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, biz nafaqat Everestning bizning xonamizdan balandligini aniqlabgina qolmay, balki savolga javob beramiz: bu qanchalik baland? Avval ta'kidlab o'tilganidek, tartib (tartib) yondashuvi kardinalga qaraganda ancha kam qat'iy taxminlarga asoslanadi - biz iste'molchi "tovarlarning to'plamidan olingan nafliligini o'lchash imkoniyatiga ega" degan taxmindan voz kechamiz va iste'molchi oddiygina turli xil tovar to'plamlarini afzalligi nuqtai nazaridan taqqoslash va buyurtma qilish, tabiiyki, foydaliroq darajasi yuqori bo'lgan tovarlarning to'plamlari afzalroq va nafliligi bir xil bo'lgan to'plamlar ekvivalentdir. E'tibor bering, tartibli yondashuv tovarlarning nafli vositalariga ma'lum sonlarni berish imkoniyatini umuman istisno etmaydi. Masalan, uchta tovar to'plamiga duch kelgan iste'molchi ushbu to'plamlarni taqqoslab, nafliligini oshirish tartibida quyidagicha joylashtirdi deylik: X`, X``, X``. Unda bizga ushbu buyurtma qilingan to'plamdagi tovarlar to'plamining tartib raqamini ma'lum tovar to'plamining nafliligini raqamli ifodasi sifatida olishimizga hech narsa to'sqinlik qilmaydi, ya'ni. U(X`) = 1, U(X``) = 2, U(X```) = 3. Endi iste'molchilar nuqtai nazaridan to to'plamga teng keladigan yana bir tovar to'plami paydo bo'ldi deylik. Ushbu to'plamning nafliligini qanday aniqlash mumkin? Teng to'plamlarning nafliligi teng bo'lishi kerakligi aniq, ya'ni: U(X```) = U(X``) = 2 Ammo, aniqki, biz bir qator tovarlarning foydaliligini belgilagan raqamlar oddiy savolga javob berishdan tashqari, bu holda hech qanday ma'lumot bermaydi: ma'lum tovar to'plami afzalroqmi, unchalik afzal emasmi yoki boshqa to'plamga teng. Shu sababli, tartibli naflilik funktsiyasi quyidagi talablarga javob beradigan har qanday U (X) funktsiyasi bo'lishi mumkin: bu funktsiya iste'molchilar nuqtai nazaridan afzal ("yaxshiroq") tovar to'plamlari uchun katta qiymatlarni oladi , va teng tovar to'plamlari uchun bir xil qiymatlar. Miqdoriydan farqli o'laroq, tartibli naflilik funktsiyasi faqat tovar to'plamlarining qaysi biri afzalroq ekanligini aniqlashga imkon beradi va hech qanday tarzda to'plamlarning nafliligi farqini baholashga va taqqoslashga imkon bermaydi (bitta to'plam qancha? boshqasidan ko'ra afzalroq), bu esa, marjinal naflilik tushunchasini yaratadi. Umuman aytganda, agar U (X) tartibli naflilik funktsiyasi bo'lsa, T (U) har qanday monotonik ravishda ko'payadigan funktsiya bo'lsa, u holda shaklning funktsiyasi
shuningdek, yordamchi dastur hisoblanadi. Ko'rib turganingizdek, kardinalistik bilan taqqoslaganda, tartibli yondashuv turli xil yordam dasturlariga raqamli qiymatlarni berishda juda katta o'zboshimchaliklarga imkon beradi: T (U) funktsiyasi chiziqli bo'lishi shart emas. Uning argumentining katta qiymatlari funktsiyaning katta qiymatlariga mos kelishi juda muhimdir. Ordinalistlar xaridorning xatti-harakatlari uchun aniq bo'lgan bir qator aksiomalardan, shuningdek xaridor iste'mol xususiyatlariga ko'ra muqobil bo'lgan iqtisodiy tovarlar to'plamini tanlaganida imtiyozlar ko'lamidan foydalanishni taklif qilmoqdalar. Chekli naflilikning kamayish qonuni. Biz allaqachon bilganimizdek, naflilik - bu tovar to'plamining umumiy nafliligini ma'lum bir tovarni iste'mol qilishni bir birlikka ko'payishi bilan oshirish. Tovarlarning marjinal nafi kamayib borishi qonunini ko'rib chiqamiz. Ushbu tovar bilan ehtiyojning ma'lum bir maksimal to'yinganligiga erishilgach, uning xaridor uchun nafi pasayishni boshlaydi. Buning sababi shundaki, ushbu tovarni keyingi sotib olishning har bir qo'shimcha birligi iste'molchiga oldingisiga nisbatan kam qoniqish keltiradi. Xaridlarning har bir birligiga nisbatan ma'lum bir chegara mavjud bo'lib, unga erishish, xuddi shu xaridlarning nafli xususiyatlarining ahamiyati pasayib, kamayishni boshlaydi. Nemis iqtisodchisi Hermann Geynrix Gossen (1810-1858) odamlarning iqtisodiy manfaatlarga bo'lgan sub'ektiv ehtiyojlarini qondirish jarayonini matematik talqin qildi. U tomonidan kashf etilgan va isbotlangan tovar sotib olish sohasidagi ushbu sub'ektiv jarayonning xususiyatlari birinchi Gossen qonuni yoki tovarlarning marjinal naflilikning kamayib borishi qonuni deb nomlandi. Marjinal utility - MU (inglizcha Marjinal utility dasturidan) - iste'molchi ushbu tovarning qo'shimcha birligidan foydalanishga keltiradigan yordam dasturi. Kardinalizm nazariyalaridagi ushbu taxminiy o'lchov iste'molchi tomonidan sub'ektiv ravishda belgilanadigan iqtisodiy