Reja Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni

6. O‘quv ekskursiyalari. 
1. Umumiy o„rta ta‟lim maktablarida darslardan tashqari mashg„ulotlarning 
muhim va majburiy shakli bu o„quv ekskursiyalaridir. O„quv ishlab chiqarish 
ekskursiyalari fizika hodisalarini ularning o„zaro bog„liqligida, ular hayotda, ishlab 
chiqarishda qanday ko„rinishda bo„lsa, insonlarga xuddi shunday ko„rinishda 
uchrashini ko„rsatishga imkon beradi hamda ekskursiyalar ilmiy bilimlarning 
hozirgi zamon ishlab chiqarishidagi ulkan rolini ko„rsatib beradi. Bu esa 
o„quvchilarga politexnik ta‟lim berish va ularni kasbga yo„naltirish uchun muhim 
ahamiyatga ega. 
Ekskursiyalar jarayonida o„quvchilar ishlab chiqarish korxonalari va 
tashkilotlardagi hozirgi zamon texnika taraqqiyotining asosiy yo„nalishlari, ishlab 
chiqarishni mexanizatsiyalash, elektrlashtirish va kompyuterlashtirish bilan 
tanishadilar, ilg„or ishchilar, injenerlar, yangi texnika va texnologiya ijodkorlari 
bilan bevosita uchrashadilar. Bu uchrashuvlar o„quvchilarga katta tarbiyaviy ta‟sir 
ko„rsatadi. 
Ekskursiyalarni tashkil etishning asosiy jarayoni ularni sinfda o„rganiladigan 
o„quv materiali bilan bog„lash hisoblanadi. Ekskursiyalarni tashkil etish dasturda 
ko„rsatilgan bo„lishi lozim.
Ekskursiyalar boshqa fanlar bo„yicha ham o„tkazilishini nazarda tutib, 
o„quvchilar ekskursiyalar bilan qiynalib qolmasliklarini hisobga olib, ayrim 
ekskursiyalarni ximiya, biologiya, geografiya o„qituvchilari bilan birgalikda 

---

o„tkazish ham mumkin. Bir qancha hollarda bunday ekskursiyalar odatdagi 
ekskursiyalarga nisbatan ayrim afzalliklarga ega bo„ladi. Ko„p texnologik 
jarayonlar turli fizik, ximik va biologik hodisalarning butun kompleksi bilan 
belgilanadi. Shuning uchun fizik, ximik, biologik hodisalarning o„zaro bog„liqligi 
shunday ekskursiyalar vaqtida juda aniq va to„liq ko„rinadi. 
Har qanday ishlab chiqarish ekskursiyasi o„qituvchidan oldindan 
tayyorgarlikni talab qiladi. U o„zi ekskursiya olib borishi uchun ekskursiya 
ob‟yekti bilan tanishib chiqishi kerak. Ayrim hollarda ekskursiyani olib borish 
uchun korxona mutaxassisidan foydalanish mumkin. Buning uchun o„qituvchi 
mutaxassis texnik ob‟yektlarining tuzilishi va shakllanishining fizik prinsiplarini 
o„quvchilarga tushunarli qilib yetkazib berishiga ishonch hosil qilishi kerak. 
Ekskursiyani o„tkazishning aniq rejasi quyidagicha: ekskursiyalar oldidan 
takrorlash uchun fizikadan savollar ro„yxatini berilgan ketma-ketlikda ko„rib 
chiqish uchun ob‟yektlarni, o„quvchilar ekskursiya davomida bajarishlari lozim 
bo„lgan topshiriqlarni va nihoyat, ekskursiya natijalarini yakunlash uchun savollar 
ro„yxatini tuzib olishlari muhimdir. 
O„qituvchi ekskursiya oldidan bolalar bilan qilgan suhbatida mo„ljallangan 
ekskursiyaning aniq sharoitlariga qo„llash bo„yicha o„quvchilarning fandan 
bilimlarini sistemalashtiradi. Bunda asosiy masala ekskursiya jarayonida tanishish 
lozim bo„lgan hodisalarning fizik mohiyatini ochishdan iborat bo„ladi. 
O„quvchilarga topshiriqlar berish bilan birga, ularni bajarish jarayonida 
o„quvchilar ekskursiya davomida olgan ma‟lumotlarni, ko„rib chiqilayotgan 
elektrostansiya haqidagi ma‟lumotlarni hozirgi zamon gigant elektrostansiya 
ko„rsatkichlari bilan taqqoslay va baholay olishlarini ham o„rgatish kerak. 
O„quvchilarga ortiqcha topshiriqlar berish tavsiya etilmaydi, chunki bu 
ularning atrofidagi hodisalarga tabiiy qiziqishlarini bo„g„ishi, kuzatuvchanlik 
xislatlariga xalaqit berishi mumkin. 
Ekskursiya vaqtida olingan hamma ma‟lumotlarni o„quvchilar yozib olishsa 
va uni yakunlovchi suhbatgacha saqlashsa yaxshi bo„ladi. Ekskursiya haqida 
yozma hisobot talab qilish kerak emas.
Ekskursiya vaqtida ta‟mirda bo„lgan mashina, mexanizm yoki uning 
qismlarining ichki tuzilishini ko„rib chiqish kerak. Agar bunday qilish mumkin 
bo„lmasa, u holda yakunlovchi suhbatda mashina yoki mexanizmning ichki 
tuzilishini tushunishga yordam beradigan plakatlarni, diapozitiv va kinofilmlarni 
o„quvchilarga ko„rsatish juda yaxshi natija beradi. 
Ekskursiyalarga yakun yasashni navbatdagi darsda bajarilsa, bu o„rganilgan 
materialni takrorlash va umumlashtirish turidagi dars bo„lishi mumkin. Bunda 
o„quvchilarning javoblari baholanishi kerak. Bu o„quvchilarning darsdagi 
aktivligini oshiradi va ularda ekskursiyalarga o„quv mashg„ulotlarining ma‟lum 

