Reja: Past bosimli tizimlar

XAVO BOSIMI
REJA:

1. 
   Past bosimli tizimlar
   
2. 
   Atmosfera hududlari
   
3. 
   Atmosfera bosim birliklari
   

Radio orqali ob-havo ma’lumotlari berilganida, odatda oxirida: atmosfera bosimi 760 (yoki 759, yoki 754) millimetr simob ustuniga teng, deb qo‘yiladi. Hozir bu so‘zlar hech kimni ajablantirmaydi. Bundan 350 yil ilgari esa odamlar atmosfera bosimi borligini xayollariga ham keltirishmagan. Shuning uchun 1654- yili nemis fizigi Otto fon Gerike Magdeburg shahrida o‘tkazgan tajriba hammani hayratga soldi. U bir-biriga taqalgan ikkita mis yarimsharlar ichidagi havoni chiqarib yubordi, shunda yarimsharlar bir-biriga shunchalik kuchli yopishib qoldiki, ularni hatto ikki ot bilan ikki tomonga tortib ham bir-biridan ajra­tib bo‘lmadi.

Xo‘sh, nega shunday bo‘ldi? Ularni havo bosimi bir-biriga qisib qo‘ydi. Atrofimizdagi havo biz o‘ylaganchalik u qadar yengil emas, masalan, kichikroq xonani to‘ldirib turgan havoning og‘irligi 40 — 50 kilogramm keladi. O‘z og‘irligi tufayli havo yer yuziga ham, uning ustida turgan narsalarga ham, shu jumladan, siz bilan bizga ham bosim ko‘rsatadi.
Havo bosimini o‘lchaydigan birinchi asbob ( barometrni italyan fizigi Torrichelli o‘ylab topgan. U bir uchi kavsharlab qo‘yilgan 1 metrcha uzunlikdagi shisha naychaga simob to‘ldirdi, so‘ngra naychaning ochiq uchini simobli stakanga tiqdi. Naychadagi simobning bir qismi stakandagi simobga to‘kildi va naychaning yuqori uchi havosiz bo‘shliqqa aylandi. Nima uchun? Chunki, stakandagi simob sirtiga atmosfera bosimi ta’sir qildi. Bu bosim naychaning pastki ochiq uchiga o‘tadi va unda qolgan simobning to‘kilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Agar naychaga orasi 1 millimetrli bo‘linmalar chizib chiqilsa, naychadagi simob ustuni balandligiga qarab, atmosfera bosimi qancha ekanligini aniqlash mumkin. O‘sha davrdan beri atmosfera bosimi simob ustuni millimetrlarida o‘lchanmoqda.
Bosimga faqat havoning o‘zigina ega bo‘lmay, balki boshqa narsalar ham ega. Siz rasm chizayotganingizda qalamingizning uchi qog‘ozni bosadi, yashab turgan uyingiz yerga bosim ko‘rsatadi. Porox yonganda hosil bo‘ladigan gaz bosimi to‘p og‘zidan snaryadni zarb bilan itarib chiqaradi. Yer qa’ridagi bosim neft quduqlaridan neftni fontan bo‘lib oti­lishga majbur qiladi. Tovush to‘lqinlari quloq pardasiga bosim ko‘rsatganligi uchun biz tovushni eshitamiz. Dengiz tubida suvning bosimi juda katta. Qancha chuqurroq tushilsa, bosim shunchalik kattalashadi. Shuning uchun, suvosti qayig‘ining korpusi juda pi­shiq bo‘lishi kerak, aks holda juda chuqur tushgan qayiqni suv bosimi parchalab yuboradi.
Stol ustidagi kitob stolni bosadi. Agar ­uning ustiga yana bir necha kitobni qo‘ysangiz, stolga tushayotgan bosim yanada ko‘payadi. Demak, narsa qancha og‘ir bo‘lsa, uning tayanchga ko‘rsatadigan bosimi ham shuncha katta bo‘ladi. Lekin bosim tayanch yuzasiga ham bog‘liq. Siz qor ustida tursangiz, botib ketasiz, lekin oyoqlaringizga chang‘i taqib olsangizchi? Unda botmaysiz, chunki chang‘ilarning yuzasi botinkalaringiz tagi yuzasidan katta. Demak, tayanch yuzasi qancha katta bo‘lsa, bosim shuncha kichik bo‘lar ekan.
Fizik olimlar maxsus kameralarda ulkan bosim hosil qilishni o‘rganib olishdi. Bunday kameralarda ajoyib xossali yangi materiallar yaratiladi. Shunday usul bilan yumshoq grafitni juda qattiq material — olmosga aylantirish mumkin. Sun’iy olmoslar sanoatda, masalan, qattiq qotishmalardan detallar tayyorlashda juda keng qo‘llaniladi.
Mashinasozlik texnologiyasida detallarga mexanik ishlov berishda ham bosimdan foydalaniladi. 
Bolalar ensiklop F:Yer atmosferasining muhim xarakteristikasi shamol va ob-havoni butun dunyo bo'ylab belgilaydigan havo bosimi. Gravitatsiya, sayyoramizning atmosferasida, bizni uning yuzasiga bog'lab turganidek, tortib oladi. Bu tortishish kuchi atmosfera atrofidagi har bir narsaga qarshi surilishga sabab bo'ladi, bosim kuchayib, Er yuziga aylanadi.