tovarlarning naflilik xususiyatlari qiymatining o'ziga xos mezonidir. Umuman olganda, miqdoriy jihatdan iste'molchi o'zi uchun ishlab chiqarilgan bir xil tovarning qo'shimcha birligini sotib olishdan foydali ta'sirning ushbu qiymati qabul qilinadi. Ushbu foydali ta'sirning kattaligi ahamiyatsiz bo'lishi mumkin, ammo uning mavjudligi ushbu tovarni sotib olishning umumiy nafini oshiradi. Iste'molchining nafliligining o'sishi qondiradigan iqtisodiy tovarlarni qo'shimcha sotib olishda ifodalanadi so'rovlar va ehtiyojlar, shuning uchun tegishli nafli ta'sirni keltirib chiqaradi. Axir, tovarlarning ikki, uch yoki to'rtta va undan keyingi birligini iste'mol qilishdan olingan umumiy nafli ta'sir xaridor uchun zarur bo'lgan iste'mol xususiyatlariga ega bo'lgan tovarlarning birligidan yuqori bo'ladi. Ammo, umumiy naflilik effektining oshishi bilan bir xil tovarning har bir keyingi qo'shimcha birligining marjinal nafi doimiy ravishda pasayib boradi. Shu ma'noda chanqog'ini qondirishning klassik namunasi dalolat beradi: birinchi stakan suvdan qoniqish ikkinchi, uchinchi va boshqalardan ko'ra ko'proq; nihoyat, shunchaki qo'shimcha suv sarflashga hojat yo'q. Shunday qilib, marjinal nafni kamaytiruvchi iqtisodiy qonunining mohiyati shundan iboratki, tovarni iste'mol qilishdan olingan umumiy foydali effekt oshgani sayin, ushbu o'sishning har bir qo'shimcha birligining marjinal nafi doimiy ravishda kamayadi. Kichraytirilgan marjinal naflilik qonuni shartli raqamli misol bilan jadval sifatida ifodalanishi mumkin (1.1-jadval) Iqtisodiy naflilik sonining (1-ustun) noldan besh birlikka ko'payishi umumiy foydali samaraning ko'payishi bilan birga keladi (2-ustun). Shu bilan birga, har bir qo'shimcha tovar o'sish birligining marjinal nafliligi qiymatlari (3-ustun) barqaror ravishda kamayib boradi va beshinchi birlikka erishilganda nolga teng bo'ladi. Tovarlarning marjinal nafliligi umumiy foydali effektning keyingi va oldingi raqamli qiymatlari orasidagi farq sifatida aniqlanadi (2-ustun). Tovarning nolinchi marjinal nafliligi bilan (bizning misolimizda, bu beshinchi birlik), uning keyingi o'sishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Jadvalimizda keltirilgan kamayib boruvchi marjinal naflilik qonuni umumiy naflilik funktsiyasi sifatida yozilishi mumkin TU = F(Q1, Q2, …, Q5), bu erda TU - bu umumiy foydali ta'sir; Q1, Q2,…, Q5 - xaridor tomonidan iste'mol qilinadigan tovarlar (birdan beshgacha). Marjinal naflilik - bu ketma-ket sotib olingan tovarlarning umumiy foydaliligining qisman hosilasi. Bizning raqamli misolimiz uchun quyidagicha ko'rinadi:
bu erda tovarlarning ko'payishi jarayonida jami nafli ta'sirning ko'payishi 1.1-rasmda ko'rsatilgandek pasayish funktsiyasiga ega. Gossenning birinchi qonuni: ma'lum turdagi tovarlarning har bir qo'shimcha birligini iste'mol qilishdan qoniqish miqdori to'liq to'yinganlik nuqtasida nolga yetguncha kamayadi. Qoniqishning pasayishi har bir keyingi tovar birligining nafliligini pasayishini anglatadi.
1.2-rasmda har bir qo'shimcha o'sish birligi uchun chegara nafliligini noldan besh birlikka kamaytirish funksiyasi tasvirlangan. Ushbu pasayishning dinamikasi va tezligi jami nafli effekt funktsiyasining ko'zgudagi tasviridir: tovarning har bir keyingi o'sishi, uning o'sishini beradi, o'sishning marjinal nafliligining tegishli pasayishi bilan ifodalanadi. MU 1.2-rasm. Kamayib borayotgan marjinal naflilik
Gossenning ikkinchi qonuni: agar turli xil tovarlarni etkazib berish to'liq qondirish uchun etarli bo'lmasa, unda eng katta qondirish har bir tovarni iste'mol qilishdan lazzatlanish intensivligi bir xil bo'lgan nuqtada erishiladi. Boshqacha qilib aytganda, iste'mol qilinadigan turli xil tovarlarning oxirgi qismlari bir xil nafli bo'lganida, tovarlar kombinatsiyasining nafi maksimal bo'ladi. Gossenning ikkinchi qonuni - xaridorning xatti-harakatlarini, sotib olish uchun mo'ljallangan, xaridor tomonidan sub'ektiv ravishda baholangan o'z pulining marjinal nafini hisobga olgan holda talqin qilishdir. Kamayib borayotgan marjinal naflilik qonunining ta'siri umuman pul (M) va iste'molchining pul mablag'lari daromadi, uning shaxsiy byudjeti, xususan, yakka tartibda foydalanish uchun tovarlarni sotib olishga yo'naltirilgan iqtisodiy naflarga ham tegishli. Iste'mol tovarlari narxi ular tarkibidagi foydali ta'sirning tashqi va eng umumiy pul ifodasidir. Ushbu yordam dasturini o'lchash uchun faraziy birlik Download 24.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|