---

shakli sifatida javobgar munosabatda bo„lishni tarbiyalashga yordam byeradi. 
Muhokamaning ta‟sirchan o„tishi ko„rilgan narsalarga o„quvchilar o„zlarining 
shaxsiy munosabatlarini ochib tashlashlari, nima ularga yoqqani, nima ularni 
hayratda qoldirgani, bular ularning kelajaklari uchun qanday ahamiyatga ega 
bo„lishligi haqida gapirishlari juda muhimdir. 
2. Fizikadan ekskursiyalar ko„pincha u yoki bu texnik ob‟yektlarning fizik 
prinsiplarini o„quvchilar o„rganganlaridan keyin yakunlovchi sifatida o„tkaziladi. 
Biroq ayrim hollarda ekskursiyalarni oldindan o„tkazish ham o„zini oqlaydi. Agar 
ekskursiya ob‟yekti yetarlicha sodda va o„quvchilar uchun tushunarli bo„lsa va 
zamonaviy korxona bilan tanishish uchun uyushtirilgan ekskursiya fizika 
predmetining ma‟lum temasiga qiziqish uyg„otishi mumkin bo„lsa, bunday 
ekskursiyalarni o„tkazish mumkin bo„ladi. 
Hozirgi zamon mashinasozlik zavodiga, elektrostansiyaga, metallurgiya 
kombinatiga, shuningdyek, EHM korxonalari, transport, aloqaning yirik 
korxonalariga va qishloq xo„jaligiga ishlab chiqarish ekskursiyalarini tashkil etish 
eng maqsadga muvofiqdir. Agar faqat kichik korxonalarga, tegirmonga, sut yoki 
g„isht zavodiga, avtomobillarni remont qiladigan ustaxonaga, temirchilik sexiga 
borish imkoniyati bo„lsa, u holda bunday imkoniyatdan ham foydalanish kerak. 
Masalan, 8 sinfda fizika o„rganishning oxirida avtomobillarni remont qiladigan 
garaj yoki ustaxonaga ekskursiya tashkil etish mumkin bo„ladi. Ekskursiya vaqtida 
o„quvchilar ichki yonuv dvigatelining tuzilishi va ishlash jarayoni haqida 
faqatgina bilimlarini mustahkamlabgina qolmay, shu bilan birga o„rgangan fizik 
qonun va hodisalarining amaliy qo„llanilishini ham ko„radilar. Ayrim 
mutaxassislar bilan, ishlab chiqarish ilg„orlari bilan tanishadilar. Bu esa tarbiya 
munosabatlarida muhim rol o„ynaydi. Dasturda shunga o„xshash ekskursiyalar 
materialining hajmi nisbatan ko„p. Shuning uchun bitta ikki soatli obzor 
xarakteridagi ekskursiya o„rniga ikkita bir soatli xususiy xarakterdagi «Issiqlik 
dvigatellari”, “Tokning ishi va quvvati”, “Elektromagnit hodisalar” singari 
mavzular bo„yicha ekskursiyalar o„tkazish mumkin. 
Fizika kursi dasturida har bir sinfda fan-texnika taraqqiyotining asosiy 
yo„nalishlari asosida o„quv materialini umumlashtiruvchi takrorlash ko„zda 
tutilgan. Mexanika va ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, elektrodinamikaning 
asosiy qonunlari va fan-texnika revolyutsiyasi kabi darslardan ekskursiyalar 
o„tkazishga tayyorlash uchun yoki uning natijasini yakunlash uchun foydalanish 
maqsadga muvofiq bo„ladi. 
Umumlashtiruvchi darslarning strukturasi ishlab chiqarishning ma‟lum 
sohalarini ochib berish yo„li bilan tushuncha va qonunlarni takrorlashni ko„zda 
tutadi. Bunday masalalarda o„quvchilar o„quv ekskursiyalari vaqtida uchraydigan 
masalan, 
qishloq 
maktablaridagi 
«Mexanika 
va 
qishloq 
xo„jaligini 