Havo bosimi nima?
Atmosfera havosiga yoki havo bosimiga ko'ra, er usti yuzasida havo yuzasining og'irligi bo'yicha Yer yuzasiga ta'sir kuchiga ega.
Havoning massasi bilan ishlaydigan kuch uni yaratadigan molekulalar , ularning o'lchami, harakati va havoda mavjud bo'lgan sonlar tomonidan yaratiladi. Bu omillar muhim ahamiyatga ega, chunki ular havoning harorati va zichligini va shuning uchun uning bosimini aniqlaydi.
Sirtdagi havo molekulalarining soni havo bosimini belgilaydi. Molekulyar soni ortib borgan sari ular atmosfera bosimini oshiradi. Aksincha, agar molekulalarning soni kamaysa, havo bosimi ham shunday bo'ladi.
Buni qanday baholaysiz?
Havo bosimi simob yoki aneroid barometri bilan o'lchanadi. Mercury barometrlari vertikal shisha tüpündeki bir simob kolonunun balandligini o'lchaganini ko'radi. Havo bosimi o'zgarganda, simob ustunining balandligi ham xuddi termometrga o'xshaydi. Meteorologlar atmosfera (atm) deb nomlangan birliklarda havo bosimini o'lchaydilar. Bir atmosfera dengiz sathida 1,013 millibar (mb) ga teng bo'lib, zerikarli barometrda o'lchanadigan 760 millimetr yoriqqa aylanadi.
Aneroid barometrida havoning katta qismini chiqarib tashlagan quvur lentasi ishlatiladi. Bosim ko'tarilib, bosim pasayib ketgach, ichak-chavandoz ichkariga kiradi. Aneroid barometrlari bir xil o'lchov birligidan foydalanadi va simob barometrlari bilan bir xil o'qishlarni ishlab chiqaradi, ammo ular elementdan hech birini o'z ichiga olmaydi.
Biroq, havo bosimi planetada bir xil emas. Yerning havo bosimining normal oralig'i 980 mb dan 1050 mb gacha. Bu farqlar past va yuqori havo bosimi tizimlarining natijasi bo'lib, ular Yer yuzasi bo'ylab teng bo'lmagan isitish va bosim gradyan kuchiga bog'liq .
1968-yil 31-dekabrda Agata, Sibirda o'lchangan eng yuqori barometrik bosim 1,083,8 mb (dengiz sathiga moslashtirildi). Hozirgacha eng past bosim 870 mb ni tashkil etdi va Typhoon Tipi g'arbiy Tinch okeanining 12-oktida , 1979 yil.
Past bosimli tizimlar
Past bosimli tizim, shuningdek, depressiya deb ataladi, atmosfera bosimi uning atrofidagi maydondan pastroq bo'lgan maydon. Lows odatda yuqori shamollar, issiq havo va atmosferada ko'tarilish bilan bog'liq. Bunday sharoitlarda quyosh odatda bulutlar, yog'ingarchilik va tropik bo'ronlar va tsiklonlar kabi boshqa turbulent ob-havo hosil qiladi.
Past bosimga moyil bo'lgan maydonlarda haddan tashqari kunduz (kunduzi va kechqurun) va haddan tashqari mavsumiy haroratlar yo'q, chunki bunday joylarda joylashgan bulutlar keladigan quyosh radiatsiyasini atmosferaga qaytaradi. Natijada, ular kun davomida (yoki yozda) ortiqcha isishi mumkin emas, va ular kechqurun issiqlikni ushlab, adyol kabi harakat qilishadi.
Yuqori bosim tizimlari
Ba'zida antiklinon deb ataladigan yuqori bosimli tizim atmosfera bosimining atrof-muhitga qaraganda ancha yuqori bo'lgan hududidir. Ushbu tizimlar Shimoliy yarim sharda soat yo'nalishi bo'yicha harakat qiladilar va Coriolis ta'siri tufayli Janubiy yarimsharda soat sohasi bo'yicha farqli o'laroq harakat qilishadi.
Yuqori bosimli joylar, odatda, chuqurlik deb ataladigan hodisa tufayli kelib chiqadi, ya'ni yuqori sovuqlikdagi havo yanada zichroq bo'ladi va erga qarab harakatlanadi. Bu yerda bosim oshib boradi, chunki havo ko'p miqdorda past bo'lgan joyni to'ldiradi. Cho'kma atmosferaning suv bug'larining ko'p qismini bug'lanadi, shuning uchun yuqori bosimli tizimlar , odatda, ochiq osmon va sokin havo bilan bog'liq.
Past bosim sohalaridan farqli o'laroq, bulutlar yo'qligi, yuqori bosimga duchor bo'lgan joylar kun va mavsumiy haroratda chegaralanib qolishi mumkin, chunki keladigan quyosh nurlarini to'sib turadigan bulutlar yoki kechalari uzoq vaqt to'lqinli radiatsiya tarqaladi.
Atmosfera hududlari
Dunyo bo'ylab havo bosimi mutlaqo izchil bo'lgan bir necha hududlar mavjud. Bu tropiklar yoki qutblar singari hududlarda juda ob-havo sharoitlariga olib kelishi mumkin.

•