Reja: Sirt aktiv moddalarning sinflanishi va umumiy tavsifi

---

15-ma’ruza. Dispers sistemalarning ayrim sinflari
Reja: 
1. Sirt aktiv moddalarning sinflanishi va umumiy tavsifi.
2. SAMlarning mitselyar eritmalari. Mitsella hosil bo‘lish kritik konsentratsiyasi. 
Solyubilizatsiya.
3. Mikrogeterogen sistemalar.
4. Yuqori molekulyar birikmalarning eritmalari – kolloid eritmalar sifatida 
5. Dispers sistemalarning struktur-mexanik xossalari. 
 
Tayanch so’z va iboralar: sirt aktiv mоddalar, misеlyar eritmalar, misеlla 
хоsil bo’lish kritik kоnsеntrasiyasi, sоlyubilizasiya, mikrоgеtеrоgеn sistеmalar, 
yuqоri mоlеkulyar birikmalar. 
1. Sirt aktiv moddalarning sinflanishi va umumiy tavsifi. 
Organik moddalarning ko‘pchiligi sirt aktiv moddalar hisoblanadi. 
Molekulasining tarkibida gidrofil va oleofil qismlarning mavjudligi barcha SAM 
larga xos jihatidir. Sirt aktiv moddalar suvdagi eritmalarda disotsiyalanish 
qobiliyatiga qarab ionogen va noionogen sirt aktiv moddalarga bo‘linadi. Ionogen 
sirt aktiv moddalar kation sirt aktiv, anion sirt aktiv va amfoter (amfolit) sirt aktiv 
moddalarga ajaratiladi.
Kation sirt artiv moddalar suvda disotsiyalansa, sirt aktiv kationlar hosil 
bo‘ladi. Ularga birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi alifatik va aramatik aminlarning 
tuzlari kiradi. Ular yaxshi koagulyant sifatida suvni tozalash va qurilish ishlarida, 
bakteritsid, fungitsid, dezinfeksiyalovchi, korroziya ingibitorlari sifatida 
qo‘llaniladi.
Anion sirt aktiv moddalar suvda anionlar hosil qiladi. Ularga kiradi:
a) karbon kislotalar va ularning tuzlari: 
– natriy sterat 
(sovun), 
– natriy oliyat,
– natriy palmetat;
b) alkilsulfatlar 
; 
c) alkillarilsulfonatlar 
; 
d) boshqa funksional guruh tutuvchi moddalar, masalan, fosfatlar, 
tiosulfatlar. 
SAM sifatida 
fraksiyali sintetik yog‘ kislotalarining tuzlari keng 
qo‘llaniladi. Qo‘llanish sohasiga ko‘ra ular turli kationlar birga olinadi. Ishqoriy 
metallarning tuzlari suvli eritmalarda qo‘llanilsa, ikki va uch zaryadli kationlarning 
tuzlari uglevodorodlar muhitida qo‘llaniladi. Biroq, kislotali muhitda va ba’zi 

---

ionlar ishtirokida yog‘ kislotalari suvda erimaydigan tuzlarni hosil qiladi. Bu 
jihatdan alkilsulfatlar va alkilarilsulfonatlar kislotali va tuzli muhitda ham 
qo‘llanilishi mumkin.
Amfoter sirt aktiv moddalarga tarkibida ikkita funksional guruhi bo‘lib, 
ulardan biri kislota xossasiga va ikkinchisi asos xossasiga ega. Bular muhit (pH) 
ga qarab kation sirt aktiv yoki anion sirt aktiv bo‘la oladi. Masalan, ularga 
tarkibida –NH
2
, va –COOH guruhlari bor bo‘lgan moddalar kiradi. 
Noionogen SAM lar eritmalarda ionlarga dissotsilanmaydi. Ularni etilen 
oksidiga spirtlarni, karbon kislotalarni, aminlarni, alkilfenol va boshqa 
birikmalarni biriktirib hosil qilinadi. Masalan, oksietillangan alkilspirt quyidagi 
formulaga ega: 
Noionogen SAM ning uglevodorod radikali 6 tadan 18 tagacha uglerod 
atomlariga ega bo‘lib, ning qiymati yuzlargacha yetishi mumkin. Odatda, SAM 
turli uzunlikdagi polioksietilen zanjiriga ega bo‘lgan gomologlardan iborat bo‘ladi, 
shu zpnjir uning gidrofil xususiyatini ta’minlaydi. Zanjir uzunligin o‘zgartirib, 
SAM ning kolloid-kimyoviy xossalarini boshqarish mumkin. OP markali 
alkilfenol efirlarining sirt aktiv moddasi yaxshi yuvish xususiyatiga ega. Biroq 
aromatik guruhi bo‘lganligi uchun uning biologik parchalanishi qiyin, shu jihatdan 
so‘nggi yillarda qo‘llanilishi cheklangan. Alkil zanjirli noinogen SAM lar oson 
ibologik emiriladi. 
Barcha difil sirt aktiv moddalar chin eritma hosil qiluvchi va kolloid eritma 
hosil qiluvchi turlarga bo‘linadi. Birinchi guruhga uncha katta bo‘lmagan radikalli 
moddalar kiradi. Ular namlovchi, xo‘llovchi, ko‘pirtiruvchi, flokulyant, 
dispergator va h.k. sifatida qo‘llaniladi. Mitsellyar eritma hosil qiluvchi kolloid sirt 
aktiv moddalar alohida ahamiyatga ega. 
2. SAMlarning mitselyar eritmalari. Mitsella hosil bo‘lish kritik konsentratsiyasi. 
Solyubilizatsiya. 
Kolloid SAM larning asosiy o‘ziga xosligi shundan iboratki, ular 
termodinamik barqaror (liofil) geterogen dispers sistema hosil qila oladi. Ular juda 
yuqori sirt aktivlikaka ega ekanligi bilan bir qatorda mitsella hosil qilish 
xususiyatiga ega. Misella hosil qiluvchi sirt aktiv moddalar chin eritmalar va 
kolloid eritmalar o‘rtasidagi vaziyatni egallaydi. Misella hosil qiluvchi moddalarga 
sovun va har xil kukunlar misol bo‘la oladi. SAM larning o‘z-o‘zidan mitsella – 
liofil kolloid eritma hosil qilishi uchun yetarli bo‘lgan konsentratsiyasi mitsella