---

mexanizatsiyalash” darsida mexanizatsiyalashning qishloq xo„jaligi mashina va 
qurollarida, shu mavzu bo„yicha shahar maktablaridaga darsda mexanizatsiyaning 
sanoatda qo„llanilishini ko„rib chiqishlari mumkin. 
3. Astronomiyadan o„quv ekskursiyalari ham sinfdan tashqari ishlarning 
muhim bir qismidir. Planetariylarga, astronomik institut, observatoriyalar va 
mamlakatimizning kosmonavtika bo„yicha erishgan yutuqlari ko„rgazmalariga 
uyushtirilgan ekskursiyalar o„quvchilarning bu fan bo„yicha olgan nazariy 
bilimlarini mustahkamlashda muhim rol o„ynaydi.
Astronomik ekskursiyani o„tkazishda unga tayyorgarlik zaruriy bosqich 
bo„lib, u ekskursiyaning maqsadiga va buning uchun tanlangan ob‟yektning 
xarakteriga bog„liq bo„ladi. Xususan, astronomiya institutiga yoki bu fan va 
kosmonavtika erishgan yutuqlar ko„rgazmasiga yoxud planetriyga ekskursiya 
ma‟lum o„quv materiallarini o„tishdan oldin uyushtirilsa, o„qituvchi mazkur 
materiallarni dars jarayonida o„tishida planetariyda demonstratsiya qilingan 
astronomik hodisalar, osmon jismlari yoki ko„rgazmaning eksponat materiallariga 
(kosmik apparatlarning modeli, texnik chizmalari, sxemalar, fotorasmlar va h.k.) 
tayanadi. 
Astronomiya institutlari, observatoriyalar va ularning filiallariga ekskursiya 
tashkil qilinishidan oldin o„qituvchi mazkur korxonada bo„lib, uning bo„limlari, 
bajarilayotgan ishlarning mazmuni, asosiy astronomik asboblari va ularning 
quvvatlari hamda laboratoriyalari haqidagi ma‟lumotlar bilan to„liq qurollanmog„i 
lozim. Shuningdek, bunda o„qituvchi mazkur astronomik korxona xodimlari bilan 
o„quvchilar oldida o„zlari ishlayotgan bo„limlar yoki laboratoriyalar haqida 
qisqacha axborot berishlarini oldindan kelishib qo„ymog„i kerak. 
Ekskursiya uyushtirishdan oldingi darsda o„qituvchi darsining mazmuni va 
maqsadi haqida, ekskursiya paytida alohida e‟tibor bilan o„rganilishi lozim bo„lgan 
ob‟yektlar haqida tushuntirish o„tkazishi maqsadga muvofiq bo„ladi. Ekskursiya 
paytida o„quvchilar o„zlarini qanday tutishlari, texnika xavfsizligiga qat‟iy rioya 
qilishlari lozimligi ham bu darsda o„qituvchi tomonidan alohida ogohlantirilishi 
zarur. Ekskursiya paytida javob topish uchun o„quvchilarga oldindan bir necha 
savollar berish ham ekskursiyaning samarali o„tishiga yordam beradi. 
Ekskursiya o„tgach navbatdagi darsda o„quvchilar o„z taassurotlari, 
ekskursiya davomida ko„rganlari va olgan bilimlari va bajarilgan topshiriqlarning 
mazmuni haqidagi qisqacha axborotlari bilan natijalarni yakunlashda ekskursiya 
haqidagi materiallarni albom yoki vitrina ko„rinishida rasmiylashtirish o„quv 
ekskursiyalarining samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi.