Reja: Qotishmalarningxolatdiagrammasito‘g‘risidaumumiy ma’lumot

Temir uglerodi holat diagrammasi.
Yuqorida ko‘rilgan qotishmani holat diagrammasidan texnikada katta ahamiyatga ega bo‘lgan po‘lat va cho‘yanni ko‘ramiz. Po‘lat va cho‘yan tarkibida ozroq bashqa aralashmalarni bo‘lishi uni erish nuqtasiga aytarli tapcir ko‘rsatmaydi.
Fanda Fe-C diagrammasi po‘lat va cho‘yan haqida gi fundamentar bilim hisoblanadi.
U
glerod temir bilan ximik birikma (sement) yoki erkin holda (grafit shaklida brikkan bo‘lishi mumkin). Shunga binoan ikkita diagramma mavjud sement va grafit. Temir va uglerod aralashmasinio‘rganishdan oldin temir qizdirganda va sovutganda sodir bo‘ladigano‘zgarishlar diagrammasini ko‘ramiz.(1-rasm)
Temirni sovush va erish grafigi
Grafikda temirni sovush va erish egri chizmi berilgan.Maplumki Fe-1539 da eriydi. 1539 gacha bir nechta kritik nuqtalarini bo‘lishi, temirni qizdirganda bir nechta allotropik shaklo‘zgarishi ko‘rsatadi. Temirni qizdir-ganda va sovutganda egri chiziqlarni temir maolum darajaga yetganda birmuncha vaqto‘zgarmay turishini poyonalar bilan ifodalanadi. Bu poyonalar temir sovu-ganda ham,qiziganda ham unda qandaydiro‘zgarishlari sodir bo‘lishini ko‘rsatadi.
Temirni qizdirganda sodir bo‘ladigan buo‘zgarishlar vaqtida metallga berilgan issiqliknio‘ziga oladi., sovuganda ro‘y beradigano‘zgarishlar vaqtida metalldan issiqlik ajraladi.
Temir 7680Spast bo‘lgan temepraturada magnit xossasiga ega bo‘libkristal panjarasi markazlashgan ko‘p panjara. Temirni bu shaklitemir deb ataladi.

Temperatura 768 oshganda temir magnitsizlanadi. Bu shaklnio‘zgargan

temirni-temir deb yuritiladi.
900-9100S da temirda kristall panjarao‘zgarib tomonlari markazlashgan kub shaklini oladi.
Temir va uglerod qotishmalarinio‘rganayotganda 9100S da sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar ayniqsa katta ahamiyatga ega. Temirni rentgen nurlari bilan tekshirganda kristall panjaralarnio‘zgarganligini ko‘rish mumkin, bunda temirga berilgan issiqlik ana shuo‘zgarishga sarf bo‘lib egri chiziq to‘xtab poyona hosil
qiladi vatemirga aylanadi Tomonlari markazlashgan panjara temiri 14000S qizdirgangachao‘zgarmaydi va temperatura 1401 da temirda kristall panjara yana o‘zgaradi va markazlashgan kub holigao‘tadi. Suyuq temirni sovutilgan vaqtda
hammao‘zgarishlar teskari tartibda takrorlanadi. Metall suyuq holga kelganda
kristall panjara buziladi va atomlar tartibsiz harakatda bo‘ladi.
Temirni qattiqlik holatida 2 xil fazoviy kristall panjaraga ega bo‘lgan 3 xil ko‘rinishda bo‘ladi.15
Uglerod atomlari temir panjarasida joylashganda uglerod temir bilan qattiq eritma hosil qiladi.(Fe)
Bu eritma ferrit deb,Fe qattiq eritma austenit deb aytiladi.
Uglerod Fe dayaxshi eriydi. Uglerodni temirda eruvchanligi temperaturaga boliq. 7200S da uglerod maksimal 0,05% erishi mumkin. Magnit xossasiga ega,
elektrni yaxshio‘tkazadi, oddiy temperaturada uglerod 0,006% gacha erigan holda bo‘ladi. AusenitdaFe uglerod 2% eriy oladi. (11300) a-temirni anchagina uglerodni eritishi qobiliyatli. Termik va ximik termik operatsiyalarni bajarish
imkoniyatini tudiradi.
Agarda temirni 9100S dan yuqoriroq temperaturaga qizitsak, temir yirik donli bo‘lgan bo‘lsa., mayin strukturagaega bo‘ladi.
1868 yilda rus olimi Chernov tomonidan po‘latdagi uglerodni miqdoriga qarab kritik nuqtalarni mavjudligi aniqlangan.Temirda uglerodni eng ko‘p miqdori 6,67% bo‘lib,ximiyaviy birikma shaklida bo‘lib sementit-karbid temir (Fe3C) deb
yuritiladi.
Sementit turunmas ximik birikma bo‘lib, katta temperaturada bo‘linib ketadi.
Fe3C=3Fe+C
Shuning uchun kurmoqchi bo‘lgan diagrammani temir sementit yoki bo‘lmasa
temir-uglerod holat diagrammasi deb yuritiladi. Temir uglerod holat diagrammasiyuqorida ko‘rilgan uslubda oligan kritik nuqtalar vatemperaturalar asosida masshtablarda chiziladi. Tayyorchizilgan Fe-C holat diagrammasini taxlil qilamiz.